На зачарованых гонях (1923)/Чараўнік
| ← Ашчасьлівіла | Чараўнік Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Вялікодныя яйкі → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Чараўнік (Бядуля). |
Прапануем да спампаваньня!
Чараўнік.
(Ахвяруецца Власту).
— На пяколку ў роднай хаце цяпер куды выгадней было-б, — казаў свайму суседу стары Баханчук, злазячы з санак і з болем выціскаючы пальцамі правай рукі ледзяныя сасулькі з вусоў, — старыя костачкі мае ўжо досыць вымярзалі дагэтуль.
— О ей-ей! жыцьцё ты, жыцьцё! — застагнаў яму ў адказ сусед Тодар, — аддухі захацеў чалавек! Не-е-е, братачка, ня трэба дармо жаваць хлеб на зямлі.
І суседзі пакурывалі люлькі. Па гасьцінцы ўдоўжкі цягнуўся цэлы абоз фурманак, штук з пятнаццаць. Усё — і коні, і людзі, і санкі — «кары», што былі прыгатоўлены для возкі калод з лесу да ракі, — былі пакрыты белым налётам мягкага пухкага сьнегу. Увакруг усё, як зачарованае, ляжала пад белай коўдрай: і даміны, і ўзгоркі, і лес; як-бы нейкая белая казка, што вецер разьнёс па ўсіх ваколіцах! Усё, як-бы сумысьля, прыціхла дзеля таго, каб прыслухвацца да лёгкага шораху сьнегу, што нясецца на залядзянелых палёх, да гуду глухой мяцеліцы, што часамі, як-бы ўмарыўшыся, прыціхала, а пасьля йзноў, яшчэ з большым імпэтам пачынала сваю нудную, манатонную музыку.
Дарога была завеяна, і вясковыя, касматыя, худыя конікі памалу выцягвалі ногі са сьнегу, сумна павесіўшы галовы ўніз. Ціха йшоў кожны гаспадар за сваімі „карамі“, каторыя былі напакаваны пухцерамі сена й мяшкамі аўсу. У некаторых на санях нешта сядзела жывое, абхутанае ў дзюравыя кажухі і ў суконныя сьвіткі. Гэта былі памоцнікі — хлапчукі, якіх бацькі ўзялі з сабою на падмогу.
Ехалі сяляне на заработкі на колькі месяцаў. Іх наняў лясны купец. Ехаць прыйшлося колькі дзён да таго лесу, а надта ганяць конікаў сваіх яны шкадавалі, бо ведалі што ім, жывёлам гаротным, яшчэ хопіць нацягацца цяжкіх калод праз ўсю зіму… Вазакі паміж сабою гутарылі мала, толькі часамі, калі хто выкрасаў агонь, то другія падыходзілі задыміць люльку дый падкпівалі ў тым-жа часе з чыйго-небудзь каня, напрыклад: „твой, Тодарка, лысы рысак, як-бы кульгае крыху“ альбо: «глядзі, акрутня зараз перарвецца». І гэткім парадкам кожын вяртаўся зноў да сваёй «кары».
Стаяла ўвесь дзень сівая ймгла. Часам сьнег сыпаўся, часьценькі, дробненькі, як з-пад рэшата мука ў добрай гаспадыні, і ня відаць было, дзе канчаецца лес ці поле і дзе пачынаецца неба.
Часамі на момант сьнег пераставаў сыпаць зьверху; тады ўсё — і абшар палёў, і лес, і неба, і фурманкі — вызначаліся кожнае асобна, белае на белым, нібы фігуры на мармуры. Усюды ляжала таёмная павага зімовай цішы… І конікі і людзі цёплым дыханьнем сваім вытваралі цэлыя хмары белай пары і краталіся ўсё далей і далей… Гледзячы здалёку, здавалася, что яны адвечна гэтак кратаюцца, не памятаючы пачатку дарогі й не спадзяваючыся канца…
Болей усіх як-бы кратаўся стары Баханчук. Нешта ў яго было ня ўсё так, як трэба; то хадзіць за фурманкай было трудна, то лысы яго адсупоніцца, то нейкія думкі невясёлыя апануюць яго, то ў грудзёх падпірала і ў вачох муцілася. Наогул, сягоньня было яму нешта не па сабе. Ён сеў на сані, укапаўся ў сена хвілінку задрамаць. Ён прыплюшчыў вочы, гледзячы на дугу, што як-бы ў самае неба ўехала, але хутка мяцеліца пачала дзьмухаць яму ў самыя вочы. Ён масьціўся, масьціўся, каб сесьці як-кольвечы плячыма к ветру, але вецер, як сумысьня круціў са ўсіх бакоў, пакуль Баханчук усё-ж такі ўхітрыўся прытуліцца тварам да сена, раней атросшы з таго месца сьнег. Нарэшце, ён трохі сагрэўся й задрамаў. У сьне нешта зрабілася яму цяжка, як-бы хто душыў яго. Доўга марматаў ён сабе нешта пад нос, хацеў прачнуцца, ды ня мог. Здаецца, каб хто пабудзіў яго цяпер, дык той-бы яму вялікую ласку зрабіў; але вось коні павярнулі на пагорак і ад штурханьня ў ваднэй ухабіне ён адразу прачнуўся й давай азірацца. Хацеў падняцца й прайсьціся, але слабасьць абхапіла яго, галава кружылася, ён адкінуўся назад на санёх. Прабаваў другі раз падняцца сам, зьдзівіўшыся такой сваёй слабасьці, але нічога ня выйшла, толькі яшчэ болей пачуў ён сваю бясьсільнасьць: у грудзёх калола, галава гарэла.
— Нейкая немач напала… Тодар, а Тодар! — глухім голасам загаманіў Баханчук да свайга суседа.
— А што? — адазваўся Тодар.
— Нешта нядужыцца мне, галава, як шротам, напоўнена, унутры млосна, а слабасьць гэткая прабірае, што ратуначку няма!
— Перамёрз, відаць, — сказаў Тодар, — альбо жонка перад выездам салам перакарміла.
— Ня ведаю. Каб не саграшыць, я не шкадуючы пад’еў… Але й мароз, хоць ты лысых лічы!
— Кепска! — казаў Тодар.
— Кепска — казаў Баханчук, — мо’ і палепшае, во й Млынцы недалёка, там хіба заначуем.
— Высьпішся ў цяпле — і, як рукой, адбярэць!
Тодар паведаміў другіх вазакоў. Падыйшлі да Баханчыка яшчэ некаторыя, і ўсе у адзін голас казалі, што гэта глупства, а калі што якое, дык нічога не параіш! І паехалі.
Баханчыку не палягчэла.
На полі пачало цямнець. Паказаўся спачатку агоньчык, нібы зорка, а за ім цэлы рой аганькоў, што клікалі з прыхільнасьцяй да сябе ў хату, да цёплага прыпечка, да стала — на гарачую вячэру… Хутка запахла дымам і вёскай. Забрахалі сабакі. Людзі ўехалі ў вёску і астанавіліся ў карчмара Юдаля. Управілі ўсе фурманкі ў вялікую стадолу, выпраглі коні, распарадкавалі, далі корму і, узяўшы кожны свой клумак, ўвайшлі ў хату. Баханчук сам увайсьці ня мог, дык яго прыйшлося пад рукі ўнясьці. Перш-на-перш далі яму выпіць чарку гарэлкі, ад чаго ўсё-ж такі Баханчуку не палягчэла.
Людзі павячэралі, напаілі коні, далі ім аўсу й ляглі спаць. Лёг і Баханчук. Назаўтрае, раніцай, падняліся яны зноў у дарогу, а Баханчук ні з месца.
— Браточкі родненькія, не паеду! — загаварыў ён, — чую, што сьмертухна мая падыходзіць.
Думалі-думалі людзі, што тут рабіць, і дадумаліся пакінуць яго тут, у вёсцы, у аднэй беднай адзінокай кабеціны, Зосі, жыўшай на самым канцы вёскі. Зося згадзілася даглядаць Баханчука, але толькі з гэтай умовай: калі ён выздаравее, то заплаціць ёй колькі рублёў, а калі памрэць, то яна палюдзку хаўтуры ўладзіць, а на працу сабе забярэ яго кажух. Каня й «кары» забраў з сабою яго сваяк.
Астаўся Баханчук у Зосі. Яна шчыра яго паіла зёлкамі рознымі, але гэта нічога не памагала — стары ўсё слабеў ды слабеў, сумна пазіраючы прыгаснутымі вачыма на цёмныя куткі ўбогай хаткі, абсыпанай вялікай гурбай сьнегу. Цяжка было гаротніку на душы, што прышлося яму ўміраць сярод чужых людзей. Цэлы тыдзень праляжаў так на валаску ад сьмерці, а на сёмы дзень пад вечар сканаў.
На хаўтуры болей, як пры жыцьці, пачалі зьбірацца людзі, бо хаўтуры Зося ўладзіла, не шкадуючы. Чалавек пакінуў некалькі рублёў грошы і свае вопраткі, а яна была баба сумленная й шмат карыстаць не хацела. Пры нябошчыку на зэдліку гарэлі дзьве сьвечкі, а побач на стале ладзіліся памінкі. Янка сталяр габляваў на тапчане сасновую дамавіну, а людзі сядзелі за сталом з набожнай мінай, пяялі песьні, запівалі гарэлкай і закусвалі тым-сім, ізноў пяялі, выпівалі й закусвалі. Што-ж, у гэтым часе работа ў хаце не гарыць, а пры сьвятой справе яны прыхільна й шчыра спаўнялі свой чалавечы абавязак. Зося сядзела на пяколку, падпіраючы худую бараду сваю касьцьлявым кулакам, і тужыла-бедавала над чалавечым жыцьцём, над нямінуючым людзкім горам.
Доўга думала яна аб гэтым пад шапярлівы гуд галасоў сялян ды пад сумна-працяжную хаўтурную песьню… Сьвечкі напоўнілі хатку бледным дрыжачым паўсьвятлом. На закураных сьценах цені людзей як-бы распаўзаліся ад цеплаты, і усё гэта вабіла да сну, што Зося, ня спаўшы цэлы тыдзень, зажмурыла вочы й задрамала, усё-ж такі не перастаючы час ад часу пазіраць на жоўты твар нябошчыка. Але тут… о, божухна! ці гэта яна спала ці ня спала: здалося ёй, што нябошчык расплюснуў вочы ды глянуў на яе… Дрыжака прабрала яе з галавы да ног… Спаць ўжо ёй болей адхацелася… Ціха перажагналася й давай зноў глядзець на нябошчыка — і што гэта?! Ці-ж можа быць! Нябошчык крануў рукой… У беднай кабеціны валасы дыбам сталі на галаве, сэрца гэтак закалацілася, што дыханьне сьпёрлася й нехаця вырваўся з яе грудзей стогн…
— Што гэта? Зося, што ты тамака? — усхапіліся некаторыя з-за стала. Чуць жывая Зося зьлезла з пяколку і шопатам расказала сялянам усё, што яна бачыла.
— Эт, глупства! — казалі яны, — гэта табе здавалася; ужо да канца сьвету не кране ён ні рукой ні нагой… Пасьмяяліся з яе й узяліся йзноў за сваё… Бабе ўгаварылі, што гэта толькі ёй здавалася, і яна вярнулася на пяколак грэцца, не пакідаючы час ад часу пазіраць з апаскай у старану нябошчыка. Некаторыя з болей падатлівых каля стала так сама вукрадкам пачалі пазіраць на яго.
Не прайшло й дзесяцёх мінут і ўся хата як-бы здрыганулася ад крыку. Некалькі людзей з імпэтам крыкнула: «а-ей». Некаторыя асталбянелі, некаторыя крычалі: «ён аджыў! аджыў!» Усе бачылі, як нябошчык расплюснуў і заплюснуў вочы і крануў рукой. Здавацца ўсім ужо не магло…
— Ён — чараўнік! чараўнік! — як зарэзаны, крыкнуў з вялікім страхам самы старшы, Грыгор, а Янка-сталяр тымчасам з імпэтам ухапіўся за тапор, які тарчэў ў сьцяне.
— Прыкончым яго! прыкончым! — крыкнулі ўсе й рынуліся да нябошчыка. Але тут нябошчык падняўся з свайго месца й спрытна загасіў рукою ўсе сьвечкі…
— Ратуйце! ратуйце! — заравелі ўсе дзіка ад вялікага страху і, як няпрытомныя, штурхаючы адзін аднаго, выбраліся з хаты, моцна запёршы за сабою дзьверы…
— Людзі добрыя, — пачаў маліць-прасіць нябошчык, — я — жывы, ня бойцеся, я вам нічога кепскага не зраблю!
— Чараўнік! чараўнік! — крычалі ўсе на вуліцы, ня слухаючы яго. На крык зьляцелася ўся вёска й давай раіцца, што тут рабіць. Хто казаў ехаць за папом, каб ён выгнаў нячыстую сілу, хто раіў асінавай доўбняй забіць яго, а хто хацеў хату падпаліць з ім разам, каб і костачак яго не асталося.
— А браточкі мае родненькія! — пачаў за дзьвярыма, енчыць «чараўнік», — ня пужайцеся мяне! Я гэтакі, як і вы, чалавек. Бойцеся губіць душу хрысьціянскую!..
— Ня слухайце, ня слухайце яго! — крычалі з таўпы — гэта нячысьцік шуры-муры свае разводзіць!..
«Чараўнік» пачаў барабаніць у дзьверы ды драпаць рукамі, як кот усё роўна…
— Пу-у-у-сьці-і іце! Што вы гэта задумалі!… Дурнота напала на вас!
Людзі і слухаць не хацелі.
Яшчэ з большым стараньнем драпаўся за дзьвярыма чараўнік, як ашалелы драпаўся, ажно жудасна ўсім зрабілася…
— Родненькія мае! даражэнькія мае! гэта-ж я гэткі чалавек, якія і вы, што вы ўва мне ўгледзілі? Хто на вас дур напусьціў? пашкадуйце сямейку маю…
— Брэшаш, дух паганы! Брэшаш! — крыкнуў хтосьці злосна, — мы цябе ня выпусьцім!
— Я не памёр, — пачаў зноў «чараўнік», і голас яго хрыпеў ужо, як тупая піла і ўсё слабеў ды слабеў. — Я ўсё чуў, што вы рабілі, толькі крануць ня мог ні рукой, ні нагой, ні брывёй міргнуць, ні слоўца выгаварыць… Пашкадуйце, душу чалавеччу ня губіце!..
— Хіцер, ой хіцер ты, вырадак пякельны! — грымелі людзі…
Ужо шапярлівым голасам прыдушанага, чуць жывы, яшчэ болей жаласна заенчыў «чараўнік».
— Ці ў вас жальбы ніякай нямашака? Што вы гэта сабе задумалі?.. кроў людзкая ляжа на вас…
— Ну досыць, досыць ужо, нячысьцік, музыку сваю разводзіць, — адказаў яму адзін стары, — на гэты раз не ашукаеш, у пекле месца тваё!..
За дзьвярыма «чараўнік» яшчэ рухаўся й слаба стагнаў бяз слоў… Бабы плакалі. Сяляне жагналіся і ня ведалі, што рабіць…
— Падпаліць хату трэба — і квіта! Згадзіліся на гэта ўсе. Зося бедная рукі заламала й пачала енчыць, што яна бяз кутка астанецца, што яе загубяць, але ніхто ня слухаў жальбы беднай кабеціны. Тымчасам усе пачулі, як шыбіны бразнулі ў вакне й нехта выскачыў з хаты.
— Уцёк! уцёк! — загудзелі ўсе ў вадзін голас. І людзі ўбачылі, як у адных панчохах і без кажуха пабег «чараўнік», нібы падхоплены нячыстай сілай. Ніхто й ня думаў гнацца за ім; гэткага адважніка не знайшлося паміж імі. Месяц асьвяціў белы абшар палёў, і сьнег заблішчаў дарагімі каменьнямі… Здалёку ясна было відаць, як «чараўнік» даляцеў да лесу й хутка счэз у густым бары, у белым царстве шэрані й цішы… І павялічыўся яшчэ болей страх у людзей… Во хто па начох будзе іх цяпер пужаць і мучыць! Сіла нячыстая вырвалася з іх рук…
Тапталіся, тапталіся яны на месцы сваім, як перапуджаныя авечкі, туліліся бліжэй адзін да аднаго і таёмная жудасьць абхапіла ўсіх… Моўчкі, з асьцярожнасьцяй паглядаючы па бакох, яны пацягнуліся дамоў. Мяцеліца круціла ўсю ноч. Вецер выў у комінах на розныя галасы, наганяючы неспакойныя сны на перапуджаных сялян.
Назаўтрае людзі знайшлі «чараўніка» за борам на могілках, прытуліўшагася да ёлкі, адубеўшага й цьвёрдага, як кавалак лёду; над яго трупам вецер выў з вялікай жальбай і скардзіўся на вясковую цемнату.
Вільня.