Mahnušeŭski, Paŭluk Bachrym, Babroŭski (1937)/2

← Ustupnoje słowa

Mahnušeŭski Гістарычная праца Аўтар: Адам Станкевіч 1937 год

Wieršy Paŭluka Bachryma →

Прапануем да спампаваньня!

I.

MAHNUŠEŬSKI.

Mahnušeŭski

∗
∗     ∗

Ab Mahnušeŭskim niešta napisać źbiraŭsia ja daŭno. Niedachwat adnak ab im šyrejšych wiestak ad hetaha mianie ździeržwaŭ. Dahetul šyrej pisaŭ ab Mahnušeŭskim A. Janułajtis u 1913 h. u biełaruskim litaraturnym žurnale „Maładaja Biełaruś“ u artykule „Ab maladym paecie z Krošyna“^[1]

Na pačatku swajho artykułu A. Janułajtis piša: „U adnej staroj knižcy, napisanaj papolsku, pad zahałoŭkam: „Powieść z czasu mojego czyli przygody litewskie“ (Poznań 1858), možna pračytać karocieńkaje apawiadańnie ab tym, jak zahinuŭ adzin sialanski chłopčyk — paet, katory ŭ druhoj staranie moh-by stacca hordaściu i sławaj narodu (bač. 252—3, 257 265). Aŭtar wyšej nazwanaj knižki pisaŭ swaje ŭspaminy šmat hadoŭ paśla hetaha zdareńnia. Mnoha čaho pierabłutaŭ, mnoha čaho zabyŭsia, dzie što zrazumieŭ inačaj, čym jano było sapraŭdy, a dzie čaho i susim nia wiedaŭ.

Cikawy nia tolki chłopčyk, ale j toje, pry jakich warunkach jon byŭ zahublen. Z tych časaŭ — kaža dalej A. Janułajtis — zachawalisia dakumenty ab hetym zdareńni. Karystajučysia imi, ja i nadumaŭ raskazać ab usim, jak było sapraŭdy“.

Dalej A. J. apiswaje na padstawie tych dakumentaŭ i ab paecie z Krošyna i ab Ks. Mahnušeňskim, probarščy Krošynskim, u škole jakoha toj chłopčyk wučyŭsia i zasmakawaŭ pisać biełaruskija wieršy. Nažal, A. J. nie skazaŭ, što heta byli za dakumenty, ci ŭsio jon z ich wykarystaŭ i dzie jany znachodziacca.

Zatym adnak, što artykuł A. Janułajtisa adziny ab Mahnušeŭskim i ab Bachrymie i što mała wiedamy biełaruskamu hramadzianstwu, bo-ž i „Maładaja Biełarus“ z 1913 h. tak-ža jość siańnia ŭžo badaj swajho rodu redkaściaj, — pazwolu sabie heny artykuł padać u cełaści. Woś jon:

„Heta było — kaža A. J. — u miastečku Krošynie^[2] ŭ pačatku XIX stalećcia. Miastečka i wakolicy byli pad kniaziem Maciejem Radziwiłłam. Kažuć, nia duža ciažka žyłosia žycharam miastečka Krošyna pad hetymi panami: u roznyja časy jany atrymali ad kniazioŭ prywilei i lhoty. Čaść žycharoŭ Krošyna adbywała panščynu, a čaść ličyła siabie miaščanami wolnymi ad pryhonnaj pawinnaści.

Nia drenna žylosia i sialanam parocha (probaršča), katorych było 60 chat, bo ksiandzy papadalisia ŭsio dobryja ludzi. U pačatkach XIX stalećcia byŭ кsiondz Mališeŭski, a paśla jaho — Mahnušeŭski. Krošyn ličyŭsia bahataj parachwijaj. Probaršča stawili kniazi Radziwiłły, a biskup wilenski zaćwiardžaŭ jaho. Mališeŭski załažyŭ parachwijalnuju školu i wučyŭ u jej sialanskich dziaciej. Paśla jaho śmierci Mahnušeŭski wioŭ dalej pačatuju swaim papiarednikam rabotu.

Mahnušeŭski byŭ čaławiek świetły, wučony; niejki čas jon wučуŭ dziaciej kniazia Macieja Radziwiłła — Kastanta i Antaninu. Kali dzieci wyraśli, to staŭ niepatrebnym kniaziu i atrymaŭ bahatuju parachwiju — Krošyn.

Ab sabie jon mala dumaŭ; dla siabie ks. Mahnušeŭski mnoha nie wymahaŭ. Chacieŭ pamahčy, skolki zdaleŭ, prostym ludziam. Dachodaŭ jon mieŭ niamała, dziela hetaha darma chryściŭ, wiančaŭ, a biadniejšym i hrašmi pamahaŭ. Byŭšy adzinokim, zžyŭsia sa swaimi ludźmi, zwyksia z imi, pieraniaŭ ich mowu, spraścieŭ, jak ab im kazali haradzkija i dwornyja pany, dy dziwawalisia, što jon hawaryŭ „mužyckimi“ prykazkami i pahaworkami. Inšyja nawat dumali, što jon nia ŭ poŭnym rozumie. Heta tak im zdawałasia. Mahnušeŭski byŭ čaławiek razumny: zbližyŭšysia da narodu, jon chacieŭ padniać hety narod, šyryć aświetu siarod jaho. Kali jon pryjšoŭ u Krošyn, jak wyšej było skazana, znajšoŭ užo parachwijalnuju školu tam, ale budynak akazaŭsia niawyhodny; jon pabudawaŭ nowy budynak, abšyrniejšy i lepšy za pieršy.

Sam jon zaŭsiody ŭ škole nia wučyŭ. Wučycielem byŭ arhanisty Arłoŭski, abo jaho pamocnik, stary kaścielny dzied — Parafijanowić. Ale widać, što jon sam cikawiŭsia škołaj. Hladzieŭ za wučniami, interesawaŭsia ich postupami, asabliwa bolš zdolnymi pamiž imi.

U 1828 hodzie ŭ škole było 51 wučniaŭ, z ich 35 chłopčykaŭ i 16 dziaŭčynak, uzrostam ad 7 da 13 hadoŭ. Wučyli ich tam čytać, pisać, ličyć i katechizmu. Šmat kłaŭ pracy kala škoły i pamocnik probaršča ks. Pius Harbačeŭski, katory chacieŭ nawučyć sialanskich dziaciej usiaho taho, čaho wučać pa druhich škołach panskich dziaciej. Jon čytaŭ im kazki Ezopa, polskaha paeta Narušewiča i „Wiadomości brukowe,“ katoryja wychadzili ŭ Wilni i ŭ katorych nia raz pisali ab drennym pałažeńni sialan i ab patrebie skasawać panščynu. Chacieŭ jon, jak z hetaha widać, zrabić z sialan dumajučych ludziej. Widać, škoła mieła dobrych ludziej-kiraŭnikoŭ, kali z hetaj škoły wyšli i ŭmiełyja zastupniki swajej idei; z hetkich wiadomy nam Kaminski, katory wyrasšy, umieła i ščyra atstaiwaŭ prociŭ pana prawy swaich susiedziaŭ, sialan Krošyna.

Wučni hetaj škoły, čytajučy toje, što pisali wialikija piśmieńniki, pieražywajučy toje, što i jany, chacieli hetak sama napisać niešta padobnaje da taho, što čytali i pieražywali. Chłopčyki pačynajuć pisać wieršy, jany to starajucca pisać na spadobu tych aryhinałaŭ, što čytali, to znoŭ probujuć napisać swajo, biaručy toje, što jany sami čuli i bačyli. Z čysła hetkich chłopčykaŭ wiadomy nam tolki adzin, Pawał Bachrym. Budučy ŭ školi, jon wielmi spadabaŭ pisać wieršy. Mnoha wieršaŭ z Narušewiča, bajek Ezopa i dr. umieŭ jon napamiać; pierapisywaŭ, što papadałasia, nia tolki drukawanaje, ale i rukapisnaje^[3]. Paŭluka, načynajučaha dumać, dušyła ciažkaja mužyckaja dola, i hareli wočki, kali pierapisywaŭ słowy i wieršy ab mužyckaj swabodzie. Wiedajučy, što heta ŭ druhich krajach možna, tahož žadali jany i ŭ siabie.

To peŭna, što Krošynskaja škoła raźwiła świadomaść u sialan. Praca Mahnušeŭskaha padniała i zamožnaść ich. Saŭsim zrazumieła, što jany pawinny byli ćwiorda atstaiwać swaje prawy proci ŭsich, chto chacieŭ ich narušyć. Skora źjawiłasia patrebnaść hetaha.

Krošyn pierajšoŭ da kn. Antaniny Radziwiłł, katoraja wyšla zamuž za prostaha šlachcica Stanisława Jurahu. Raskazywali, što heta byŭ biedny šlachcic; dziakujučy tolki blizkaj pryjaźni z kniaziem Kastantym Radziwiłłam, ažaniŭsia z jaho siastroj Antaninaj kala 1822 h. Pryjechaŭšy u Krošyn, Juraha pačaŭ zawadzić asobnyja paradki.

Pieršym čynam patrebawaŭ dakumentaŭ u žycharoŭ Krošyna na toje, ci jany sialanie, ci miaščanie i jakim prawam waładziejuć ziamloj? Šmat chto nazwaŭ siabie miaščanami, mieli dakumenty i pakazali ich Jurazie. Jon, razhledziŭšy ich, skazaŭ sialanam, što dakumenty błahija i nia majuć siły, nawat suliŭ wiarnuć raniej zapłačanyja za ich u dwor hrošy. Pry hetym Juraha pačaŭ kamornikami mieryć ziamlu i adbirać jaje siłaj.

U hetu sporku ŭmiašałasia načalstwa. U Jurahi siła była wialikaja. Jaho šwahier kn. Radziwiłł byŭ Nawahradzkim maršałkam šlachty. Doŭha ciahnułasia sprawa. Jana končyłasia ŭ Horadni ŭ Hubernskim Praŭleńni ŭ 1826 hodzie, 29 lutaha, dzie było pryznana, što krošynianie ŭsie mužyki, a nie miaščanie i što niapraŭna waładziejuć panskaj ziamloj, nie płaciačy padatkaŭ i nie adbywajučy panščyny. U hetaj sprawie mnoha pracawaŭ dla sialan Kaminski, katory raniej wučyŭsia ŭ Krošynskaj škole. Byŭ ich chadatajem, adwakatam, pawierannym. Jon-ža i ŭ turmie siadzieŭ.

Pastanaŭleńnie Hubernskaha Praŭleńnia wyjšła prociŭ mužykoŭ. Sialanie nie pasłuchali načalstwa. Juraha tady danios Hubernataru, što sialanie buntujucca, dziela hetaha treba pasłać wojska. Heta było wiasnoj 1828 hodu.

A tady lohka było wyklikać wojska. Byŭ, za dwa hady da hetaha, wydadzien ukaz, pa katoramu zahadywałasia sudzić buntujučych sialan na miejscy wajennym sudom i tut-ža wypaŭniać pryhawor sudu. Zaćwiardžaje hetki pryhawor Hubernatar, a kali winawatych akažacca bolej za 9 čaławiek, praz kamitet ministraŭ pryhawor idzie na zaćwierdžańnie samoha Cara, ale ŭ ukazie było tak-ža skazana, što pany pawinny wiedać mieru prawoŭ swaich i nie nadužywać ich.

U Krošyn pryjechała mnoha načalstwa: hubernatar, maršałak šlachty, za sudździaŭ pryšli ułany. Sialanie byli pasadžany pad wartu. Inšyja spužalisia i pryznali prawy pana Jurahi. Ale paśla, pierahawaryŭšy z ksiandzom Mahnušeŭskim, paprawilisia, stali ŭpiracca. Pany i načalstwa uzławalisia na ksiandza, što padtrymliwaje mužykoŭ.

Sud byŭ skory, ale nie miłaściwy. U im zasiadaŭ sam Radziwiłł, šwahier Jurahi, prezydent hrodzkaha sudu i aficery. Winawacili 12 čaławiek, z hetaha liku 8 krošynskich sialan i 4 čaławieki roznaha stanu. 9 było tut-ža zasudžana wajennym sudom, a na troch mieŭsia być jašče pryhawor. Hubernatar byŭ tut-ža, moh-by zaćwierdzić pryhawor sudu, ale dziela taho, što zasudžanych było bolš za 9 čaławiek, to sprawu treba było dawodzić da samoha Cara; dziela hetaha hubernatar prasiŭ Naslednika Carskaha brata chutčej pakirawać sprawu da Cara, nawat pamima kamitetu ministraŭ.

∗     ∗
∗

Kali ŭźniałasia hetaja sprawa, to źwiarnuli ŭwahu na škołu i na ks. Mahnušeŭskaha. Daniaśli heta Juraha i Radziwiłł.

Pry hubernatary kn. Radziwiłł staŭ dakarać ks. Mahnušeŭskamu, što pryčyna buntu heta jon i jaho škoła. Ks. Mahnušeŭski maje, moŭ, hramadny ŭpłyŭ na narod, moh-by wyjści da ich i ŭhawaryć supakarycca pierad panam, ale ks. Mahnušeŭski hetaha zrabić nie chacieŭ, ssyłajučysia na chwarobu, a za wykryćcio škodnaj škoły hraziŭ, aprača taho, pažalicca biskupu.

Hubernataru pakazaŭsia dziŭnym hety čaławiek, saŭsim nie padobny da druhich. Saŭsim ździčeŭ, spraścieŭ i z mužykami trymaje.

U adnaho z wučniaŭ, Bachryma, znajšli wieršy, katoryja pakazalisia padazronnymi. Palicyja stała šukać druhich wieršaŭ i bolej. Ciapier pačałasia nowaja sprawa ab škole.

Aŭtar „Powieści z czasu mojego“ padaje nie saŭsim akuratnyja wiestki ab wykryćci škoły. Pawodle jaho słoŭ, jeździli ŭ Krošyn dziela hetaha sam Nawasilcaŭ i rektar wilenskaha uniwersytetu Pelikan i z razhaworaŭ z ksiandzom Mahnušeŭskim dawiedalisia, jakaja škodnaja jaho škoła. Dakumenty, katorymi ja karystaŭsia, a im treba wieryć, ničoha ab hetym nia kažuć. Sprawa była inačaj, krychu praściej i jaśniej. Horadzienski hubernatar, atrymaŭšy žałabu Jurahi i Radziwiłła ab buncie sialan, pajechaŭ na miesca sam. Juraha i Radziwiłł skazali, što pryčynaj usiamu škoła.

Pačałosia śledztwa ab škole. Chto wučyć, čaho wučać, skolki wučniaŭ, jak nazywajucca. Radziwiłł tolki tady ŭbačyŭ, što jon daloka zajšoŭ u swajej žałabie, što nielha saŭsim zakrywać škołu, a chapiła-b zrabić niekatoryja pieramieny ŭ škole: treba adsunuć škodnaha čaławieka arhanistaha Arłoŭskaha, dać dla dahladu škoły bolš zdolnaha wikaraha, i kab sam probaršč nie naznačaŭ wučycialoŭ i ich pamocnikaŭ.

Widać, staromu Mahnušeŭskamu śledawaciel nia raz stawiŭ pastku i praz heta dawiedywaŭsia, jak wučyli wučniaŭ. Ks. Mahnušeŭski staŭ chwalić Paŭła Bachryma, što jon bolej wieršaŭ napamiać wiedaje, a nia tolki tyja, što ŭ jaho ŭziali.

Kniaź Radziwiłł u taho-ž śledawaciela hetak świedčyŭ ab škole i ab Mahnušeŭskim: „Ks Mahnušeŭski nikoli nie dawaŭ nawuk, patrebnych dla narodu, a, zaprošany prystawam, nie chacieŭ strymliwać sialan ad buntu, dadzienaje prystawam abjaŭleńnie pračytaŭ publična ŭ kaściele, ale mužykom pakazałasia, što jon trymaje ichniuju staranu, nie karystaŭ z swajho pałažeńnia dziela ŭspakajeńnia, i nia choča uhawaryć sialan pajści na rabotu. Woś hetkija adnosiny i byli pryčynaj taho ŭkoru, što z jaho škoły nia moža wyjści ničoha dobraha, bo jon sam nie staraŭsia, a toj, chto wučyŭ dziaciej, Parafijanowič, nia zdaleŭ nawučyć dziaciej pawinnaści ichniaha stanu i ŭmacawać prawiły dobraj maralnaści, bo lubiŭ wypić, i razam z druhimi pisaŭ roznyja žałaby na pana. Aprača taho pry mnie pa zahadu Mahnušeŭskaha chłopčyki deklamawali niahožyja dla sialanskich dziaciej bajki i wieršy, heta byŭ najlepšy dokaz, jaki kirunak škoły. Adnača ciapier napeŭna skazać nie mahu, kab heta škoła była pryčynaj usich hetych sumnych zdareńniaŭ, bo ja ŭ hetym dwary nia žyŭ i ŭsia drabiaza błahoha ŭpływu nawuk mnie niewiadoma“.

Juraha horaj adzywaŭsia ab škole i ab wučycielu Parafijanowiču, nazywajučy jaho buntaŭščykom. Nia možna, moŭ, jamu darawać taho, što jon u swaich rapartach nazywaje wučniaŭ miaščanami, a nie sialanami, i sabranyja takimi, kaža, wučycialami dzieci mahli nawučycca nia stolki malitwy, skolki dumak ab prywilejach i wolnaściach, i ŭmacawańnia ŭ uporstwie dy ślapoj nienawiści da dwornych zahadaŭ, a jakich nawuk nawučajuć u škole, možna pabačyć, kali paŭziracca na wučycialoŭ.

Wynikam usiaho hetaha było zakryćcio škoły; ks. Mahnušeŭskaha ŭziali pad nadzor wajennaj kamandy, a paśla addali pad nadzor palicyi.

Byŭšy pad nadzoram, prybity horam, pamior ks. Mahnušeŭski 24 śniežnia 1828 hodu, majučy kala 70 hadoŭ.

Tymčasam sprawa ab škole išła swajej čaradoj.

23 studnia 1829 hodu z Waršawy Wialiki Kniaź Kastantyn, brat Cara, razabraŭšy ŭsiu sprawu, prysłaŭ taki zahad u Wilniu: pryznać Mahnušeŭskaha niewinawatym, zwolnić ad nadzoru, a horadzienskamu hubernataru za nieahladny pastupak zrabić wyhawar.

Ks. Mahnušeŭski nia moh užo hetaha pačuć: jaho cieła spačywała ŭ miortwaj ściudzionaj ziamli.

Niekatorych sialan sasłali. Chadzili čutki, što Paŭłu Bachryma byli zdaŭšy ǜ rekruty. Dumaju, što heta niapraŭda. Lišnie mały byŭ na heta. Jamu było 15 hadoŭ.^[4] —

Hetkija wiestki ab Ks. Mahnušeŭskim i ab Paŭluku Bachrymie na padstawie ŭspomnienaj knižki i dakumantaŭ padaŭ nam A. Janułajtis.

Artykuł A. J. „Ab maładym paecie z Krošyna“ papieradžaje fatahrafija, pad jakoj napisana: Ks. Mahnušeŭski. Z wopratki možna sudzić, što heta byŭ rymska-katalicki manach daminikanin. Praz uwahu na toje, što A. J. ŭ swaim artykule ab asobie Mahnušeŭskaha: ab jaho nacyjanalnaści i ab jaho pachodžańni i h. d. nie padaje ničoha, a sudziačy z fatahrafii, što heta byŭ daminikanin, ja rabiŭ siakija-takija dośledy ŭ adpawiednych drukawanych krynicach, datyčačych Zakonu Ajcoŭ Daminikanaŭ, kab znajści što dakładniejšaje ab Mahnušeŭskim.

Wialikaja maja była radaść, kali ŭ knižcy „Wiadomości o dominikanach prowincyi litewskiej“ (Wołyniak, cz. I, Kraków 1917) na bač. 243 znajšoŭ ja proźwišča daminikanina Mahnušeŭskaha, pa imieni Maciej, jaki radziŭsia 1761 h., zakonnikam staŭsia ŭ 1781 h., byŭ staršym zakonu ŭ Werkach pad Wilniaj (Kalwaryja): 1798—1801 i ad 1810 až da śmierci 25.VII.1839 h.

Radaść adnak maja astyła, kali ja hetyja wiestki ab Mahnušeŭskim, uziatyja ŭ Wołyniaka, paraŭnaŭ z wiestkami ab im u Janułajtisa. Pawodle Walyniaka: Maciej Mahnušeŭski nia byŭ u Werkach i niawiedama dzie byŭ, a znača moh być u Krošynie, ad 1801 da 1810 i pamior 25.VII.1839, a pawodle Janułajtisa: Mahnušeŭski byŭ u Krošynie miž inšym u 1828 h., kali adbywałasia śledztwa ŭ sprawie Paŭluka Bachryma, i pamior u tym-ža 1828 h. 24.XII. Pawodle Wołyniaka Mahnušeŭski pamior, majučy 78 h. (1761—1839), a pawodle Janułajtisa — 70.

Słowam, paŭstaje pytańnie, ci Mahnušeŭski, z pad jakoha apieki wyjšaŭ pieršy biełaruski sialanski paet Paŭluk Bachrym, heta toj samy Maciej Mahnušeŭski, što praz doŭhija hady byŭ staršym daminikanaŭ u Werkach pad Wilniaj?

Jak bačym z wyšejskazanaha, na pytańnie heta treba było-b adkazać, što heta roznyja asoby. Adnak, nia majučy pad rukoj tych dakumantaŭ, jakimi karystaŭsia Janułajtis i nie praśladziŭšy ŭsiaho žyćcia i dziejnaści Macieja Mahnušeŭskaha, ad rašučaha ćwierdžańnia ab ich tožsamašci ci roznaści naleža ŭstrymacca.

Pry hetym adnak naleža jašče zaŭwažyć, što aficyjalnaje stanowišča staršaha daminikanaŭ u Werkach mahło i nie pieraškadžać faktyčna prabywać na prawincyi, napr. u Krošynie, i spaŭniać abawiazki probaršča, majučy — ab čym ćwierdzić Janułajtis, — zastupnika ŭ asobie wikaraha ks. Pija Harbačeŭskaha. Tym bolš heta było mahčymym, što ad napoleonaŭskaj u nas wajny, ad 1812 h. i až da akančalnaha skasawańnia Zakonu Daminikanaŭ u 1844 h., zakon hety ahułam byŭ duža padupaŭšy i ŭ takich napr. Werkach, dzie Mahnušeŭski ličyŭsia tady staršym, było ŭ niekatorych hadoch, jak ćwierdzić Wołyniak, usiaho tolki pa niekalki zakońnikaŭ. Kirawać imi moh Mahnušeŭskaha zastupnik, a jon sam z tytułam staršaha (superior), moh pracawać u narodnaj huščy.

Za hetym pramaŭlaje tak-ža i toje, što jak padaje toj-ža Wołyniak, Maciej Mahnušeŭski aprača staršynstwa nad daminikanami ŭ Werkach, mieŭ tytuł: „praedicator generalis“ (hałoŭny prapawiednik), „Pater seu Doctor Provinciae“ (ajciec abo doktar prawincyi) i da taho ŭ Werkach byŭ sabraŭšy bahatuju i cennuju biblijateku. Z hetaha widać, što Maciej Mahnušeŭski byŭ čaławiekam świetłym, lubiačym praświetu i nawuku, jak heta pradstaŭlaje i Janułajtis.

Adno tolki wyrazna na pieraškodzie tožsamaści Macieja Mahnušeŭskaha z Werak i Mahnušeŭskaha z Krošyna staić rozny hod śmierci ŭ Wołyniaka i ŭ Janułajtisa.

Akančalnaje takim čynam wyrašeńnie hetaj sprawy pakidajem tym, što paśla nas buduć da jaje bracca.

---

---

---

1. „Maładaja Biełaruś“, Pieciarburh, 1913 h. bač. 10—16.
2. Niedaloka ad Baranawič.
3. Wieršy i pieśni papadali ŭ Krošyn roznymi darohami. Adny bralisia z knih, druhija chadzili ŭ rukapisnych zapisiach; hetak było z wieršam „Razhawor Mužykoŭ“ (Rozmowa Chłopów)
4. M. Harecki dahadwajecca, što ŭ wojsku jon byŭ, adtul wiarnuŭsia, žyŭ u Krošynie i pamior 1891 h.