Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod/Našy cennaści

Našy cennaści
Публіцыстыка
Аўтар: Вацлаў Ластоўскі
1918 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Нашы цэннасьці.

Прапануем да спампаваньня!

Našy cennaści.

Jość dawoli chodki aforyzm, katory kaže: „Narod žywie datul, pakul žywie jaho mowa: biez narodnaj mowy nima narodu“. Hety aforyzm, jak i mnoha inšych aforyzmaŭ u karotkaj i mietkaj formie wykazywaje jakaja jość najhłaŭniejšaja prymieta narodnaści, ci jak pa zahraničnamu nazywajuć ciapier — nacionalnaści. Adnak-že aforyzm hety nie abnimaje ŭsich tych cennaściej, katoryje razam tworać narodnaść — naciju z niejkaj etničnaj hruppy. Daŭniej, blizka da dziewiatnadcataho stalećcia nie było saŭsim nacionalnaho pytańnia. Nacionalnaść złučali z hasudarstwiennaściu i cerkwaj, jak heto ciapier ješče robiać ciomnyje ludzi. Razwićcie nacionalnaho pytańnia prypadaje na XIX stalećcie, a nawučnaja razrabotka jaho na kaniec XIX stalećcia i našy časy. U apracawańni hetaho wyniesienaho samim žyćciom, u mieru razwićcia demokratyzmu, pytańnia, wialikuju zasłuhu pałažyli takije wučonyje, jak Spencer, Tajlior, Kaŭtski, Bokl, a apošnimi časami Werner-Zombart i inšyje pierworazradnyje nawukowyje Eŭropejskije siły. I woś pawodle najnawiejšaj nawuki nacionalnyje cennaści bywajuć dwajakije: materjalnyje i moralnyje. Materjalnyje cennaści heto: hasudarstwiennaść, wojsko, wypaŭnicielnyje orhany i inšyje prynaležnaści hasudarstwiennaj ŭłaści. Materjalnyje nacionalnyje cennaści mohuć mieć tolki hasudarstwiennyje nacii i niedastupny nacijam nie hasudarstwiennym. Ale žyćcio pakazywaje nam, što nacii niemajučyje swajej hasudarstwiennaści mohuć trymacca cełyje tysiačelećcia i prociŭstajać najdužejšamu nawat denacionalizujučamu ŭpływu druhich, susiednich, silniejšych s kožnaho boku nacij. Takije nacii wytrymliwajuć pastaronny nacisk pieranosiać ceła doŭhaletni hniot, apirajučysia na moralnyje nacionalnyje cennaści. Moralnyje nacionalnyje cennaści ů swoj čarod bywajuć dwajakije: instytucionnyje i idealnyje. Instytucionnyje cennaści składajucca s summy moralnych instytucij i orhanizacionnych form, katoryje raspadajucca na čatyry wialikije atdzieły: mowu (jakaja abyjmaje i literaturu — słowo i sławiesnaść), cerkwu, pačućcie nacionalnaj jednaści i abyčajoŭ. Idealnyje cennaści — heto: historyja, tradycija, ideały. Naličnaść usich hetych cennaściej tworyć mocnuju naciju, nawat biez materjalnych cennaśćiej, može žyć i razwiwacca ŭ čužoj nacionalna hasudarstwiennaści biez nacionalnaho dla siabie uščerbku, pry warunku, što hasudarstwiennaja čužaja orhanizacija nia budzie kirawacca da denacionalizacii padniawolnaj sabie nacii, a nawat i pry naličnaści takoha kirunku, tak zwanaja instytucionnaja nacija, može biasškodna dla siabie wynasić baradźbu i nawat škody z nawiazkaj apłačywać sabie razrostam idealnych cennaściej.

Hetulki možna wysnawać s ciapierešniaj nawuki ab nacionalnaści. Pierachodziačy da najbližejšaho i najbolej cikawiačaho nas biełaruskaho pytańnia nasamperš pastarajemsia razhledzić jakije my majem nacionalnyje cennaści i jakije majem šansy nazywacca nacijej.

Najpierš materjalnyje cennaści. Ich u nas nima, ale nawuka kaže, što biaz ich nacija može žyć i razwiwacca. Znače cennaść da žyćcia nacii nie kaniečna patrebnaja.

Moralnyje cennaści. — Instytucionnyje: I. mowa; mowu my majem, mowa naša žywie, heto adna s cennaściej biez katoraj nacija nia može žyć. — My jaje majem. II. Pačućcie nacionalnaj jednaści tworycca praz mowu; pačućcie takoje siarod šyrokich mas biełaruskich, nawat najciamniejšych jość. III. Abyčai. Pad abyčajami razumiejecca ŭkład žyćcia, hramadzianskije formy i inš. Heto tak sama my majem. VI. Cerkwa. Cerkwy nacionalnaj my nie majem, ale i cerkwa choć patrebna dla paŭnaty nacionalnych cennaściej, adnače biez jaje može nacija žyć. Prykłady majem na nacijach, katoryje nacionalnaj cerkwy nie majuć. Nacionalnaja cerkwa heto wažniejšaja sprawa dla hasudarstwiennaści, čym dla nacionalnaści.

S pieračyślennaho wyšej widać, što my biełarusy s čatyroch instytucionnych nacionalnych cennaściej majem try najwažniejšyje i niedachwat nam apošniaj — cerkwy.

Dalej, jakže ŭ nas sprawa staić z idealnymi cennaściami? I. Historyja. Ci majem swaju historyju? — Majem. Była nawat biełaruskaja hasudarstwiennaść. II. Nacionalnyje tradycii. — majem, choć… słabyje, nie dziela taho, što ich nie było, ale dziela taho, što jany nie zachawalisia praz utratu našaj buržuazii i mieščanstwa. III. Ideały. Jeść; ahulna-ludzkije — demokratyčnyje i nacionalnyje, biez katorych, razumiejecca, nie było-b hutarki ab adradžeńni našym, jak nacii.

Z hetaho iznoŭ pierehladu widać, što my majem: histostoryju, słabyje tradycii i, tak skazać, zarodyšy ideałoů. Zarodyšy tamu, što my ahulna-ludzkije ideały kujom nie ŭ swajej nacionalnaj kuźni, a pierejmajem ich užo pieratworenymi, pierežwanymi, patsolenymi i patpierčenymi historyjej, tradycijami i kirunkami myśli našych starokulturnych susiedziaŭ. Takije ideały, nawat najšyrejšyje, najbolš ludzkije (humanitarnyje) nie majuć adnače pryciahajučaj siły.

I wychodzić, što my majem cieło (narod z instytucionnymi nacionalnymi cennaściami), ale hetaje cieła kab ažywić patrebien žywy duch, patrebny ideały roŭnacennyje ŭsieświetnym, prapuščenyje praz našu nacionalnuju pryzmu. Kab zawajewać miejsco ŭ ahulna-ludzkoj kultury, pawinny nia tolki brać z ahulna-ludzkoj skarbnicy, ale i kłaści ŭ jaje roŭnacennaje.

Abo praściej kažučy: kali my chočem žyć i być nacijej, narodam, my pawinny stwaryć swaju literaturu, nawuku, swajo štukarstwo. Woś hłaůny warunak bytawańnia nas, biełarusoŭ, jak nacii.