Творы (Александровіч, 1932—1933)/1/III/Цені на сонцы

← Бальшавік Бахрым

Цені на сонцы
Паэма
Аўтар: Андрэй Александровіч
1933 год

Поэма імя вызваленьня →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Цені на сонцы.

Прапануем да спампаваньня!

ЦЕНІ
нa
СОНЦЫ

ЭТО ОЧЕНЬ ПЛЕВОЕ ДЕЛО,
ЕСЛИ Б РЕВОЛЮЦИЯ ЗАХОТЕЛА
СО СЧЕТОВ ОСОБЫХ ОТДЕЛОВ
ЭТУ МЕЛОЧЬ
СПИСАТЬ В РАСХОД

В. Маяковский

Уступ

УСТУП

Як ня славіць песьняй сакалінай,
Беларусь — рэспубліку сваю!
Краіна, родная, Савецкая краіна —
табе я ў песьнях сэрца аддаю.
Ты красуеш ростам рыштаваньняў,
творчай працай гартаваных сіл.
Ты ў агні шчасьлівага сьвітаньня,
быццам раніцай
на ўсходзе небасхіл.

Краіна, родная! Савецкая краіна!
Б‘юць паклон табе, як сонцу, нашы дні, —
б‘юць паклон і славу ткуць машыны
неперарыўнай працай шасьцярні!
О, сонца, зьвязывай у моцны вузел хмары!
Красуй жыцьцё рунеючай зямлі!
Сусьвет ахвачан сонечным пажарам,
хоць і пад сонца
цені падпаўзьлі…

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

1

Адзін быў з Меншчыны,
качаўся тут, узрос,
і тут узгадаваў свае імкненьні.
Ня раз, на беразе прылёгшы ў вербалоз,
пярсьцёнкамі ўзьвіваў ён лятуценьні.
Гады імчаліся,
як хвалі на рацэ.
Прышла вайна.
Забралі.
Абучылі.
Глядзі — услужыўся ён,
стаў унтэр-офіцэр
І брыль на сонцы,
нос на небасхіле.
А кліч разносіцца:
— Таварыш, кідай фронт!
— Далоў вайну!
— Далоў людзкое гора!
…Уцёк на Поўдзень ён,
и генэрал-барон
яму даў новы чын,
даў пару новых шпораў…
Цяпер… паголены.
І тут ня сонца — жар. Жыве, як спэц.
Так водзіцца ўжо гэтак:
учора —
генэрал-барона сэкратар,
а сёньня —
консультантам у Саветаў…

2

Другі герой…
Няма тае дарогі,
дзе не рассыпаў-бы імкненьні ён свае.
— „Ну, што зрабіць, каб стаць бліжэй да бога?
Маліцца? — Мала, часу не стае“…
Але рашыў. І, змрочнасьцю пакрыты,
у манастыр пайшоў, схіліўшы галаву:
— „Быць ня быць! Дадуць архімандрыта,
не, ідрытваю, іначай зажыву…“
І ня далі. І ён зажыў іначай.
І ня спазнаць праз тыдзень альбо два:
мову вывучыў; стаў езьдзіць, як дакладчык,
рваць карані, пусьціла што царква.
Калісьці сам быў старастам царкоўным.
(Ці-ж мала пуцявін у наш дваццаты век?)
Ён знае, дзе й каму зьняць шапку, —
базумоўна —
ён бывалы, спрытны чалавек!
Барада адна — архімандрыта варта,
таму мо‘ й вылучэнцам стаў, як на бяду.
гляньце — сёньня ён дырэктар не на жарты…
— Фрэнч далоў! Падайце мне сурдут

3

Лагодна жыць! Як ня любіць сваяцтва?
Адным ён сват, другім шаноўны кум.
А зяць яго! О, зяць —
мастацтва для мастацтва,
збавеньне ў пекнаце,
цудоўны персьцень дум.
Сваяцтву гімн!
Яно гняздо зьвівае,
гняздо прытульнае,
як птушанькам вясна.
І кум, і зяць, і ўсіх знаёмых зграя —
орыентацыя, даходная, адна.
Славуты кум, дарогай камяністай
да славы ідучы, ня раз зьмяняў свой грым;
ён земгусарам быў,
чыноўнікам,
міністрам
Скарападзкага па справах нутраных.
Прагналі з Кіева, і зяць зазваў у Прагу:
Бяз дзейнасьці — ніяк ня можа быць:
зьявіўся ў Вільню ўжо, і там, нібы з адвагай,
ён прагнуў памагчы ў хвіліны барацьбы.
і першы крок: — Браты
(здымае акуляры…)
— Гатоў вагонамі вам кнігі дастаўляць,
але мне дайце тысяч сто доляраў —
пасунем справу! Будзем працаваць!
І не далі. Зьдзівіліся — і толькі!
Пануры ў Прагу выехаў назад…
Міргнуў у полі явар адзінокі,
і засьмяялася ля возера лаза.
Абодва ў нас цяпер,
на „бальшавіцкіх крэсах“,
зьмянілі гальштукі, дый што далей казаць:
чудэсны кум чырвоны стаў профэсар,
портфэль выдатнасьці набыў цудоўны зяць.

4

І пяты друг: адкормлены случак.
Вочы вострыя, як быццам гіцлі ў шафе.
Сваяцтва зноў:
Дырэктару — сваяк,
кум — куму,
а консультанту — шафер.
Біць паклон
прывык ён з даўніх дзён.
І знаць ні знаць,
а слухаць пад дзьвярыма.
Было ён першы рынуўся на фронт,
на абарону —
„Единой неделимой“.
І незадоўга Карскага портфэль
і рэчы іншыя усьлед за Карскім носіць.
…Зайшлася-закруціла карусэль —
здаць позыцыі бяз бою давялося!
Зьмяніўся час!..
О, доля перамен!
Дый што зрабіць, прышлося
Сёньня ўжо, дзівіцца, ён доцэнт!
Сваяцтву гімн!
Няма чаму дзівіцца!

5

Ня ў гэтым рэч, што сын ён іерэя,
ня ў гэты рэч, што сам абшарнік быў…
................
Папаўзьнянацку ён пад посьвісты завеяў,
зьняцацку сьціснуты ў абоймы барацьбы!
А высунуўся — (ўласная упартасьць!)
З людзкое гушчы ў страшную часіну,
і стаў, як сын пакорлівы, на варту
бараніць — фальварак і краіну.
Бунтаўшчыкоў ён
(першы пункт програмы)
расстрэльваў
з кайзэравай зброі.
Пра вернасьць кайзэру
аддана
тэлеграму
падпісываў крываваю рукою.
Трымаўся сам,
трымаўся і фальварак.
(Краіна змучана іржою крат і нар…)
Як слаўна роль ішла прэм‘ер-вэтэрынара,
у вернасьць слова — бой вэтэрынар!
Ня ў гэтым рэч, што часта так гасьціла
яснавяльможная княгіня Радзівіла
і гаспадар, — прэм‘ер вэтэрынар,
бляску гонару вітаў княгіню мар.
Яна-ж дапамагла і „праўдаю і верай“
вэтэрынару выбрацца ў прэм‘еры.
Былі часы, былі законы.
Была і рада, быў і урад.
Кайзэр думае, вэтэрынар з паклонам:
— Мала сродкаў? Дамо загад!

І ўсё ж ня ў гэтым рэч.
— Было?
— Зьвялося!
Няхай гісторыкі-марксысты разьбяруць.
А ветры лютыя…
Імглой стагнала восень.
Як чэрві, твар зямлі
калыбы хмар грызуць.

Сука шызая княгіні Радзівілы —
радзіла шызых трох шчанят.
Сялянка іх дагледжвала, туліла,
хоць сэрца плакала,
як плача поле ў град.

Свае дзіцё ад недагляду сохла,
удзень дзіцё сваё і ўгледзець не магла,
а тут шчанят глядзі…
Адно назаўтра здохла, —
і сьмерць шчанка
жанчыне сьмерць зьвіла.

— „О, рукі хамскія. Ніжэй схіляйце карак“!..
Княгіня выгнала сялянку у бядзе,
адразу вызваўшы прэм‘ер-вэтэрынара
за шчанятамі і сучкай даглядзець.

— „О, ня прымаць яе! Хто прыме — прэч за ёю!…“
А ноч сьцюдзёная… Яна і не адна,
з дачкой маленькаю, гаротнай сіратою.
Ім сьвет цяпер? — Пяшчаная труна!

Бясьсільлем кроў пакрыўджаная стыне.
— …Ідзеце, ножанькі, жабрачыць пад царкву…
Бо хто асьмеліцца ўладарніцы-княгіні
ня схіліць з пакорай галаву?

Шчанё аплакалі і блізка ля тэрасы
вырас кветкамі асыпаны курган…
А ў полі восеньскім крыляўся-віўся ласа —
над паміраючай сялянкаю груган.

Наступным днём прэм‘ер праездам бачыў,
як маці мёртвую хацела ажывіць —
і пацалункамі, і ласкамі, і плачам —
Сірата сялянскае крыві.

Падбегла, убачыўшы жывога чалавека,
як ліст калоціцца, працягвае руку.
Ён адагнаў яе адным ударам стэка,
як кат, скрывавіўшы дзяцінную шчаку…

6

Капейку да капейкі,
глядзіш — сабраў рубель.
Ня скрыпку ці жалейку
купляем мы сабе.

Імкнемся ў родным краі
старое сьцяць ушчэнт.
Начыньне мы купляем,
купляем мы цэмент!

Мы ўзводзім рыштаваньні —
працоўнай сілы шмат.
Але адно, як глянеш, —
ці-ж мала у нас растрат?

А колькі хлебаедаў,
на карку ў нас сядзяць?
А ўсе свае патрэбы
мы самі зможам сьцяць?

Эх, людзі, людзі-п‘яўкі, —
іх спэцыяльны штат.
Даем мы ім спэцстаўкі,
узвышаны аклад.

— Таварышы, браточкі,
сястрыцы вы мае!
Яшчэ-ж нам на сарочкі
паркалю не стае.

Капейкі дарагія
зьбіраем мы адны,
а з іх жывуць былыя
праклятыя чыны.

І хочацца часьценька,
каб ценяў гэтых — жуць —
узяць і колкім венікам
страхнуць-бы, страсануць!

7

Ідзем наперад мы, і цені з намі йдуць.
Мы карчуем пні —
яны ў кустох прылеглі.
Ну, а дай спаткаць нам ворага-бяду,
адыйшлі-б адразу.
Ой, адразу-б зьбеглі!..

І як хораша было-б яно цяпер!
О, як хораша, было-б краіне нашай!
Я ад сэрца, шчыра, напісаў-бы верш,
яго назваўшы скромна —
урачыстым маршам.

Руку таварыша, як любы свой багнет,
сьціснуў моцна! Радасьцю я ўзрушан!
— Наіўнасьць шчырая,
яны —
жывуць як сьлед,
жывуць, прыкрыўшыся
савецкім дабрадушшам…

ЧАСТКА ДРУГАЯ

1

Рынуўся лёд. Затрашчэлі масты.
Крыга за крыгай — навала.
Рушыцца-крышыцца бераг круты,
быццам прыморскія скалы.

Сонца сваім прамяністым ключом
радасьць зямлі адамкнула.
Рвуцца ручайкі, імчацца наўзлом —
красавіковым гулам.

2

У браме, ад зор і да зор,
сядзіць чорнамазы айсор,
і чотка
на скрынцы „чачотку“
пе-ра-бі-ра-е
шчоткай:
— Час кароткі
мы жывём.
Падыходзь, не эканом!
Гэй, таварыш, за два злоты
бліснуць боты
пазалотай.

Гэй, прахожы,
блізкі, дальні —
глянс наводжу
Дасканальна.
Даваеннай
аксаміткай,
профсаюзам
скідка!

3

Шырокая вуліца, гоман вясновы.
Зьвіняць на каменьнях
праменьняў
падковы.

Сыплюцца іскры, як быццам з ракеты,
бульвары аздобіўшы срэбраным цьветам.
А вецер напружана зрэбнаю хусткай —
трэ няпісьменнасьць рэклям беларускіх.

Шырокая вуліца… Колькі народу!
Рекордная схватка разьюшанай моды…

Народу набралася — проста ня зьлічыш,
сэзон перадмайскі, фасон загранічны.
Купаецца ў хвалях жывой акварэлі
між кепак савецкіх — замежных капэлюш.

4

І да айсора пачысьціць камашы
з фотографам-другам
поэт падышоў.
(Ідэолёгія — ваша і наша,
нашы і вашы фарбы слоў).

Замежны капэлюш — поэт няпрызнаны,
знатнага дзеяча — хвалены зяць.
З Фотографам-другам, другам адданым,
любіў сустракацца, любіў сэймаваць.

Аднойчы казаў ён, — радзіма краіна
марудна расьце, як і сам беларус.
Фотограф даводзіў, — што мы бязупынна
ўзьбіраемся вышай, што крок — у гару!

— Наша краіна ідзе з перамогай,
яе не пазнаеш праз год або два.
— О, гэта ўяўленьне! Ня хутка бярлогам
прыдуць на зьмену часы хараства.

І толькі збавеньне ў цудоўных пякнотах!..
— Па-мойму дык іншае зьменіць прастор.
і іншае, гэта індустрыі ўзьлёты;
паверце, я-ж рэпорцёр!

— Паверце і мне, гэта толькі крык
і прывабны такі, як вясеньні.
Ня веру я ў сілу савецкіх пазык,
гэта толькі адно захапленьне…

Паглядвае скоса, ды зьдзіўлена гэтак,
за працай сваёй чорнамазы айсор.
Паглядвае скоса айсор на поэта,
усьмешку айсора будзіў рэпорцёр.

5

І тут-жа ў браме
звоніць нажамі,
вітае прадвесьню
вытворчая песьня:
— Сып, бяжы,
ўгару,
угрунь.
Вастру
нажы.
Нажы вастру.
Гэй, жар, брусок,
Яшчэ разок,
Яшчэ разок, —
блішчыць лязо!
Угару,
угрунь
бяжы,
ляці,
— Чые нажы?
Плаці!

6

І зяць надумаў свой сьцізорык навастрыць,
ажно заўважыў — ля цукерні —
цесьць яго стаіць.

Праменьні ўюцца ў цёмна-рыжай барадзе…
Стаіць захоплены, на дзіва для людзей,
ля вітрын цукерні,
расчыніўшы рот,
дый гадае-думае,
які тут лепшы торт?

Поэт з фотографам
да цесьця падыйшлі,
утрох стаяць, мяркуюцца
і спрэчку завялі:
адным фруктовы торт,
цукровы для другіх,
стаяць каля цукерні,
спрачаюцца ўтраіх…

І тут-жа песьню ціхую
заводзіць комэрсант,
яго вясна ня радуе,
ня радуе краса:
Дый на сто адсоткаў
Мы жывем дарма.
Згінуў заработак,
ой, няма, няма.

Усяго патроху,
ўсё-ткі магазын.
Гальштук ці панчоху
збыць-бы на пачын.

Хоць рубля на цуда
мела-бы рука.
Як ні глянь, усюды —
толькі ЦРК.

Што-ж, браточкі, будзе?
Што-ж гэта рабіць?
Пэўна мы ня людзі,
і ня трэ‘ нам жыць?

Узрывай, паводка,
гэткі лёс тарчма!
Згінуў заработак,
ой, няма, няма…

А горад крынічыць
абуджаным гулам.
Народу ня зьлічыш,
ня зьлічыш прагулаў.

О, як цудоўна! Поэзія славы!
Портфэль у левай,
а торт у правай…

На спацары з цесьцем
і зяць
і фотограф,
пад сонцам,
па бруку.
Як вольна,
Як добра!

7

Былі-жылі на сьвеце два браты,
жылі ня ў роскашы, ня ў веях пекнаты.
Як дзень і ноч, зьнікаў за годам год,
адзін разумны стаў, другі наадварот.

Адзін да працы звык і ў тыя злыя дні
ён з першых раздуваў рэволюцыйны зьніч.
І, не шкадуючы юнацкай галавы,
добраахвотна стаў армейцам радавым.
Цяпер на фабрыцы, каля варштату зноў…

Другі — валондаўся што-вечар па кіно,
і стаў пажарным (каб у армію ня йсьці,
адно выгоднае знайшлося што ў жыцьці!).
(А там і фотографіяй займацца ён пачаў,
калі сьціхалі буры, віхор калі сьціхаў.

Але жыцьцё мяняецца, і ўжо ня так даўно
Фотограф шле нататкі ў газэту пра кіно.
„Пашла пісаць губэрнія!“ Выдатны рэпорцёр…
„Голубая кофточка, веселый разговор“…

І дзівіць дзіва дзіўнае, як піша Ясакар, —
нізкая якасьць, высокі гонорар.

Кар‘ера на дыбы! Залічаны у штат:
будзь знаём рэдактару — падвысіцца разрад!

8

Этнограф (О, бедная краіна!..), —
Па профэсіі, між іншага, хірург…
Ён сёньня змораны —
ну, проста сілы гінуць,
ну, проста ён бяз сіл наводзіць манікюр.

Гады ляцяць, сівеюць бровы.
Калісь было —
бурліла ў жылах кроў.
Калісь было —
адным гарачым словам
ён замяняў звычайных сотню слоў.

Калісь было… Стагналі ў завірусе,
стагнаў народ, як поле ў буйны град.
Калі вазёры сьлёз
расьлі на Беларусі,
ён на Украіне быў,
там быў ён — дыплёмат.

І там-жа кума ён сустрэў аднойчы.
Пасябраваліся. І з тых часоў былых,
адным агнём у іх пылаюць вочы,
адным імкненьнем б‘ецца сэрца ў іх.

Цяпер этнограф досьледы праводзіць
над нашай глебаю, над скарбам таямніц,
а ўсё яшчэ і сьледу не знаходзіць
багацьця нашага захованых крыніц.

Але, рэч ведама,
як спэц, амаль адзіны,
ён атрымоўвае з нагрузкаю аклад.
І на'т яшчэ ўзбагачан новым чынам —
у акадэмікі чацьверты кандыдат

Казаў начальству ён:
— Вайна хай загрукоча —
Чырвонай арміі мы верныя сыны.
у грудзі б‘е сябе, і хітра жмурыць вочы,
бо ў камізэльцы схована „отсрочка
на два месяца в случае войны“…

Эх, дыплёмат! Эх, бедная краіна,
калі этнографам становіцца хірург…
.................
Ён сёньня змораны,
ну, проста сілы гінуць,
ну, проста ён бяз сіл наводзіць манікюр.

9

Над горадам сьцелецца змрочаны шаль,
красавіковы вечар.
Доцэнт і дырэктар да кума на баль
з дамамі едуць, бясспрэчна.

Вязуць падарункі: доцэнт — сэрвіз,
Дырэктар — торт ананасны…
На вышку антэны месяц узьвіс,
месяц, як лысіна, ясны…

На выдутых шынах рамізьнік па бруку,
мчыць консультанта да кума.
У жонкі ў руках дарагіх падарункаў —
орыгінальны клумак.

Пэнснэ праціраючы вэтэрынар
тузіну нёс пірожных —
і ўсё праклінаў гарадзкі тротуар:
— хадзіць абсолютна няможна!

Запрошан фотограф. Долю сваю
аддаць ён надумаў на-дзіва:
узяўшы ў профэсара інтэрв‘ю, —
зьмясьціўшы ў газэце курсывам.

Аванс атрымаўшы пад свой гонорар,
зяць (бязумоўна!) з пашанай
цесьцю нясе залаты парцыгар
з надпісам вершаваным.

А доктар імкнецца пабіць рэкорд:
другу свайму дарагому
вязе ў падарунак сэрвіз і торт
і гульні хлопцу малому.

Сьцішыцца ў горадзе змораны тлум,
трэба й яму адпачынак…
Сёньня профэсар, чудэсны кум,
спраўляе свае імяніны.

10

Полымем зор
небасхіл ахвачан.
На вуліцы —
полымя буйных рэклям.
Шчупленькі крытык,
(„Марксысты“ няйначай!)
стаіць задуменны
пад шыльдамі крам.
Стаіць і любуецца шыкам вітрыны,
ў вачох праз пэнснэ прабіваецца сум:
ён не запрошаны
на імяніны,
ня ўспомніў пра крытыка хвалены кум.
Стаіць задуменны, ўспаміны крыляцца.
Упёрся плячмі ў тэлеграфны слуп,
і чуе ён словы, чуе зьнянацку,
з дзявочых фарбована-змучаных губ.
Адна падышла:
— Чаго-ж ты самотны?
Пад ручку ўзяла…
Падміргнула…
Пайшоў…
І —
няпрыкметна
у цьму падваротні
яго прывяла
ўзбунтаваная кроў…

— Ну, ня сьлюняйся, плаці і ня тузай,
чаго заікаешся, печаны гад!
— Мне, б‘ачце, скідку,
я ж член профсаюзу,
б‘ачце, галёўна, выдаткаў шмат…

— Эх, ты!..
За гальштук хапіла са сьвістам,
сарвала пэнснэ, растаптала шкло.
Ён тупаў, кідаўся, затросься, як ліст той,
пахаладзеў
І —
ўсё прайшло.

Маланкай дадому прыбег ён сярдзіты,
а ў галаве навальніччы шум.
Скрыўджаны сёньня праслаўлены крытык,
мутная помста зьвівае душу.

Ён не запрошан… А славіў у друку
і лектара-кума, і зяця яго.
Малітву чытаць стаў,
сагнуўшыся крукам,
усхліпвае цьмяны лампадны агонь…

Расіец заўзяты ў расійскім парадзе
выходзіў палякам на польскі парад.
Цяпер беларус пры савецкай уладзе,
які добрадушны Савецкі урад.

Крытыкам стаў пролетарскай культуры,
чужы хто — ён „крые“, бярэ гонорар.
Знаёмаму — славу ў рэспубліцы бурна
стварае філёзоф-ліхвяр.

Час прабягаў… Злосьцю паколаты,
каб забясьпечыць спакойны сон —
дастаў ён з-пад прыпека
скрыначку золата
і любаваў даваенны звон.

Затым падлічыў ён запасы доляраў,
і не вячэраў, бо заўтра на звод —
трэба патраціцца на акуляры:
— Ба‘чце, зусім непрадбачны расход!

Лёг у пярыну і помстаю лютай
рашыў ён за гэткі няведамы зьдзек,
кума пакрыць па традыцыі крута,
каб помніў што крытык —
бой-чалавек!

А не, калі справа ня гэтак паверне,
грошы сабраў, дык чаго бедаваць? —
— Паеду дамоў у Цьвярскую губэрню,
плёвая справа дыяканам стаць!..

11

Асабняк. Закрыты вакяніцы.
Наўкол цьвіце вішнёвы маладняк.
Сюды сабраліся на радасьць весяліцца,
сюды на радасьці сабралася радня.

Пакоі сьветлыя, прасторныя пакоі…
Радні сабралася дзесяткі, мабыць, тры.
Жанкі вясёлыя з „узвышаным“ настроем,
у кожнай кроў румянцамі гарыць.

І ўжо, як водзіцца, заўсёды ў кожным доме
жанкі зьбіраюцца, і кожная, як сьлед,
перабірае фотографіі ў альбоме —
захапляюцца сустрэўшы свой портрэт.

Гадзіньнік стрэлкі ўгору падганяе,
ударыў „поўнач“ звонкі малаток.
Мужчыны ў прэфэранс захоплена іграюць,
другія цешацца ў спакойнае лото.

Сястра доцэнта йграе на роялі.
Прад ёй поэт пакорна стан сагнуў.
У гуках музыкі абодва ўспаміналі
пару юнацкую, шчасьлівую вясну.

Яна спыталася і ціха так, таемна:
— Ты помніш Крым? Цыкады там пяюць…
— Я помню, любая…
— Калі табе прыемна,
твой верш, ён праўда — мой,
табе я прапяю:

На беразе Чорнага мора
Рассыпаў я думкі сузор‘ем.
І як не маліцца прасторам
На беразе Чорнага мора?

Рассыпаў я думкі сузор‘ем
І моўчкі стаю ў задуменьні.
Гатоў нават стаць на калені
На беразе Чорнага мора.

І як не маліцца прасторам
Вольніцы сілы і славы?
Штось раптам крыляцца праявы
На беразе Чорнага мора…

А вечар запальвае зоры
У горах высокіх, каменных.
Люблю я стаяць задуменным
На беразе Чорнага мора…

І грамада да поэта адразу:
— Просім вас,
просім,
мы просім вас
разам:

— Продэклямуйце!
— Урывак з поэмы
— Любім поэзію!
— Ёю жывем мы!

Прыемна гарэць у агні хараства…
Поэт бляск вачэй апускае.
Адкашляўся — раз,
Адкашляўся — два
Вынуў blok-not
чытае:

— Жывем мы сям‘ёю нязрушнай,
пярсьцёнкам дзівоснага шчасьця.
А ў шчасьце сьвятым добрадушшам
дзьверы адчынены насьцеж.

Мы — дзеці багатых традыцый,
пакаленьне найлепшага ў сьвеце.
Наша шчасьце агнём бліскавіцы
ўзьвіваецца зайздрасьцю ў сьвеце.

О, мы недаступны, як скалы,
мы ў хвалях сваіх лятуценьняў.
Сагнём-жа, пад звоны бокалаў,
хараство жыцьця на калені!

Ніякай рукою брыдотнай
наша ня сьцяць існаваньне…
Чаму ж не маліцца пяшчотам —
вянку залатога каханьня?..

— О, як цудоўна!
— Дзівосна!
— Браво!
Абступілі яго навакол…
А імяніньнік, узрушаны славай,
гасьцей
запрашае
за стол.

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

1

На небакраі, глыбока глыбока,
зара-зараніца прыплюшчыла вока,
скрытнасьцю хітрай, іскрой залатою —
глядзіць на жыцьцё гарадзкое.

Хай гэта вобраз контролю, надзора…
На зьмену зары загараюцца зоры
і бляскам сваім з недасяжнага ўзгор'я —
сочаць за ходам гісторыі…

Завулкам зялёным
студэнцкая моладзь
раскідвае гоман
вясёлы.

Гуртам-аравай
з песьняю бравай
праходзяць бадзёра —
на славу! —

— Мо‘ пачуеце доцента
з неахлюйнасьцю акцэнта?
Ня дзівецеся! Ня трэба!
Ня шукайце слоў ганебных!
Прыдзе час — удасканаліць,
як-ні-як і тэрмін далі.

Тэрмін пройдзе ў цьмянай славе,
глянь — доцэнт як трэба стаў,
І ня скажа больш — „панздравіў“
прыгажэй за — „прывітаў“.

Многа ў нас такіх зьбярэцца.
Што-ж ты зробіш? Як бяз спэцаў
абыйсьціся?.. Пачакаем.
Спэц, як хлеб. Пара такая.
А доцэнт? Ну, хто ня знае, —
спэц такі, як я кітаец.

З нашай мовы скажа слова…
Брызгне ўхмылкай ішака.
Пару слоў з другое мовы…
…Звоніць — звон без языка.

Як каромысла, на носе
шкло для важнасьці ён носіць.
Па абмылцы, часам, прэса
клічку дасьць яму профэсар.
Раз — профэсар? — Ясна, з мовай
знацца не абавязкова.

Шэсьць казырных — выйгрыш мірны,
а на сем — рыскне і трус.
І доцэнт, як туз казырны,
— Чым паб‘еш казырны туз?

І раптам песьню абарвала,
як струну цымбалаў,
сырэна аўто.
— Хто-ж гэта, хто?
Машына стала.
Ён пайшоў у асабняк.
— Пэўна куму сваяк?
Аднак
шофэр Зачыніў „Fiat“,
закурыў замежную цыгару
і даў знак
мінай важнасьці на твары,
што Ён ледзь-ледзь не дыплёмат.
Сярод гурмы юнацкай
пазнаў адзін, аж надта.
(Калісьці быў на працы
Ледзь-ледзь не дыплёматам).
І расказваў злосна,
злосна і страката,
пра прыгоды-дзеі
ледзь не дыплёмата:
— Слухайце!
Сам ён шляхецкай пароды.
Мужыцкаю працай
жыў доўгія годы.
Цягаўся за межамі
ў часе змаганьня.
Супроць нас трымаў,
Як сьмерць нашу, камень.
Толку ўсё-ж мала:
заводзіць ён гандаль,
організуючы штаб
контрабанды.
Праз час незадоўга
ён тут, сярод нас —
пераніцованы
ў нашынскі бляск.
Сьпярша —
рэгістратар.
Затым —
дзелавод.
Дав-вай,
кар‘ера,
поўны ход!

∗

Раён, затым акруга…
Ледзь-ледзь не дыплёмат —
на курсы выяжджае
ў славуты Ленінград.

Вярнуўся ён, як крытык,
а крытык — чорта два.
Што чалавек — то плечы,
на плечах — галава.

Расьце, расьце поэзія,
а крытыкі няма.
Таму і хлеб харошы,
і слава задарма.

Поэта, романіста
(пайшла такая мода!)
аблае мешчанінам,
злачынцам зробіць шкодным…

…Зірнула сонца яснае
ў ягонае акенца,
І — ён пралез у шэрагі
савецкіх вылучэнцаў.

Амэрыкан-кар‘epa!
Партмаксымум!
Fiat!

І выкшталцоны шляхціч
ледзь-ледзь не дыплёмат.
А ўсё-ткі
і портфэль,
і тон,
і партбілет, —
пралаза, ветрам шыты,
спрытны прайдзісвет!

У кума імяніны,
і слухае зямля —
грузінскую лезгінку,
малітву Шаміля.

Стаіць Fiat-машына,
слухае шофэр,
а ў сэрцы гнеў бунтуецца,
нібы палонны зьвер!

— Лілі мы кроў, змагаліся,
за што? — і сам ня знае.
— Буржуазію выгналі,
дык новая ўзрастае?

А з вечарынкі чуецца:
— Будуем новы быт!
„Лявоніху“ — „Лявоніху“ —
мясцовы колёрыт…

А зоры,
зоры,
зоры
і месяц
за адно —
шофэра угаварваюць
у бок зьвярнуць старно.
І кіраваць машынаю
гартованай рукой —
у новы, і рашучы,
і хай астатні
бой!

2

Двурогі месяц зваў на сход
брыгады зор ударных.
Парадак дню: праверыць ход
спаборніцтва ў надхмар‘і.

А шустры зорны маладняк
у хвалях змроку мутных
на „вус матае“ асабняк,
усіх яго прысутных.

Ліюцца песьні, і „кадрыль“
„Лявоніху“ зьмяняе.
Працьвітай уласны стыль —
самабытнасьць краю!

Зор атрад свой сьмех ліе,
іскрыцца над шофэрам:
— Табе, таварыш, мы свае —
мы з лёгкай кавалерыі…

І раптам, ценьню ля аўто,
да кума ў двор стралой,
схаваўшы твар у паліто —
яшчэ адзін герой.

Чакай, герой, ты будзеш наш.
Таемнасьць мы разьвяжам…
— О!.. гэта ты, падхалімаж,
ці падхалім, як кажуць!

3

Туманнымі пальцамі хмар
восень лісьце пажоўклае рвала.
Вецер біўся, як хвалі аб скалы,
і імглою бурліўся, як вар.

Няветліва восень прыйшла.
Як краты, сьціскаюць туманы.
Фурманкі дзьве золакам-рана
крануліся разам з сяла.

Паперадзе ўхутаны поп
ў гімназію сына завозіць.
Вучыць, але сэрца ў трывозе:
сына вязе й зямляроб.

І ён за свае за правы
трывогу ня мог не расьсеяць.
Тутэйшая наша Расея, —
поп і… гарадавы!

Папоўскі сынок, як друг,
залічаны быў, вядома.
А мусіў вярнуцца дадому
сын зямляроба — пастух.

Прыдушаны грудзі зямлі.
Бязьлітасна гойсае восень.
Дарога даўгая… Галосяць
Прысады галінамі ліп.

4

Зазвычай, як году ня стане,
з надзеяй вітаюць другі.
Туга ішло навучаньне —
розум нікчэмнай вагі.

Жыцьцё мае тысячы шчылін…
Папоўскаму сыну, як сьлед,
дзьверы шырэй адчынілі
ў сталічны унівэрсытэт.

Маліся за здравых і мёртвых,
дзе трэба — схіліся, падмаж.
Выйдзеш у людзі! — Разгортвай
плянавы падхалімаж.

І ён — дзе падмажа, дзе зьліжа,
дзе пройдзе, а дзе падбяжыць.
Да мэты ўсё-ж блізіцца бліжай…
…Кожнаму хочацца жыць!?

Сягаючы „праўдай і верай“,
у лютаўскіх выбухах бур
стаў ён расійскім эсэрам,
здатным тварцом авантур.

Чыннасьць грамадзкая вабіць —
у Беларусі прыстаў.
І ў павятовым маштабе
дзеячам слаўленым стаў.

5

Окупаваны
край
наш!
Знай:

каля пана
падхалімаж.

Артыкул друкуе
ажыўлена палкі:
вітае сьвятую
нагу маршалка.

У горад і ў вёску
шле вязку слоў:
— „Сьмерць
войску
бальшавікоў.

Шляхта, ў касьцёлы,
у цэрквы з дарамі.
Радасьці золак
іскрыцца над намі.

Нам край належыць,
пакуль зьзяюць зоры.
Успомніце межы
ад мора да мора“…

За гэту прысягу,
за гэты артыкул,
служба і ўвага —
і… морда ня біта.

Дзе трэба — лі сьлёзы,
дзе трэба — падмаж.
Помніць свой лёзунг —
падхалімаж

6

Нацполітыка маршала
Беларусьсю панавала.
Мова, школы, песьні, клюбы
ахвярованы на згубу.
А для ўцехі ад дасады
працу вынайшлі для „Рады“ —
„Радзе“ даў маршал правы —
абеларушваньне царквы.
На царкоўны гэты звон
зброд ляцеў з усіх старон.
Новы курс, „Віват! Ідэя!“..
Павятовы вырас дзеяч,
Хоць і новыя турботы,
дый ня ушкодзіць заработак:
„Сьвяты божа“, — „Ойча наш“
пераклаў падхалімаж…
Веру ў бога, веру ў маць
пусьціць ён, каб праканаць, —
што ідзе і блізка, мусіць,
адраджэньне Беларусі.

7

Злоты надбавяць, —
ён возьме нагрузку
ўгаварваць
маліцца
па-беларуску.

Едзе ў раёны.
Ля цэрквы мясцовай
перад сялянствам
разводзіць прамову:

— Выхаваньня
моральнага
быць ня можа,
без выкладаньня
закону божага.
А каб лягчэй
успрыймалі галовы,
мальбу пераложым
на матчыну мову“.

Новая праца
І новыя людзі.
Расійскі эсэр
у навінах ня блудзіць.
Стаў неадменным
сябром дэфэнзывы.

Знаёмства заводзіць
з мясцовым актывам.
А неўзабаве,
на сходзе…
з закускай,
з эсэра
расійскага
стаў
беларускім.

8

Усё пайшло на злом, на свалку.
Патрывожылі маршалка.
Давялося легіёнам
пад напорам войск чырвоных
уцячы, хоць руйнаваўшы
на шляху заводы нашы.

А з завулку гулка-конны
фланг прарваўшы — ўзвод чырвоных…
І эсэр ня траціць розум —
ён знайшоў савецкі лёзунг:
— З сэрцам чулым
ў нашым краі
вас, таварышы, вітаю!
З нашых плеч зышла гара.
Ура!
Таварышы!
ур-р-ра!

9

Працоўныя гораду воляй авіты,
выйшлі на вуліцу,
выйшлі на мітынг.
Выбухам шчасьця
краіну клічуць —
змагацца, гарэць
за сусьветны Кастрычнік!
Паводкай прадвесьні
з песьняй
мільёнаў
праходзілі
поступам
гордым
колёны.
Праменьні, як дзеці,
на вуліцу лезуць,
з рабочымі разам
пяюць „марсельезу“.
На мітынг
з колёнай
узьвітай,
рабочай,
падхалімаж
па бруку крочыць.

10

Кожны шукае.
пражытку сабе —
і ён пралязае
ў рады КПБ.
Тут лёгка дазнацца,
забраць партбілет, —
ён едзе на працу
у іншы павет.
Як ліст той асеньні,
дрыжэў ля гнязда:
„Мне отмщение
и аз воздам“.
І хітра як-небудзь,
праз шчыліны сьцен,
з падходцам, дзе трэба,
ён блізіцца ў цэнтр.
Дзе трэба — лі сьлёзы,
дзе трэба — падмаж,
Помніць свой лёзунг —
падхалімаж.
Вось так і чырвоным
профэсарам стаў,
і роль камэртона
марксызму ўзяў!

11

Як людзі, мінаюць
за годам год.
Мы выступаем
у новы паход.

Зрух Беларусі
рыхтуе наш стан.
Выканаць мусім
гіганцкі плян.

Праца ўзяла бальшавіцкі ход!
Ў спаборніцтва выйшаў
працоўны народ!..

А сэрца
балюча парой зашчыміць
калі, як хрыстос,
на будоўлі стаіць
і брудзіць стан
бальшавіцкі
наш, —
плянавы падхалімаж.

Частка першая