Творы М. Багдановіча (1927—1928)/I/Увагі/Апавяданьні

Апавяданьні
Камэнтары
Аўтар: Васіль Мачульскі
1929 год

Прапануем да спампаваньня!

VII.

Апавяданьні.

1907—1916.

У сёмым разьдзеле зьмяшчаюцца апавяданьні М. Багдановіча, якія былі выдрукаваны пры жыцьці поэты ў розных часопісах і газэтах, а таксама і тыя, якія захаваліся ў рукапісах і выдаюцца першы раз.
Камісіяю сабрана шэсьць закончаных апавяданьняў на беларускай мове. Чатыры з іх („Музыка“, „Апокрыф“, „Апавяданьне аб іконьніку і залатару“ і „Шаман“) перадрукоўваюцца з беларускіх выданьняў; два закончаных апавяданьні („Марына“ і „Гарадок“) і два адрыўкі („Сярод глухой пушчы“ і „Вясной“) друкуюцца з аўтографаў.
З гэтых мастацкіх твораў два („Гарадок“ і „Сярод глухой пушчы“) прадстаўляюць сабою не апавяданьні ва ўласным сэнсе слова, а мастацка-апісальныя малюнкі старажытнага беларускага быту.
На расійскай мове зьмяшчаюцца ў выданьні чатыры апавяданьні: „Мадонна“, „Сон-трава“, „Страшное“ і „Катыш“. „Сон-трава“ і „Страшное“ друкуюцца з аўтографаў; „Мадонна“ і „Катыш“ перадрукоўваюцца з газ. „Голос“. 1. Музыка. Апавяд. перадрукоўваецца з „Нашае Нівы“ 1907 г. № 24.
„Музыка“ — першы друкаваны твор пісьменьніка на беларускай мове.
Тэма аб музычнай ігры, прыродзе гэтай ігры і аб яе ўплыве на людзей наогул цікавіла поэту. Так, напрыклад, у вершы „Ліст да Ластоўскага“ № 44 гаворыцца аб ігры на скрыпцы, як аб вялікім мастацтве, якое адбівае складаную псыхіку мастака.
Але ў апавяданьні „Музыка“ знаходзім і соцыяльны мотыў, якога няма ў „Лісьце да Ластоўскага“: поэта ўстанаўляе сувязь між ігрою музыканта і народным горам, якое музыкант адчувае лепей, чымся ўсе іншыя людзі.

2. Апокрыф. Перадрук з „Каляднае Пісанкі“ 1913 году.
У апавяданьні сустракаюцца формы дзеяслова цяперашняга часу, утвораныя на ўзор расійскае літаратурнае мовы: „працуючых“ (6 р.), „шукаючых“ (13 р.), „паучаючыя“ (19 р.)
На думку поэты, гэтае апавяданьне павінна зьяўляцца насьледаваньнем апокрыфічнай літаратуры, але зьместам яно хутчэй нагадвае народную легенду.
Асноўная ідэя „Апокрыфа“ (каштоўнасьць мастацтва ў людзкім жыцьці) набліжае яго да іншых твораў Багдановіча („Музыка“, „Шаман“, „Апавяданьне аб іконьніку і залатару“).
Як наогул у мастацкай прозе Багдановіча, мы ў гэтым апавяданьні сустракаем мастацкія вобразы, уласьцівыя яго вершам, напр., „жабы“, якія сьпяваюць у багне (12 в. „Апокрыфа“), сустракаюцца ў вершы „Рондо“ (№ 175).

3. Апавяданьне аб іконьніку і залатару. Перадрук з „Нашае Нівы“ 1914 г. № 7.
У гэтым апавяданьні, якое было выдрукавана ў 1914 годзе, мова поэты выглядае значна чысьцей, чымся ў папярэдніх. Можна думаць, што некаторыя папраўкі былі зроблены рэдактарам „Нашай Нівы“, але за адсутнасьцю аўтографаў няма ніякай мажлівасьці выдзеліць рэдакцыйныя папраўкі ад аўтарскага тэксту.
У апавяданьні сустракаюцца поленізмы, як, напр., „пся“, „заўшэ“.
„Апавяданьне аб іконьніку і залатару“ лексыкаю і сынтаксычным складам прадстаўляе сабою насьледаваньне старадаўным апавяданьням; вызначаецца яно вядомым бытавым колёрытам прыстасоўна да эпохі сярэднявечча.
Асноўная тэма апавяданьня — аб значэньні мастацтва — уласьціва і іншым творам Багдановіча, але ў даным творы пераважна разьвіваецца думка аб значэньні мастацкае формы і эволюцыі яе роўналежна з агульным разьвіцьцём культуры.

4. Шаман. Перадрук з „Нашае нівы“ 1914 г. № 26.
Дзеяпрыметы цяперашняга часу, утвораныя на ўзор расійскае літаратурнае мовы: „ускіпаючыя“, „узьвіваючыхся“, „стаячых“, „торкаючыміся“, „ідучых“, „запаўняючага“ і інш.
У 1-ай стар. трэба адзначыць выраз: „а ў ім кішма кішыць залатой-жа рыбы“ замест звычайнага „шмат залатой-жа рыбы“.
Аўтарам ужыта слова „звычайне“ замест літаратурнага „звычайна“.
Незразумелы тэкст „Нашае Нівы“ — „ня торкаючымся сэрца“ быў выпраўлены на „ня торкаючымі сэрца“.
Да слова „бакенаў“ („там-сям гараць аганькі бакенаў“) у „Н. Н.“ была зроблена зноска: „бакен — вялікі памаляваны паплавок, пастаўлены на вадзе, каб адзначыць глыбіню; ноччу на ім запальваюць агонь“.
Да слова „шаман“ у „Н. Н.“ зноска — „чараўнік“.
Асноўная думка апавяданьня выказана галоўнаю яго асобаю, якая пераказвае выпадак з шаманам (асабліва ў словах: „І здалося мне тады, што я на адзін з найвялікшых каранёў красы натрапіў“… Канчаючы славамі: „я ўпэўнены ў тым, што тут крыецца адзін з самых тлустых і цікавых каранёў гэтага пачуцьця“). Такім чынам, крыніца адчуваньня прыгожасьці жыцьця, па думцы апавядальніка, у тым, што людзі, змучаныя цяжарам жыцьця і жорсткасьцю грознай прыроды, самі стваралі сабе гэтае хараство, каб у ім знайсьці пазбаўленьне і заспакаеньне ад свайго жыцьцёвага суму. Аўтар прабуе пярэчыць гэтай думцы аб крыніцы хараства, але пасьля смутнага выпадку з патопленай лодкай ён сам прыходзіць да горкай думкі: „чаго варта краса гэтай цёмнай ночы“…
Аканчальная формула ідэі гэтага апавяданьня складаецца так: жыцьцё цяжка і нават трагічна, а пачуцьцё хараства — стварэньне нашага „я“, якое імкнецца знайсьці сабе спакой.
Гэтую формулу сваіх адносін да жыцьця Багдановіч выразна не падкрэсьлівае ў сваіх вершах, але абедзьве думкі — аб трагізьме жыцьця і аб суб‘ектыўнасьці пачуцьця хараства — адчуваюцца наогул у яго вершах і, між іншым, у вершах 1913-14 г.г.
У „Шамане", як і ў іншых апавяданьнях, знаходзім такія мастацкія вобразы, якія сустракаюцца ў вершах Багдановіча, напр., блеск луны на паверхні Волгі параўноўваецца з „кальчугою велікалюда“, з „залатым невадам“, у якім плюскаецца „залатая рыба“ (гл. вершы №№ 33, 93).

5. Марына. Друкуецца з аўтографу (п. III, № 1).
У канцы апавяданьня ў аўтографе рукою поэты пастаўлена дата — 1914 г.
Апавяданьне тэмаю, трэба думаць, зьвязана з падарожжам поэты ў Вільню ў 1911 годзе. (Ластоўскім ва „ўспамінах“ падарожжа пісьменьніка ў Вільню аднесена да 1912 году. Часопіс „Крывіч“, 1926 г. № 11).
М. Багдановіч дае ў ім шэраг тонка скомпанаваных малюнкаў віленскага жыцьця, а на іх фоне гісторыю знаёмства з маленькай Марынай і любоўную драму Базыля. Ці зьяўляецца апошняя асоба выключна стварэньнем поэты, ці яна ўзята з кола яго знаёмстваў, устанавіць немагчыма. Але прадмет няшчаснага каханьня Базыля названы імем Анны Р-ны, г. зн. тым імем, якое сустракаецца ў некаторых вершах М. Багдановіча.

6. Гарадок. Друкуецца з аўтографу (п. III, № 9).
Напісаны быў у канцы 1916 году для беларускае хрыстаматыі (Са слоў А. Смоліча).
У сказе „Ваякі і стральцы вельмі кахаюцца па сваёй зброі“ трэба адзначыць нязвычайны зварот („кахаюцца па сваёй зброі“).
Слова „жывёлай“ (у сказе „займаюцца жывёлай“) трэба разумець „жывёлагадоўляй“.

7. Сярод глухой пушчы… Друкуецца з аўтографу (п. III, № 4).
У няскончаным апавяданьні „Сярод глухой пушчы“, як і ў „Гарадку“, аўтар дае мастацка-апрацаваны малюнак старажытнага быту.
Гэты адрывак, які выяўляе процэс узьнікненьня пачатковаго пасяленьня („вёсачка“), зьяўляецца як-бы роўналежнасьцю да папярэдняга накіду („гарадок“).

8. Вясной. Два няскончаных адрыўкі („Вясной“ і „Вясёла шагаў Яныш“) друкуюцца з аўтографаў (папка III, №№ 5 і 7). Напісаны адным пісьмом і на падобнай паперы; між гэтымі адрыўкамі адчуваецца сувязь ў зьмесьце. Як відаць, другі адрывак зьяўляецца працягам першага, а таму і зьмяшчаецца ён непасрэдна за першым адрыўкам і пад агульным загалоўкам.

9. Мадонна. Перадрук з газэты „Голос“, 1913 г. № 295.
У апавяданьні трэба адзначыць нярэдкую для Багдановіча апавядальную манеру ў відзе размовы дзьвёх асоб, з якіх адна звычайна зьяўляецца самім аўтарам (гл. „Шаман“). Тэмаю апавяданьне шчыльна прымыкае да цыклю „Мадонны“ (гл. „Вянок“) і асабліва добра ўвязваецца з вершам „У вёсцы“ (№ 188) у тэй яго частцы, дзе даецца вобраз дзяўчынкі-маткі (радкі 37-49). Да гэтай часткі вершу „Мадонна“ дае некаторую роўналежнасьць.

10. Сон-трава. Друкуецца з аўтографу (п. 1, № 5).
У канцы аўтографу рукою аўтара дапісана: „Максим Богданович. Адрес мой: Ярославль, редакция газ. Голос“. Удзел у „Голосе“ поэты вызначаецца 1913-16 г. г. У гэтыя гады, прыблізна, і быў напісаны даны твор.
У сказе „смурый орел сидел“, як відаць, поэтам прыведзена беларускае слова „смуры“ ў сэнсе „хмурны“ (рас.: „мрачный“).
Слова аўтографу „небывалицы“ („полно тебе небывалицы сказывать“), якое ў расійскай літаратурнай мове ня ўжываецца, Камісія палічыла за памылку і замяніла звычайным „нябыліцы“.
Крыніца фабулы гэтага апавяданьня ня зусім ясна, але магчыма гадаць, што фабула і яе простая, але прыгожая сюжэтная апрацоўка поўнасьцю належаць Багдановічу.
Апавяданьне распрацоўвае звычайную і улюбеную тэму аб прыродзе мастацкае творчасьці (гл. „Музыка“ і інш. апавяданьні).

11. Страшное. Миниатюра. Друкуецца з аўтографу (п. III, № 2).
„Миниатюра“ прадстаўляе сабою сцэну з акопнага жыцьця ў часе імпэрыялістычнай вайны, значыць, напісана яна магла быць не раней 1914 году, справядлівей — у 1915-16 г. г. Крыніцаю данага эцюда магло паслужыць апавяданьне якога-небудзь удзельніка вайны.
У гэтую простую, але моцную тэму ўкладзены нярэдкі для Багдановіча мотыў трагедыі людзкога жыцьця, якое, па думцы аўтара, зьяўляецца простым па сваіх абставінах, але таксама нярэдка трагічным у сваёй прастаце.

12. Камыш. Перадрук з газэты „Голос“ 1916 г. № 83.
Слова „ватажок“ („закоперщик“), трэба думаць, ужыта аўтарам у сэнсе „правадыр“.
Поэта ўжывае неўласьцівую расійскай літаратурнай мове форму „жмясь“ („не прощаясь і жмясь к стене“), якую за адсутнасьцю аўтографу і адпаведных варыянтаў прышлося пакінуць.
Апавяданьне можна разумець, як твор аўтобіографічнага характару, навеяны ўспамінамі дзяцінства.
Пастаўленыя ў дужкі выразы прыняты Камісіяй замест тых, якія ў аўтара аказаліся незакончанымі сваёю апрацоўкаю параўнальна з усім тэкстам апавяданьня.

У распараджэньні Літаратурнае Камісіі знаходзіцца яшчэ тры пераклады М. Багдановіча на расійскую мову і адно апавяданьне „Несчастный случай“.
Пераклады — два з В. Стэфаныка („Кленовые листочки“ і „Смерть“) і адзін з І. Франко („Каменщик“), — як не орыгінальныя прозаічныя творы, у выданьні не зьмяшчаюцца. Выдрукаваны яны былі ў газэце „Голос“ 1916 г. № № 129 і 137.
Апавяданьне „Несчастный случай“ было выдрукавана ў газэце „Голос“ 1913 году, № № 99 і 101 і падпісана літарамі „М. Б.“
Камісіяю рабіліся захады для ўстанаўленьня аўтарства гэтага апавяданьня, але пакуль што дакладна не ўдалося даведацца, хто крыецца пад ініцыяламі „М. Б.“ — Багдановіч ці якая-небудзь іншая асоба.