|
Маці мая! Матуля мая!
Мінулае гора ў тваей сівізьне…
Я, схіліўшыся ў думках,
пакорна стаяў;
за вокнамі слаўся сьнег.
Слаўся сьняжынкамі,
слаўся над краем,
слаўся, ўзбудзіўшы ўспаміны стацьцём…
Маці, матуля мая дарагая,
мне расказала
пра наша жыцьцё:
— Студзень. Шосты год.
Дваццатае сталецьце.
Водзе ў карагод
голад свае сеці.
Холадна. Мароз.
Узор на вокнах віўся.
Добра-б толькі рос, —
ты, сынок, радзіўся…
Помню той вечар,
вецер ня выў.
Шукалі за печчу
сьвятое травы…
Малілася хата, —
ў пашане Спас…
— Будзе багаты,
ў шчасьлівы час!..
Больлю затросься
бацькавы твар, —
цяжка жылося,
мацнеў цяжар.
Высахлі грудзі,
хата, як склеп…
Добрыя людзі
прынесьлі на хлеб.
І ў гэты вечар
і вецер ня выў,
і сьнег карцеччу
у вочы ня біў.
У горадзе звонка,
вітрыны, агні;
гудуць беспрасонку
і ночы і дні,
Са сьвістам ізвозчык
імчыцца з гары,
Вярбуюць на плошчы
кіно-ліхтары,
Аркестра склікае
ў кафэ-рэсторан.
Тракцір забаўляе
песьняй цыган.
І ў гэты вечар
і вецер ня выў…
Меў вочы, як сьвечы,
гарадавы.
Глуха ў завулках, —
бяднота, гальлё.
Лахмоцьце прытулак
падпольлю дало.
Ні хлеба, ні сала,
галодная сьмерць.
Рабочы ў падвалах.
выкоўвае сьмерч.
І рвёцца з падпольля:
„Далоў царскі стан!“
Ня будзе Менск болей
кафэ-шантан.
Вясна прыляцела з надзеяй —
можа ўдасца работу знайсьці.
Але, дзе заработак, дзе ён,
да каго і куды ісьці?
І нявесела ў згорбленай хаце,
грудзі точыць бяда, як іржа,
хто-ж за горкія сьлёзы заплаціць?
Камень сьмерці на сэрцы ляжаў!
Бацька ў тракціры з сябрамі
прапівае сваё паліто,
Бывае, сваімі рукамі
задушыць быў цябе гатоў.
Цярпелі нядолевы кпіны,
жылі кропляю бруднай расы.
Дачакалі вальнейшай хвіліны
сівыя мае валасы.
Заўсёды клумкі клопатаў,
сьлёзы, бой, грызьня…
Жыцьцё няслося з грохатам,
як пыл ды з-пад каня.
Вадой!.. І сталі-б сьвежымі
і вуліцы і шлях.
Жыцьцё такое-б — зьвежаў мы, —
ўгнаілася-б зямля.
Але сьціскала гора нас, —
тупой сякеры сталь.
І так жыцьцём заморана
гібела бедната
Але за што? За што гэта
адны ў сухотах мруць,
другія сытным рогатам
дукаты ў банк кладуць?
Задуменны, нібы вучоны,
на вуліцы бацька блукае.
А на рынку тракцір разгонны
разгулам яго заклікае.
Не працуе, працы — нічога,
дзе мага яго вочы лезуць.
Раз п‘яны страсануў гарадавога,
трасануў, пяючы марсэльезу.
Гаварылі яшчэ, што азартам
аб калена зламаў „селядзец“.
Прыляцела суседняя варта…
Так вісела бяда на бядзе.
Судзілі… Сядзеў… Выйшаў…
А ў сэрцы кіпіць непагода…
Кароткія-ж ніткі зацішша
ўвосені шостага году.
Гора з бядою халоднай навалай
грудзі сьціскалі, як змрочныя дні.
Ой-жа нялёгка жыцьцё каратала,
сьлёзы сушыла ня раз на агні.
Ня мала бялізны сьцірала па людзям,
вечна на пальцах былі вадыры.
Сілы губляла, атручвала грудзі
флёркай, крахмалам… дый што гаварыць!
Помню стаяла праклятая восень…
Хто-ж гэта знае, дзе стрэніш бяду…
Табе ўжо сабралася месяцаў восем;
вецер няшчасьцем над намі падуў.
Бацька, як вып‘е, — вар‘ятам рабіўся;
і так вось п‘яныя ў загрудкі ўзяліся.
Ведама, тут і нажы ў іх з сабой…
Бацькі ня стала. Заліўся крывёй…
Ворагу толькі і болей нікому
долі такой не жадаю.
Бегчы часамі хацелася з дому…
Як пражыла? Ня знаю…
Кідацца мне давялося ня мала, —
да цёмнага змроку ад раньніх зарніц:
Я ўжо казала, халоднай навалай
грудзі слабелі, як сталь на агні.
Дзе-ж я магла хоць падумаць часамі,
што ўсё-ткі сапраўды лягчэй зажыву.
Ведала толькі: на сэрцы камень,
ведала толькі: палын-траву.
Ой-жа, з мінулым ня лёгка расстацца,
ой-жа, ня лёгка вось так расказаць…
Дваццаць гадкоў праляцела… Дваццаць…
................
Матчыны скроні прамыла сьляза…
На Пярэсьпе[2] нарачыта
сабіралася дзятва.
І ня раз і ня два
мне была мая разьбіта
за лаптою галава.
На магілках Старажоўскіх[3]
праз крыжы і курганы
лазіў я па каштаны
і кожны раз і неяк лоўка
рваў картовыя штаны.
Галубоў ганяў са сьвістам…
Часта — выстраімся ў рад
і цішком, праз плот, у сад,
здымем яблыкі на чыста
і за грыўню Шлёму ў — склад.
І гулялі кожны вечар
у «вайну» супроць паноў.
І вакно і не адно
ў гэты вечар пакалечым.
Ну, а заўтра? — заўтра зноў…
Прывучаць мяне сталі да працы,
за шавецкі ўсадзілі варстат.
Стаў я корчыцца, клеіць абсацы,
шнураваць памаленечку стаў.
Незадоўга паслалі вучыцца,
купіў з пераплётам „букварь“ —
стала „молнией“ мне бліскавіца
і „хозяинам“ стаў гаспадар…
Весялей і на сэрцы ў матулі, —
як-ні-як, небайдосуе больш.
Харашэй прыадзелі, абулі,
і ў кішэні зароблены грош.
Меў яшчэ і другі заработак,
быў прыслужнік царквы, панамар…
З папіросай, у лакавых ботах
па нядзелям хадзіў на бульвар
і валондаўся цэлымі днямі;
слухаў сьпевы катрынкі заўжды.
Разглядваў сабе ў панараме
за капейку — усе гарады.
З тэй пары, як відаць, палюбіў я
родных вуліц і гоман і крык…
Эх, зялёныя дні, дарагія
бястурботнай дзіцячай пары.
Былі часы, разносіў вецер іскры!
Матуля добрая,
успомні тыя дні.
І ў ноч і ў дзень
прыносіў нам вятрыска
і страх, і дым
і голад
і агні…
Я помню:
раніца ліпнёвая стаяла,
разрываліся
гарматы, нібы гром.
А ў горадзе
шалёнаю навалай,
разносіў плач
разьюшаны пагром.
Як расы зарою на байдане,
так на бруку выбітага шкла.
Крамы ўзломаны
ваякамі Пазнані;
сіла чорная па гораду прайшла.
Раптам —
крык, гарматы,
блізка, блізка…
З пагрому я ляцеў —
завулкамі, грунём.
Пад пахай скрыначка
патоптаных ірысак,
а за пазухай —
дзьве пары панталон…
Маці бедная,
старэнькая матуля,
перахрысьцілася,
ўзяла з камоды хлеб;
а ў сьцены стукалі
сьвінцом гарачым кулі…
Мы паціханьку
паўзьлі
хавацца ў склеп…
Мінула ноч…
Замоўклі кулямёты…
Над пажарышчамі
віўся дымны чад.
З склепу вылезьлі,
на плошчу зноў я зьлётаў:
— Прыйшлі Чырвоныя!
Чырвоныя!
… Парад!
Холадна. Застыў
шумлівых вуліц гул,
Бягу ў „каператыў“
раней заняць чаргу.
Поўна галава
радасьці, надзей, —
будуць выдаваць
воблу і алей…
Вогнішча расклалі.
Холадна. Мароз.
Рана паўставалі.
Выцягнуўся „хвост“.
Многа нараканьняў,
дзе ні закрані:
— Трэба чвэрць, а глянеш, —
толькі залатнік.
Дзе там пералічыш,
абіраюць голь:
выдаюць сярнічкі,
а хаваюць соль…
Пішуць для парадку,
крэйдай, як па норме, —
на грудзях, на латках,
кожнаму свой номер.
І ў мяне дзесяты,
а прышоў другім.
Хочацца да хаты —
сьцеражэш чаргі…
Сонца разбудзіла
прозалаць-зара
І мяне зьмяніла
замярзаць сястра.
Вей-вецер з поўначы прынёс і раскідаў
завею сьнежную, акутваючы гора…
У вёску дальнюю (гарэлі ў небе зоры)
пайшла нас моладзі рабочай грамада.
Прысады ўбраныя ў сярэбраны паркаль…
Дарога доўгая… Застыўшыя відалі.
Стагналі правады халодным гулам сталі,
ільдом пакрылася гульлівая рака.
За вёрст семнаццаць мы, а можа і далей,
ішлі ў абмен пуцінай сьнежна-сіняй
і несьлі — хто цьвікі, хто хустку, хто гадзіньнік
і ўсе авеяны пяшчотамі надзей.
Мінаем хаты мы… Палёў гаспадары
прымаюць нас далёка не гасьцінна:
даюць нам для пацехі бульбы поўасьміны, —
а мароз узводзіць белыя муры.
І крыўда і мароз у сэрцы струны рвуць,
такое першае маё азнаямленьне:
ішоў у вёску я — віліся лятуцецьні,
ішоў дамоў — схіліўшы галаву.
Сонца адно у ваконца вакно
пастукае, нехаця скажа:
— Настала жыцьцё,
сваё лахмацьцё
вязі —
па гразі,
— распрадажа!
Галодны час… Старасьвецкі абраз
для глянсу алеем абмажуць.
— Маць тваю так!
Самога хрыста
нясі —
галасі,
— распрадажа!
Шаўцы-бедната паходны варстат
паставяць, начыньне разьвяжуць.
— Да вечару й што ж,
без работы нож
і зноў —
адно,
— распрадажа!
Вясёлы заўжды карчмар малады
сёньня нявесела кажа:
— Цяжка цяпер,
трэба цярпець;
вязу —
казу,
— распрадажа!
Так тваю маць!.. Дзе-ж хлеба дастаць?
Трупам на вуліцы ляжаш!
Ой, галыцьбе
дык самога сябе,
сябе, —
за рубель,
— рас-пра-дажа!
Інакшыя дні, інакшыя словы
вясёлкавым зьяньнем зьвіваюць жыцьцё…
Сьцеляцца думкі сузорнай падковай,
пахаладзеўшае гіне стацьцё.
Пазвала жыцьцё за напружную працу,
бо ў спадчыну нам ад прышэльцаў былых —
на фабрыках нашых разьбітае, братцы,
разьбітае ўсё — варстаты, катлы,
і сьцены ўзарваны, і толькі руіны
раскінуты цэглай і як-жа тут быць?
Пазвала жыцьцё адбудоўваць краіну
пасьля перамогі, пасьля барацьбы.
Вось тут, вось цяпер як трэба пазнаў
што ворагі мы і паном і цару.
І тут толькі ўбачыў, што доля ліхая
вякамі акручвала край Беларусь.
Нязнанае мне прад вачыма паўстала, —
любіў я, расхлыснуўшы грудзі наўсьцяж,
чытаць-пералістываць Янку Купалу —
ўзьвівалася моладасьць „Шляхам Жыцьця“.
Вышылі мне ў васілёчкі кашулю,
стаў я ў рэдакцыях частым гасьцём.
Там кучаравага ўбачыў Бядулю,
сядзеў ён за большым, як сам, сталом.
А далей і болей… Сьвядома, выпадкам —
стаў чытачом беларускіх газэт.
І палюбіў „Беларускую Хатку“ —
мне праясьняўся няведамы сьвет.
Ў завулку Пярэспы, ў завулку зялёным
(быў вечар авіты красой пазалот…)
стаў мне выпадкам, здаецца, знаёмы —
мяцежны Кудзелька, шумлівы Чарот…
Імчаліся дні! Ніхто іх ня зловіць!
Няма ім падобных, хоць крышку, цяпер.
Газэты расклеены… Александровіч, —
з другое старонкі падміргіваў верш…
О, колькі запаху ў нязнаным уздыме!
Рыфмы зьвівае мая галава!..
У шэрым завулку… Дубоўка Ўладзімер
спаткаў мяне… Помню — была Масква.
Там… за Масквой… — Узьбярэжжа мора…
Грудзі сьціскаліся… Кашаль душыў…
...............
Блізкімі сталі мне нашы прасторы,
і з імі жыць буду, як дваццаць пражыў.
І гады мінулі, ой, гады цяжкія,
дый прышлі дзянёчкі, толькі ўжо другія —
І дзянёчкі сьцелюцца новай пуцявінай,
дый гукае моладасьць родная краіна.
І зьбірала-звала гулам віратлівым
дый мяне пазвала, знача я шчасьлівы!
І забудзем гора, што было заўчора,
дый збудуем горад, пролетарскі горад.
І зазвоняць фабрыкі, і ўзрасьце над краем,
дый крылатай гардасьцю доля залатая.
І гады мінулі — не вярнуць ніколі!
Стаў я ўжо інакшым, стаў я комсамолец…
Сёньня дваццаць мне…
Яшчэ ня мала жыць!
Відаць, прыходзіцца
адкінуць лятуценьні.
Калісьці йшоў я
з сонцам на нажы,
любіў часамі крышку бурапеніць
(і выпіць чарачку…
Была такая справа).
Ляцела зоранька мая за небасхіл,
і сонца ветлы сьвет
і сонца сьвет яскравы
зацямнялі чорныя грахі.
І не адзін я быў,
з таварышамі разам,
з таварышамі, дружнай грамадой
байдосавалі сілу і ні разу
пачалавечаму ня выйшлі мы з піўной…
Але выпадкам,
дзівішся ў надзвычай,
выпадкам вынырнуў
з атручаных богем.
І новае жыцьцё
стварыла новы звычай,
а ён прынёс
бязьмежжа новых зьмен.
Пазнаў жыцьцё
праз цемень дзён разгулу;
як страшна ўспомніць
хмельна-п‘яны год!
Але мінулае
застыла-патанула
ў цёмна-сіняй зарасьлі балот.
Цяпер мой шлях,
нікому ня стрыножыць,
здабыты ён у дні агнёвых бур.
Ніхто мяне ніколі ўжо ня зможа —
хай сёньня
Беларусь,
а заўтра —
Аранбург!
Вось часамі ўвечары, ў даўгія вечары,
аб мінулым хочацца думаць, гаварыць.
Сьцежкі палыновыя замучанай зямлі
кветкамі вясьнянымі зайгралі-зацьвілі.
Сёньня ня сустрэну я ні сьлёзаў, ні журбы, —
радасьць сонцам сьцелецца, шчасьце барацьбы.
Звонам разьліваецца, гоманам крыніц
залатая будучына — бронзавыя дні,
Вось часамі ўвечары, у змрочнай сіняве,
думанькі крыляцца ў замураваны сьвет.
Казалі многа нам і рознае заўсёды,
ў каго і чым набіта галава:
Ці-ж вы народ, вось як і ўсе народы,
падобна нацыі з культураю прыгоднай?
І што ў вас ёсьць — адвечная дрыгва?
Казалі многа нам і… несьлі нам нямала,
бяда за бедамі імчалася ўгрунь.
Глумілі нас, накінуўшыся шквалам, —
За што? Хіба што нас праклятае злучала
адно — нацыянальнае — калтун.
За тое, што выносьлівых і цёмных
і многа так патрэбных дужых сіл!..
Душылі змораных, скрываўленных, палонных,
за працай чорнаю, на панскіх на загонах —
іх сьлед раскінуты мільёнамі магіл.
Казалі многа нам… Ці-ж ветры не навеюць? —
Мужык і хам, і гад, і галыцьба.
І чым ня лаялі прыблудныя зладзеі
краіну, дзе спрадвек пакутнасьці завеі,
дзе ня ўгледзіш чалавека без гарба.
Казалі нам.. А мы ў адказ ня многа…
Паўстаў прыгнечаны працоўнай стараны!
Жыцьцё зьмянілася! Ня будзе больш вастрогам!
Вякі над кручаю! Сьвяткуем перамогу!
Заплакалі разьбітыя званы!..
Пайшоў і я дарогай камяністай,
пайшоў з рабочымі пад сьвіст ліхіх віхур.
Пайшоў бадзёры я, з прыпеўнасьцю агністай!
І сёньня разам я з грамадай комуністых
за цэглай цэгліну ўскладаю ў новы мур…
Сьцежкі палыновыя замучанай зямлі
кветкамі вясьнянымі зайгралі-зацьвілі.
Сёньня ня сустрэну я ні сьлёзаў, ні журбы, —
радасьць сонцам сьцелецца, шчасьце барацьбы
Буйнымі калосьсямі зацьвіла дрыгва, —
Беларусь працоўная — краіна хараства!
Звонам разьліваецца, гоманам крыніц —
Залатая Будучына — бронзавыя дні!
Сонца спаліла асьнежны сумёт…
— Дваццаць першая йдзе вясна!
Эх, любая моладасьць! Дваццаць год!
— Вып‘ем, таварыш, да дна! і
Дваццаць першая йдзе вясна —
не адна зазвоніць струна,
абуджу ў сэрцы тысячы струн
і ў бязьмежны ў сусьвет угрунь!
Рукі ў гору, а грудзі наўсьцяж,
я — схапіўся за крыльлі жыцьця.
Пазнаў я і радасьць і ўздым
ў сьвеце новым, інакшым, другім…
Дваццаць першая йдзе вясна —
не адна зазвоніць струна!..
Менск XII 1926
| 
Прапануем да спампаваньня!