Мароз, як звон! Як шчоз — калючы сівер!
Бракуе сонцу сіл, зямлю каб абагрэць.
Праменьні валяцца, як быццам зьліткам медзь,
пад час калоцяцца, як цені, палахліва.
Як сіні лёд, халодны неба колер.
(Ды неба скована, як скован сьцюжай дол…)
З высокіх дымароў, бы ў моры ледакол,
фабрычны дым сабе дарогу коле.
Шугай! Плыві! Сьмялей! Умей змагацца!
Чым большы дым, тым радасьць агнявей.
Шугае дым? — Фабрычны штурм жыве!
Жыве фабрычны штурм? — Жыве краіна працы!
Зіма… Зіма!.. А рух такі руплівы!
Штурзуе кроў, нібы электроток.
Жыцьцё людзкое ня стрымае ні на крок, —
мароз, як звон! Як шчоз — калючы сівер!
А маладым — хоць што!.. Асьнежаныя ўзоры…
На лыжах — гонка! Звонка-гучны ўздым!
Глядзіць Лявон Рыгоравіч Бахрым
і процілегласьць фарб у думках ставіць поруч.
Ён непадобным стаў. Якая перамена!
Ня так стары, як старыць сівізна.
Няўжо бяда? Няўжо адна яна
змушае стаць прад сьмерцю на калена?
Прад сьмерцю, так! Бо хто таму дасьць веры.
каб барацьбіт, выдатны комуніст,
згніваў, бы ўвосень жоўты ліст,
заплёваны прахожымі на скверы?
Прычына ёсьць. Яна, як цьвёрды камень,
што лёг на сэрца мёрзлае зямлі…
Як птушкі ў вырай, думкі так плылі,
і твар каробіўся ў абоймах разважаньняў…
— Краіна Беларусь, — была яна нязнанай
стагодзьдзі доўгія ў гісторыі людзкой.
Як водгульле лясоў, уздыме голас свой,
гінуў ён, заглушаны, загнаны!..
Цяпер — рэспубліка. Гарыць жыцьцём інакшым,
сягае ўперад з славай заваёў!
З якою радасьцю сагнем жыцьцё сваё
ў імя вялікай будучыні нашай…
Такой развагаю захопліваўся часта
Лявон Рыгоравіч (выдатны чалавек!).
Каб атрымаць вясёлкавы эфэкт,
ён карыстаўся мэтодам контрасту.
Захоўваў веру ў будучыню гэту,
I ён спаткаў яе. Галоўнае адно,
што ён заўсёды дум сваіх старно
не пакідаў бяз ясна-ўпартай мэты.
2
— Відаць абрыдзела табе мая гаворка?
А добра, што спаткаліся з табой.
Душу адвёў… На сэрцы гэтак горка…
Дасада чортава... Хадзіў, як сам ня свой.
Пытаньні часта ставіў я бывала:
За што? Прычына дзе? Адкуль уся навала?
Ідзеш. Зьнішчаеш перашкоды.
Каб дасягнуць свайго, жыцьцё гатоў аддаць.
Над кручаю стаяў… Прайшлі змаганьня годы.
І раптам так бяспраўна дагараць.
Няма падстаў зьбіваць мяне каменьнем.
Маё, як вока, чыстае сумленьне.
Ты малады яшчэ. Табе мая парада:
ніколі ня злучай каханьня з барацьбой.
Страшнейшай крыўдаю бывае — толькі здрада.
Прысуд падобны сьмерці — быць не з грамадой.
Заблытаны клубок. Прыблізіцца разьвязка,
і будзе вораг наш зубамі сьмерці ляскаць…
Лявон Рыгоравіч, ня будзе так ніколі
Ня можа гэтак быць. Патрэбны вы для нас!..
— Ня шкодныя, то праўда. Нават болей,
я чую, што змагу карысным быць ня раз.
Каб толькі партыю, каб толькі ўсю краіну
пераканаць, — што я ня хцівец, не злачынец.
— Ну, вышла так. А вывад тут выразны:
ваш абавязак, як бальшавіка,
спакойна і выключна падрабязна
заяву напісаць, паслаць у ЦКК.
— Я думаў сам. Пісаў было аднойчы.
Але дванаццаць год, як я ўжо не рабочы…
— „Заяву там — разгледзяць як найбліжай.
Зьмяняе ўсё жыцьця нястрымны бег…
Лявон Рыгоравіч, хадзем сягаць на лыжах!
Мароз — агонь. А сьнег, прывабны сьнег!
Патрэбных некалькі даведак дам спачатку,
каб не варочацца да дробных фактаў зноў.
Пачну традыцыяй анкетнага парадку:
адкуль я, хто, становішча бацькоў…[1]
Сам віленчанін я. Цяпер мне трыццаць пяты.
Бацька мой — сталяр. У Вільні і цяпер.
Жылося нам? Што-дня над нашай хатай
зубамі ляскаў голад, быццам зьвер.
Заробак бацькі быў, мо‘ аднаму хапала-б
Сям‘я-ж вялікая. Што чалавек — то рот.
І маці без пары здароўе падрывала
ў тлуме вечна-злыбедных клапот.
Вось гэтак беглі дні. Павырасталі дзеці, —
лягчэй бацьком і дзецям весялей.
Ня страшным стаў зімой халодны вецер,
альбо набег разьюшаных завей.
Цяжэй было на працу дзе прабіцца.
Прайшло і тут: монцёрам стаў мой брат.
Служыць і я пайшоў. Як звычай — стаў хіліцца
і потам абліваць халодны свой варштат.
Ня буду гаварыць наконт жыцьця рабочых,
пра уціск, эксплатацыю, правы.
Было адно: служы, трывай. Ня хочаш? —
вышэй травы — ня ўздымеш галавы.
∗
Працуй, трывай… І раптам рух шалёны.
Як гулам падзямельным — навіна.
Мобілізацыя. Формуюць эшалёны.
На фронт.
Вайна.
І мой прызваны год. Пакінуў жонку Ванду.
(Сярод чужых з дзіцём малым адна).
Малебен, а затым пад выкрыкі команды —
на полігон.
Вайна.
Агонь і дым. Равуць-гручаць гарматы.
Сьвіргочуць кулі, стогне цаліна.
веру і цара скубаць акопным матам
салдата ўшчуньвала —
вайна.
Сьціхае бой. Прытуліць сэрца крыўду,
Як маладых салдат пяшчаная труна.
Заціхне бой, адслужыць паніхіду
губамі наймітаў —
вайна.
І выюць зноў атрутныя гарматы,
як-бы няспынныя раскаты пяруна.
І часта нам: — За што? Таварышы! Салдаты!
Пытаньне ставіла —
вайна.
За што, таварышы! Пара спыніць навалу!
Якая танная людзкой крыві цана! „Салдацкай праўдаю“ на новы шлях гукала
салдат замучаных —
вайна.
................
Прайшла пара сьвінца.
Яшчэ скажу — пры тым
з пачатку й да канца
быў толькі радавым.
∗
Прышоў дамоў… Інакшай стала Вільня.
Запанаваў нямецкі гарнізон.
Жыцьцё сям‘ю спаткала няпрыхільна…
Памёр мой сын. Лягло адразу шчыльна
на грудзі гора мне, як люты чорназгон.
Але стрываў усё, хоць данімала гора.
Прадаць — няма чаго, апроч уласных рук.
Бяз працы прападаў. Пры бровары ў конторы
дастала службу жонка. А ўжо скора, скора
чакалі зьмен і ў нас. Сьмялеў рабочы рух.
На Ўсходзе сонца ўсход ніколі не заслоніш!
Пасьля дажджу заўжды растуць грыбы…
Наведваць стаў рабочы клюб на Вроні.
Падзеі рэволюцыі ўсё больш і больш палоняць
я стаў удзельнікам падпольнай барацьбы.
Ускалыхнуўся люд. Займае Вільню Воля!..
…Старно гісторыі зьвярнула ад крыві.
Мяне таварышы пакінулі ў падпольлі.
І канчаткова я — у гэтай цяжкай школе —
загартаваў сябе, як цьвёрды бальшавік.
Дваццаты год. І Вільня зноў вітае
пару легальнага жыцьця бальшавіка.
— Даёш Варшаву! Уперад. Наступаем!
Па згодзе партыі пайшоў я ў корпус Гая,
з вінтоўкай трохлінейнаю ў руках…
З тых пор у арміі служыў я пяць з паловай,
быў ваянкомам Н-скага палка.
У дваццаць шостым годзе дэмобілізован
Прыехаў — повен сіл для працы творчай, новай —
пад загад ЦК.
∗
Я на новым месцы, ў новым атачэньні,
хоць адны задачы, хоць адны імкненьні.
Першым што зрабіў я — напісаў загад
скараціць распухшы канцэлярскі штат,
зьменшыць лік комісій, сходаў, пасяджэньняў,
разам з тым і лішні папяровы чад[2].
І адразу крута
гутаркі пад бокам:
— „Палка перагнута“…
Пачалася склока.
Не для увасхваленьня, а скажу сумленна,
я дабіўся ў трэсьце поўнай перамены.
Кроў байца заўсёды — баявая кроў.
Што здабыта — квіта! Не саступіць зноў!
І трымаў фронт моцна. Поруч з тым штодзенна
вывучаў дарогі новых заваёў…
Жонка за мяжою,
і было між намі
тое, што парою
зьменімся лістамі.
Выйшла і цяпер так: паштальён прынёс там
ліст ад жонкі з Вільні, і, як праўда, просты:
— „Гаравала, думала, пройдзе ўсё… Дарма.
У Менск хачу, ратунку іншага няма.
Данімае голад, захлынае ростань.
Ня стрываю, цяжка. Ня жыцьцё — турма“.
Не цягнуў я доўга,
ў той-жа дзень адразу
выслаў на дарогу.
— Папрацуем разам!
Так спаткаў яе, і думаў — хай спачыне,
азнаёміцца з савецкаю краінай.
Погляд хай акрэпне, выбера мішэнь,
а затым нагрузку — за наступны дзень.
Зараз, як успомню, кроў у жылах-стыне.
Крыўда, сілай здрады, сэрца мне грызе…
Дзе ні ступіш крокам, —
тчэ сабе, варушыць
павуціньне склокі
павучок — чынуша.
Помню, сход партыйны. Білі адмыслова
па акопах склокі жорстка так, сурова.
Дырэктыва сходу — для мяне загад:
скараціць нягодных, скласьці новы штат…
................ Ідучы з ячэйкі я быў… арыштован.
З павуціньня склокі ў павуціньне крат.
Служба? — Ўсё ў парадку.
Дома? Ну, тым болей.
Разьвязаць загадку
Сам — ня змог ніколі.
Так, ня знаў прычыны, толькі ўжо на нарах
добра я дазнаўся, чым тлумачыць арышт.
Мой портфэль укралі… Там лісты ЦК,
узаконены сакрэт бальшавіка.
— Што? Портфэль быў дома…
Як-жа так, таварыш?
Што? Няўжо тут жонка? Жончына рука?
Так, работа Ванды.
О, спакуснасьць грошай.
— Не адна, тут банда
пад командай Польшчы.
З партыяй — разлучаны.
Цяжкая разлука!
З тых часоў атручаны,
сам ня свой.
О, няўжо, сапраўды гэткі блізарукі,
што ня змог варожы адгадаць настрой?
∗
Пятнаццаць дзён сядзеў.
Жыцьцёвы зьверыў шлях там
і пройдзены мой шлях заве гарэць ярчэй! Няхай трагедыя… Але трымайся, шляхта,
за пераможны залп — спаткаемся яшчэ!
Адно прыемна мне, што прэмію за здраду
не атрымала провокатара рука.
Перастраляла ўсіх савецкая засада
сіплым выкрыкам ударніка-курка.
Балюча… Выйшла так, што я больш няпрыгодны
для будаўніцтва, ўпартай барацьбы.
Вось год мінуў… Снуюся, як бязродны,
хоць добра ведаю — так не павінна быць.
Ня злоснай воляю… А шляхам провокацый
я выкінут сучаснасьцю за плот.
Няўжо здабытак шматгадовай працы
здолеў згубіць за гэты глумны год?
Я не з такіх — „мая, бач, хата з краю“,
я не растраціў сіл! Хоць часам і кране,
глыбока так, за сэрца боль глухая
моцна крыўдаю ударыць па струне.
Не пашкадуйце час… Прашу разгледзець справу,
забраць назад мяне ў партыйныя рады.
Прашу настойліва, канчаючы заяву, —
вярнуць мне зноў ранейшы мой уздым.
P. S. І заадно скажу, каб разьвязаць вузлы,
пакарчаваць няяснасьцяй карэньні,
ці ў будучым змагу папасьці пад уплыў
маёй радні, што ў панскім атачэньні?
Кар‘ера жончына — вядома. А далей,
памерла маці… Адыйшла дачасна… А што пад старасьць атрымала ад дзяцей?
— Павырасталі, кінулі няшчаснай.
Мой брат? Скруціў яго іржавы дрот бяды,
на катарзе ў бязьлітаснай пазнані.
Ён старшынёю быў раённай „Грамады“,
а раз грамадавец — напэўна катаржанін.
Застаўся толькі бацька. Гне сваю сьпіну.
Габлюе труны, — час свой дажывае…
Але саб‘е яшчэ — ну хоць адну труну,
у якой ён шляхціча дачасна пахавае!
..............
3
Мароз, як звон. Як шчоз — калючы сівер!
Бракуе сонцу сіл зямлю каб абагрэць.
Праменьні валяцца, як быццам зьліткам медзь,
Дрыжаць-калоцяцца, як цені, палахліва.
Зіма, зіма! Суровая такая!
Але ня страшны рост заледзянелых крат;
усьлед за шахам — блізіцца і мат,
замкі зімы — прадвесьня адмыкае.
Пакуль вясна, дык маразы сягоньня
пад сорак градусаў, прытым яшчэ вятры…
Бяжыць Лявон Рыгоравіч Бахрым,
ці то ад холаду, ці нехта яго гоніць…
— Лявон Рыгоравіч, куды ж вы так рухава?
Здароў. Ну, што чутно? Мо‘ добра, што спаткаў?
— Нядрэнна. Атрымаў я позву з ЦКК,
у партколегіі сягоньня мая справа. Сьпяшаюся. Пайду. Мар-роз… І рупна гэтак,
стаптаны сьнег нэрвова так хрушчыць.
А ў сэрцы цепліцца і глуха шалясьціць
надзея сьветлая — вярнуцца з партбілетам.
Злачынец ён, ці не? Ці праўда гэтых слоў?
Ці шкодны ён? Ці мае права зноў
вярнуцца ў шэрагі ваяк-бальшавікоў?
Прапануем да спампаваньня!