На зачарованых гонях (1923)/Вялікодныя яйкі

← Чараўнік

Вялікодныя яйкі Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год

Тулягі →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Велікодныя яйкі.

Прапануем да спампаваньня!

Вялікодныя яйкі.

Я люблю толькі тое, што пісана крывею.Фрыдрых Ніцшэ.

— Гаспадар ты мой, гаспадар ты мой! — гаварыла Мікіціха з крыўдай у голасе да свайго васьмігадовага сынка Сьцяпана, — табе ў галаве цацачкі, конікі, чалавечкі, сабачкі, дрэўцы й іншыя трасцы. Апрача гэтага безгалоў’я, нічога ведаць ня хочаш. Няма ведама, як твой тата гаротны тамака на вайне, ці жыў яшчэ, ці здароў, а ты ў хаце дурнотамі бавішся. Лепей трушанкі для Падласай натрос-бы ці саломы ў хляве падсьцяліў-бы, а то кароўка бедная стаіць у гнаі, як у сажалцы ўсё роўна. Гаспадар ты мой, гаспадар ты мой! — кончыла жаласьліва Мікіціха свае прычытаньні. Але ўбачыўшы, што ўсё роўна нічога не памагае, бо Сьцяпан не перастае пэцкацца вугольчыкамі, цяжка ўздыхнула і зноў узялася за сваю працу.

Мікатава сям‘я была самая бедная ў вёсцы Запушніках. Хатка яго была хоць новенькая, бо Мікіта нядаўна яе збудаваў, але, як пашоў на вайну, дык і пакінуў яе недакончанай: без падлогі й без паловы даху. Узімку Мікіціха вельмі нацярпелася холаду, але яе адзіны сынок, Сьцяпан, нічога ня дбаў. Ён увесь час займаўся й займаецца сваёй пэцканінай, дзеля якой нямала нацярпеўся ўжо за сваё кароткае жыцьцё.

Проза жыцьця з паэзіяй ня можа ўжыцца разам у гаротнай сялянскай хатцы. Паміж іх адбываюцца пастаянна балючыя стычкі. Гэтыя дзьве супраціўніцы чалавечага характару рэдка ўступаюць месца адна аднэй, і чалавек, які радзіўся пад апекай муз, вельмі шмат церпіць ад акружаючых абставін. Яго ўсе выкпіваюць, лічаць недарэкай. Яго сьлёзы паліваюцца гразёю-балотам, на яго стогны адказваюць быдлячым рогатам, аплёўваюць лепшыя яго парывы. Нябесныя кветкі душы ў большасьці гібеюць, і рэдка на іх зьвяртаюць увагу.

Гэткія сумныя кавалкі жыцьця мы бачым у нашых вёсках на кожным кроку, у такой-жа самай гісторыі выступае й маленькі Сьцяпанка.

У вёсцы Запушніках хлопчык быў вядомы пад клічкаю „Сьцяпанка Пяцькун“, дзеля таго, шо меў прывычку ўсё пэцкаць вугольчыкамі. Гэта цяга да малярства ўзьявілася ў яго ад чатырох гадоў. Амаль ня ўсе сьцены й платы ў вёсцы размалёваны яго рукой. Там можна бачыць конікаў, людзей, сабачак, хаткі, лясы, крыжыкі й іншыя штучкі. Калі часам хто з гаспадароў лавіў яго пры гэтай рабоце, дык дзёр яго за вушы, не шкадуючы. За гэта самае білі яго пастаянна й бацькі, бо й яны «мелі бога ў сэрцах сваіх».

Сьцяпанка быў вялікім мучанікам свайго малярства. Каб хацелі людзі злажыць новы каляндар мучанікаў, дык пэўна Сьцяпанка папаў-бы туды адным з першых. А чым болей адвучвалі яго ад гэтай цягі, тым болей ён да яе рваўся. Ён знаходзіў каменчыкі, травы, якімі можно было маляваць, а калі ня меў ужо што пэцкаць, дык далоні свае пэцкаў.

Не маляваў ён толькі тады, калі тата яму гэтак рукі паабіваў, што бедны хлопчык імі й крануць ня мог… Ён у муках сваіх быў тады падобны да прыкованага да скалы Промэтэя, якому вароны грудзі клююць. Ён хадзіў тады пануры й злы, ні з кім не гаварыў.

Дарослыя людзі не хацелі яго зразумець. Але ці можна вінаваціць бедных, цёмных людзей у гэтым, калі яны саміх сябе ня могуць і ня хочуць зразумець. Іх цікавіць на сьвеце адна рэч — простая, чорная праца, праца дзеля кавалку хлеба. А гэты няшчасны, потны й крывавы кавалак хлеба няволіць іх душы й сушыць ім мазгі соткамі гадоў. Дык і ня дзіва, што жыцьцёвая практыка прымушае іх глядзець на «пустыя забаўкі», як на нешта дурное, нешчасьлівае. І вось усе ў вёсцы лічылі Сьцяпанку дурным. А Мікіта з жонкай жаліліся богу за яго падарунак — Сьцяпанку.

Суседзі цешылі іх:

— Яшчэ няма ведама, што з яго выйдзе, мо’, як падрасьце, тады прыдзе да розуму.

Як хлапцу мінула сем гадоў, яго паслалі ў школу. Там ён меў спачатку самыя шчасьлівыя мінуты ў сваім жыцьці. А на шчасьце або гора трэба глядзець ня з пункту іх прычынаў, а з пункту іх перажываньняў.

Радасьць для Сьцяпанкі была бязьмерная: настаўнік выдаў яму кніжку з людзьмі, зьвярамі й рознымі другімі цікавымі малюнкамі, а бацька купіў яму ў мястэчку паперу й атрамант з ручкай для пісаніны. Тут хлапцу адчыніўся цэлы скарб малюнкаў і фарбаў, да якіх рвалася яго дзіцячае сэрца.

І ён узяўся за сваю «цягу» з усім імпэтам гарачай душы. Як вярнуўся да хаты са школы, дык за адзін вечар пасьпеў размаляваць усю паперу й кніжку, пры гэтым выліў увесь атрамант.

Назаўтра, як настаўнік гэта ўгледзіў, дык выдзер яго добра за нос, за вушы і за чупрыну і ў дадатак паставіў голымі каленамі на жарству. Пасьля такой строгай кары, настаўнік выдаў яму новую кніжку й паперу, будучы пэўным, што хлапец болей гэткіх выкрутасаў рабіць ня будзе.

Але не заўсёды фізычны страх можа ставіць межы парываньням чалавечай душы. Фанатык ня думае аб муках. Гарачае сэрца граніц і законаў ня ведае. І вось ня лічыўся з гэтым страхам і Сьцяпанка Пяцькун. Праз пару дзён ён зноў пабыў у раі — паўтарыў гісторыю са школьнымі атрыбутамі й пасьля зноў папаў у пекла: меў сваю кару ад настаўніка й бацькоў. Пасьля гэтага пекла хлапец хварэў некалькі тыдняў. Вучыцца ён перастаў. К вясьне аддалі яго за пастуха. Але ён патрапіў там авантуры рабіць. Пагнаў раз стада ў поле, сеў на крушні й давай алоўкам маляваць, а скаціна тымчасам улезла ў шкоду. Гаспадар за гэта самае добра яго пачаставаў пугай і прагнаў.

Бадзяўся Сьцяпанка Пяцькун цэлае лета вольны, як божая птушка. Цягаўся цёнгле па лясох-палёх адзін-адзінюткі, захоплены заўсёды сваімі марамі-думкамі. А марамі-думкамі яго былі фарбы, без якіх ён ня мог жыць. Фарбы былі для яго недасьціглай таёмнасьцю, хаця ён іх бачыў усюды: ў жудасным лесе, у хмарках, на блакітным небе, у зорках залатых, у лузе на кветках, у сажалцы і ў сваіх сініх глыбокіх вачох, якія пазіралі на яго з вады, куды ён углядаўся, як у люстэрка ўсё роўна.

Ды канца няма гэтым фарбам на сьвеце божым. Яны варажылі яго на захад і ўсход сонца. Любаваўся ён імі на ніве з залацістымі каласамі, калі праменьні сонца пераліваліся на хвалях жыта над ветрыкам. Вабіла яго пажоўклая грэчка на ўзгорку, авёс у лагчыне, сенажаць, далёкія хаткі, васеньні лес, імглістая даль. Фарбы яму гаварылі свае казкі, сьпявалі свае песьні…

Хлопчык жмурыў вочы свае і з паміж сваіх пальцаў глядзеў на абшар. Пры гэтым яму здавалася, што ён у руцэ сваёй трымае вялікую карціну, ім самім намалёваную. Яму здавалася, што цэлы сьвет — гэта злучэньне розных фарбаў; усё збудована з фарбаў — неба, зямля, жывыя істоты, вада й паветра. Толькі трэба ўмець перадаць гэтыя фарбы на паперы.

А колькі фарбаў неўлавімых на тварах людзкіх! І дзіўна захоплівалі яны хлопчыка. Ён часам наўмысьне злаваў сваю матку, дзеля таго, каб глянуць, як блішчаць яе гнеўныя вочы, як моршчыцца яе твар, якія складкі пераліваюцца ў сьветаценях на яе вопратках, калі яна з імпэтам пускаецца за ім у дагонку, каб даць лупцоўку.

Уночы, як клаўся ён спаць, дык так сама думаў аб гэтых фабрах. І ўсё акружаючае да апошніх драбніц жыва стаяла ў яго мазгох, ён іх добра бачыў у сваёй памяці, і, здаецца, каб толькі меў чым, дык адразу ўсё-бы намаляваў…

Часта-густа хадзіў ён да сваёй цёткі Тэклі глядзець на сьветлыя абразы, якімі былі багаты чорныя сьцены яе хаткі, бо ў бацькаўскай хаце быў толькі адзін абраз, які даўно счарнеў ад дыму й копаці, што нічога на ім відаць ня было.

Цётка Тэкля была вельмі набожная кабета й кожны раз, быўшы на кірмашы ў мястэчку, яна купляла сабе розныя вялікія й малыя абразы. На сьценах яе хаткі красаваліся сьвятыя з беденькімі авечкамі. Сьвяты Юры на белым кані са зьмеем біўся. Было некалькі матак божых з маленькім дзіцяткам, панам Езусам, вакол якіх анёлчыкі луналі. Былі цары ўсяго сьвету, малюнкі кітайскай вайны й розныя іншыя.

У Сьцяпанкі Пяцькуна разьбягаліся вочы, гледзячы на гэтае багацьце, але цётка Тэкля заўсёды выганяла яго з хаты, баючыся, каб не сьцягнуў абраз які, бо цётка прыкмячала, што ён глядзіць на абразы, як воўк на авечак усё роўна, і баялася, каб ён — бронь божа — ня ўкраў штось з яе калекцыі. А бедны хлопчык ня мог сабе нажыць ніводнага малюнку.

Прыехаў раз да іх у госьці дзядзька салдат. Гэты дзядзька падарыў Сьцяпанку бляшаную пушачку ад ваксы да ботаў. На гэтай пушачцы быў намалёваны маленькі, чорненькі чалавечак, які трымае ў руках шчотку, а пры чалавечку стаіць бот, у тры разы большы за самога чалавечка.

Трохі пакасурыўся Сьцяпанка спачатку на гэты цуд штукарства, але тое, што гэта штучка зрабілася яго ўласнасьцю, асьляпіла яму вочы й затуманіла розум, і яму пачало здавацца, што нічога пякнейшага на цэлым сьвеце няма.

— Во калі можна будзе мне навучыцца добра чалавека намаляваць і бот! — думаў ён. Чалавек-хохлік і бот-волат вельмі цешылі яго. Чалавек мог-бы схавацца ўвесь у боце, што, нават, і шапкі ня відаць было-б.

Дзіва над дзівамі, проста гэніяльна!

Пабег шчасьлівы Сьцяпанка ў ток з сваёй пушачкай, ад якой вачэй адарваць ня мог. Цешыла яго вельмі тое, што гэтага скарбу ўжо ніхто ад яго не адбярэць.

Сеў хлопчык на старой драбе й давай пазіраць на маленькага чалавечка з вялізарным ботам. Пільна пазіраў, нібы гіпнатызаваць хацеў гэтага чалавечка, але чалавечак гіпнатызаваў яго.

Чалавечак быў для яго нейкім сьветлым гасьцём нязьведаных краёў, які зьявіўся яму, каб апавядаць аб усіх таемнасьцях фарбаў, які прынёс яму тое праўдзівае вялікае шчасьце, якое ня купляецца ні за якія багацьці на сьвеце.

Ён зрабіў такое ўражаньне на душу малога хлопчыка, што Сьцяпанка аж спавядацца перад ім пачаў: успомніў усе грахі свае, як бацьком прыкрасьці рабіў, як вугольчыкамі пэцкаў усё на сьвеце божым, як часам не маліўся — усе, усе маленькія грашкі, якія нібы дротам калолі Сьцяпанку ў самае сэрца. «Я новым чалавекам зраблюся», думаў ён. «Але вось прыдзецца разлучыцца некалі з гэтым чалавечкам», думаў ён пры гэтым, «памерці прыдзецца на старасьці лет». І такі жаль агарнуў Сьцяпанку дзеля таго, што ён, Сьцяпанка, ня вечны, не бясьсьмертны, як анёл, як сам бог — гасподзь, што аж сьлёзы пасыпаліся з яго вачэй. Але тут туман нейкі атуліў яго, галава закружылася, і чалавечак на пушачцы вырас у вялікага чалавека. А бот зрабіўся вялізарны, як хата, а птушачка ў самае неба ўпёрлася. Ажно страх напаў на хлопчыка ад гэтых чараў.

— Ня пужайся, — пачаў гаварыць чалавек гэты да Сьцяпанкі Пяцькуна, — я ўжо даўно хацеў прысьці да цябе, бо надта цябе шкадую й люблю. Хадзі во ў бот — гэта мой палац. Там я табе шмат аб чым скажу.

Чалавек увёў Сьцяпанку ў свой палац.

Божухна ты мой! Чаго толькі Сьцяпанка там ня ўбачыў! Якія ўбраныя пакоі, усё-роўна, як у пані багатай, што жывець у блізкім хвальварку ля вёскі Запушнікаў. Якія лямпы, люстэркі, столікі, крэслы, цацкі, статуі, абразы, золата, серабро, дарагія рознакалёрныя тканіны. Хлопчык глядзіць, і вока насыціцца ня можа.

Чалавек водзіць яго па ўсіх пакоях, паказваець свае бязьмерныя багацьці й тлумачыць. Шчотка ў руках чалавека — ня шчотка, а скрыніна з рознымі фарбамі: і залатыя, і сярэбныя, і сінія, і зялёныя, і блакітныя, і чырвоныя, — нават, такія, што Сьцяпанка ня ведае, як іх называць. Усё на сьвеце імі можна маляваць!

Чалавек даў яму цененькі пэндзалік і пачаў вучыць маляваць. Сьцяпанка з радасьцю замалёўваў сьцены вялізарных пакояў і цешыўся з сваёй работы. Птушачкі, дрэвы й людзі выходзілі ў яго, як жывыя. Вочы былі сінія, губы чырвоныя, вопраткі ў розных калёрах з залатымі гузікамі, як у дзядзькі салдата. А неба, а месячык, а возёра, а дзераўцы, а кветкі, ды й ня зьлічыш!

Чалавек яго пахваліў і казаў:

— Ня бойся, дзіцятка, што ўсе цябе так крыўдзяць і сьмяюцца з тваёй пэцканіны. Я заўсёды буду з табою! Хай сабе ўсе дурнем цябе завуць, але ты разумней за іх ўсіх. Во маеш сабе гэту скрынку з фарбамі й ведай, што гэта тваё найвялікшае шчасьце ў жыцьці, ведай, што гэта…

Чалавек не дакончыў гаварыць, бо палац рухацца пачаў, грымоты загрымелі й хлапец прачнуўся ад матчыных крыкаў:

— Ах, ты, паганец! зноў цацкі! Ні да бога, ні да людзей ты ў мяне!

Хлапцу перарвалі такі прыемны сон і аднялі ў яго пушачку. Ня будзем тут гаварыць аб яго найвялікшым горы пры гэтым. Слоў ня стане. Найвялікшыя раны ў чалавечай душы загойваюцца, зарастаюць і забываюцца, але гэтай болі Сьцяпанка, ма быць, да сьмерці сваёй не забудзе…

А раз у год бывалі ў Сьцяпанкі сьветлыя хвіліны — на Вялікдзень, калі яму дазвалялі яйкі фарбаваць. На гэту работу яму куплялі ў мястэчку фарбы на цэлы пятак. І ён памайстэрску размалёўваў яйкі царкоўкамі, званіцамі, анёламі й крыжамі, ажно людзі дзівіліся.

Толькі сёлета маці казала, што ніводнай капеечкі Пяцькуну на фарбы ня дасьць. Сэрца хлопчыка зашчаміў вялікі боль ад гэтай сумнай весткі, проста жыць няцікава стала.

— Матанька! родная! зьлітуйся! дай хоць адну капеечку на фарбы, — плакаў бедны хлопчык.

Як скала, як зялеза было матчына сэрца:

— Хвароба табе, а ня фарбы, гаспадар ты мой! Бо йдзе вясна, дзякаваць богу, тата твой мо’ і ня жыве ўжо, а ў тваёй галаве толькі цацкі. Каб ты лепей бядаваў аб тым, хто сёлета ў нас поле араць будзе, хто шнур засее, — эх, ты, гаспадар!

Сьцяпанка, сумна пазіраў праз вакно на мутныя хмаркі, і буйныя сьлёзы каціліся з яго вачэй…

Прышоў Вялікдзень і з воласьці прынесьлі ліст, што Мікіта, бацька Сьцяпанкі, ужо забіты.

Мікіціха плакала — галасіла на ўсю вёску аб чалавеку сваім, праклінаючы долю ўдовіну.

Цешылі яе суседкі тым, што не яна адна такая нешчасьлівая, што тысячы такіх ёсьцека цяпер, але яна не пераставала плакаць.

Людзі абяцалі памагчы ў гаспадарцы — гэта яе ня цешыла.

— Каб яшчэ сын людзкі быў, падрос бы й гаспадарыў-бы замест нябошчыка, а то з кожным годам растуць разам з ім і цацкі ў яго галаве.

Вельмі жаласна было Сьцяпанку тое, што тата згінуў на вайне, аднак дзіця ня ўцяміла добра, гэтага гора, й яму балела ў душы горш ад таго, што фарбаў няма на Вялікдзень, каб яйкі афарбаваць…

Настаў Вялікдзень. Пайшоў Сьцяпанка з другімі хлапчукамі ў валачобнікі на ўсю ноч. На яго долю выпала цэлы дзесятак яек.

Хлапцу ўдалося выцягнуць з кубла бацькаву фатаграфію, якую Мікіта прыслаў з войска й пабег з ёю ціханька ў ток.

Праз некалькі гадзін ён вярнуўся ў хату з намалёванымі яйкамі. Як толькі маці ўгледзіла яйкі, тые ўспляснула рукамі ад дзіва: на усіх яйках быў намалёваны нябошчык Мікіта й выглядаў ён усё роўна, як жывы. Быў ён намалёваны чырвонай фарбай, а пад яго галавой чырванеў крыжык.

— Дзе ты, гаспадар ты мой, чырвоную фарбу дастаў? — грымнула Мікіціха на сына, каторы ўвесь час хаваў рукі за плечы. — Пакажы, пакажы, гаспадар ты мой, што ты ў руках сваіх там трымаеш? Пры гэтым Мікіціха схваціла яго за рукі і ўбачыла, што пальцы ў Сьцяпанкі былі анучкамі завернуты. Яна хутка сарвала анучкі й чуць не абамлела ад неспадзеўкі — пальцы былі запэцканы крывёй…

— Што ты гэта зрабіў, гіцлю? Што ты зрабіў? — крычала яна не сваім голасам.

— Мне фарбы патрэбны былі, — апраўдаўся, плачучы, Сьцяпанка, а пальцы — мае, я над імі гаспадар.

— Назолу прыслаў бог на маю галованьку бедную! — заламала рукі Мікіціха.

Разьняслася чутка па ўсёй вёсцы, што вельмі дзіўна размаляваў Сьцяпанка Пяцькун вялікодныя яйкі. Людзі прыходзілі глядзець, пазнавалі на яйках нябошчыка Мікіту й дзівіліся.

Пайшла казка па ўсёй ваколіцы аб той фарбе, якой Сьцяпанка яйкі размаляваў, байка вырасла ў цуд. Апавядалі бабы вясковыя адна аднэй, быццам хлопчык, каб дастаць чырвоную фарбу, адрэзаў сабе руку, упусьціў кроў у начоўкі, а пасьля ўзяў палец адрэзанай рукі й намаляваў вялікодныя яйкі.

Не абышлося тут і без нячыстай сілы. І людзі з нейкай трывогай пачалі гаварыць пра Сьцяпанку.

— Гэта — антыхрыст! — казалі адны з разумнікаў вясковых.

— Гэта — сьвяты, гэта — богамаз! — казалі другія.

Тымчасам чутка аб дзіўных вялікодных яйках дайшла й да братоў-студэнтаў з блізкай вёскі.

Студэнты зацікавіліся й так сама прышлі паглядзець.

Доўга разглядалі яны сьцены, размалёваныя вугольлямі й шапталіся паміж сабой. Малюнкі на сьценах ім яшчэ больш падабаліся, чымся малюнкі на яйках.

Пры гэтым Мікіціха з жалем расказала ім, як Сьцяпанка яе замучыў сваімі малюнкамі й які ён нікчэмны хлапец.

Сьцяпанка Пяцькун стаяў, як вінаваты, з апушчанай галоўкай.

Студэнты забралі хлопчыка з сабой і падарылі яму прыгожую скрыначку з рознымі фарбамі. Яны абяцалі яго вучыць і ў горад забраць, кажучы пры гэтым, што з яго выйдзе вялікі чалавек.

Бяз конца радасны вярнуўся Сьцяпанка да хаты і ўвесь час думаў, якая можа быць карысьць ад „вялікага чалавека“. І ўспомніў ён, што ў вёсцы ў іх быў калісьці вельмі вялікі чалавек, вышэй ростам ад усіх у вёсцы, рыбалоў Міхась. Але той быў яшчэ большы п‘яніца й задзёра, і ніхто яго ня любіў.

Не спадабалася Сьцяпанку быць «вялікім чалавекам» — доля Міхася-рыбалова яго ня вабіла.

— Лепей буду маленькім, — думаў ён, — але каб паехаць у горад вучыцца.

Дзіўныя бываюць у дзяцей лёгіка й разуменьне.

Вярнуўся хлопчык да хаты, і маці ў яго спыталася, што панічы яму гаварылі.

Сьцяпанка спачатку сароміўся, а потым казаў, што панічы гаварылі, нібы ён будзе некалі вялікім чалавекам.

Эх, эх! — засьмяялася Мікіціха, — навіну казалі разумнікі канапляныя! А я табе скажу, што калі будзеш займацца, цацкамі, дык не дарасьцеш да вялікага чалавека й ня будзеш гаспадаром, бо з голаду памрэш! А пакуль што йдзі есьці, мой «вялікі чалавек», бо ўжо другі дзень, як ня бачыла — ці еў ты што-колечы, ці не…

Не зразумела студэнтаў і яна — сталы чалавек.

А ці будзе некалі Сьцяпанка вялікім чалавекам, ці зазьяе над ім зорка сьветлая — ня ведаем. Гэта залежыць ад таго, як далейшы лёс яго жыцьця пакіруецца.

Вільня, 1913 г.