На зачарованых гонях (1923)/Ашчасьлівіла
| ← Летапісцы | Ашчасьлівіла Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Чараўнік → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Ашчасьлівіла. |
Прапануем да спампаваньня!
Ашчасьлівіла.
Саламяна будка,
А ў тэй будцы
Чэрці вядуцца.
Народная.
Вёска Жаброўшчына ляжыць у адным з самых глухіх куткоў Беларусі. Гэта, гняздо ўсіх жабракоў нашай ваколіцы; тут вядзецца іхняя адукація і фабрыкуюцца жабракі для ўсяго сьвету, здаецца. Здаўна жывуць яны тутака сваім асобным жыцьцём і больш нічым не займаюцца. — Што-ж, і гэта праца! — як яны самі кажуць. Хаткі ў Жаброўшчыне страшэнныя, падгніўшыя, крывыя з сукаватымі падпоркамі й выглядаюць быццам жабрачкі сівыя, абвешаныя старымі торбамі. Здаецца «дай! дай!» — стогнуць яны ўсякаму рэдкаму падарожнаму.
«Дай! дай!» — плача там вецер паміж сухастоек на пагурку. Само неба мае там колер мутнага бяльмістага вока сьляпога жабрака.
Людзі там маюць другі фасон, другую фастацыю, чым усюды: розныя храмыя, розныя крывыя, розныя сьляпыя, розныя нямыя; агульна, кажучы — калекі на ўсялякія лады, калекція розных калек, якія толькі могуць быць на сьвеце.
Кажуць, што большая частка іх, нават, родзіцца гэткімі. Кажуць, хто мае ў іх большае калецтва, той і фанабэрыцца гэтым і болей шчасьліў бывае. «Калецтва — ваша, саха й барана!» кажуць самі жаброўцы.
Дзяцей сваіх яны ў хаце, перад выхадам у сьвет навучаюць, як жабраваць, якім голасам, якімі спосабамі, як жаліцца кемна, як выставіць другім сваё калецтва. Некаторыя з іх робяць гэта з вялікім штукарствам.
Часам знаходзяць у Жаброўшчыне закапаны ў зямлі гладыш з грушамі — чартоўскім спосабам запрацаваны яны й чорту лысаму застаюцца.
Вось у Жаброўшчыне вялікае сьвята: бязносая дурнаватая Магдуля выходзіць замуж за сьляпога Сідаронка, і народ разгулівае.
Дайшло да таго, што некаторыя страшна храмыя выпрасталі ногі, некаторыя нямыя гаварыць пачалі, проста з панталыку зьбіліся, але скора, кончылася гульня, і жыцьцё йзноў пайшло сваім першым чарадом.
Жаброўцы йзноў распусьціліся, расьсеяліся па вёсках, хто скокам, хто бокам; хто каго на каламажцы, як бязногага, павёз, хто са сьляпым пацягнуўся — і беларускія жаласьлівыя кабеты енкі й стогны пачулі.
— Дайце, родненькія! дайце, даражэнькія! дайце калеку галоднаму, халоднаму! дайце! дайце! — і дае народ беларускі.
Кабеціна перажагнаецца і апошняе яйцо, каторае трымала, каб мыла ў краме купіць за яго, аддае; дае ратай мазалісты коўш жыта, потам крывавым запрацаваны, бо сабе ўсё роўна мала… «Гэтак трэба рабіць», думае ён, абціраючы сьлёзы…
Пусьцілася дурнаватая Магдуля са сьляпым Сідаронкам, дзед з бабай разам — і якая шчасьлівая пара гэта была! Як-бы хто мёдам мазаў па іхніх душах. На плячох торбы чуць ня трэскаліся — гэтак перапоўнены яны былі; анучкі з вузламі розных медзякоў, як вярыгі, абціснулі іх грудзі пад кашулямі.
Яны толькі абгаварвалі ды высьмявалі суседзяў сваіх: той кленчыць, быццам ў трубу дзьмухае, а гэны быццам пацеры гаворыць, тая ажно лаецца, калі ёй не дадуць, а гэны зусім сароміцца прасіць, асалапень той!
І гэтак караталі яны свабодныя хвілі свае. Найболей сьмяяліся яны з аднарукага дзяцюка Тодара. Малец мае гэткі багаты талент пры сабе й пайшоў у пастухі! Ці ня мог ён гэтак сама, як бацькі яго, торбу надзець ды пайсьці ў сьвет жабраваць.
— Золата, назьбіраў-бы; вось дурань — ў людзі выйсьці ня хоча! — дзівіліся яны шчыра…
Магдуля з Сідаронкам пачалі радзіць зайздрасьць у сваіх суседзяў, бо яны зрабіліся самымі найшчасьлівейшымі ў Жаброўшчыне. Ніхто ня мог гэтак жаласна енчыць і пяяць Лазара, як Сідаронак; гіхто ня мог гэтак манточыць пад вокнам ды прычытваць, як Магдуля. Самы найгоршы павінен быў даць ім што-колечы… Але не ўсягды, як на дзяды, бо шчасьце — ня палец, у рукі ня возьмеш, вось і вырвалася яно ад іх на час.
Справа, была, вось якая: радзіла Магдуля дачку, і, здаецца, гэта яшчэ лепей чым добра: будзе памоцніца пад старасьць. Але як глянула Магдуля першы раз на дачку сваю, дык абамлела на месцы, зірнула другі раз, абмацала яе, абнюхала, з усіх бакоў, заламала, рукі свае ды горка заплакала, загаласіла. — А Езус! А божухна родненькі! Няшчасную, няшчасную дачку радзіла я на сьвет!.. Што мне рабіць з ёю? Ой, ня вытрываю!...
Якое вяліка гора для маці: ручкі цэлыя, ножкі цэлыя!.. Пачала яна прычытваць, перахіляючыся на сяньніку, над дачушкай сваёй, каторая плюскалася ў начоўцы, дзе бабка Марыся купала яе
— Ніякага калецтва! — стагнала Магдуля. Хай-бы яна хоць у бацьку пайшла ды сьляпой радзілася, а то з чаго яна будзе хлеб есьці? А Езус, божухна, родненькі!…
Пачалі яе суседзі ўцяшаць: — Магда, годзе табе калатырыць. Ну, перастань. Яшчэ няведама, можа яна глухая ці нямая, гэта дрэнь, што вочы, як тыя гузікі, тарчаць, а ручкі й ножкі здаровенькія! Эт, будзе яна хлеб зарабляць мо’ лепей ад нас яшчэ ды бацьком пад старасьць паможа — годзе безгалоўе й дурнату нейкую плясьці! Але Магдуля ня ўнімалася. — Што-ж, матчына сэрца не з зялеза! — адказвала яна, выпіраючы кашуляй сьлёзы. — Нашаму брату, жабраку, калі ня маеш напаказ калецтва нейкага, ніхто, нават, халоднай вады ня дасьць!
— О-ей! — пачалі зноў суседкі, — ёсьць чаго шкадаваць! дык яна й без жабрацтва карміцца будзе!
— Не! не! не! — ажно зачырванеўшыся, замахала рукамі Магдуля. — Не хачу, ды не хачу! Хай жабруець, як бацькі й дзяды яе. Так якая-сякая праца не заўсёды-то людзям і патрэбна, а жабраваць заўсёды жабруюць!
Змоўклі кабеты, бо ў душы яны думалі, што яна праўдзіва кажа. Пагутарылі суседкі яшчэ крыху й разыйшліся па хатах. Гэта было пад вечар. Сідаронак хоць і быў сьляпы, але ў хаце сваёй добра ведаў усялякі кут і куточак. Цяперака ён падаў вячэраць жонцы сваёй і, сам пад’еўшы, выйшаў на двор пагутарыць з суседзямі.
— Ат, думаў ён, — дачушка мяне некалі будзе вадзіць па людзёх і лагодненька! — А аб тым, што яна будзе пасьля яго сьмерці рабіць, ён і не падумаў.
У хаце асталася Магдуля з дачкой сваёй. Сьпярша, стагнала яна, лежачы на сяньніку сваім, пасьля паставіла вячору на зэдаль і давай ўздыхаць: — няшчасная! няшчасная!
Праз маленькую, брудную шыбінку, часам відаць было, як па небу плылі хмары, шэрыя й разарваныя, быццым скуматы парванай торбы жабрацкай. Але скора неба крыху праясьнілася, бо хмары пераплылі, і залаты бліскучы месяц — вынырнуў і глянуў у ваконца, абсыпаючы ўсё ў хаце дыямэнтавым пылам… Цішыну перарывалі толькі глыбокія ўздохі Магдулі. Вось, быццам няпрытомная, устала яна з ложка, выняла з ануч дачку сваю й давай зноў азіраць яе. Месяц асьвячаў голае дзіцятка, якое трапяталася ручкамі, ножкамі па руках сваёй маці.
— Якія вялікія вочы! — шаптала Магдуля, пужліва пазіраючы ёй у вочы, каторыя ў праменьнях месяца, блішчалі, быццам пара маладзенькіх пралесачак…
— Як глядзіць! Як глядзіць — шукаючы нечага, бурчала Магдуля. Вось палажыла яна дачку на ложак і сама пайшла шарыць і шукаць па сьценах. Нейкай страшнай марай выглядала яна й цень яе над зьяньнем месяца.
— Чуць знайшла! — прагаварыла яна, змарыўшыся, трымаючы нешта бліскучае паміж сваіх пальцаў. Зноў узяла дачку сваю на рукі й паднесла к сьвету да самага ваконца.
Яшчэ болей заблішчалі вялікія вочы маленькай Магдулінай дачушкі; здаецца ціха яны ўглядаліся на красу першага вечара, зьдзіўлена расшыраючыся…
Але вось Магдуля пачала нешта ёй спрытна ў тварык саваць: дзіцянё пачало плакаць нейкім працяжным слабым галаском душанага маладога зайчыка. Магдуля засопалася, панесла яго скора на ложак, кажучы:
— Ашчасьлівіла цябе, дачушка мая, даражэнькая мая! Ашчасьлівіла!
Яна асьляпіла вочы дачкі йголкай…
Вільня 1912 г.