|
Ноччу позна, па кірмашы,
Ехаў з места Паўлючонак,
А празваньне меў „Жучонак“,
Гаспадар быў з вёскі нашай.
Ўнучак Паўла, сын Антося
(Той быў к пану дапушчоны),
Баўтрамеем быў хрышчоны;
Чалавек быў з мухай ў носе.
Едзе ў страсе: цёмна, ціха…
Ў дальнім лесе хтось рагоча.
Уляпіў у цемню вочы,
І здаецца… Што за ліхa?
Нехта йдзець сярод гасьцінца,
Пэўне двое, штосьць гамоняць.
„А каго тут чэрці гоняць?“
Аж падняўся на драбінцы.
Бачыць: нейкіх аж тры цені
У бок зышлі і разам сталі.
Пад‘яжджае. Ўсе аддалі
Хвалу божаму іменю.
— „Хто тут блудзіць?“ запытаўся
Баўтрамей ў ліхой трывозе, —
Бо тагды па той дарозе
Не адзін гультай бадзяўся.
— „Старцы, дзядзька! — Кныш, Вароба
З Краснай Долі, Крук Нічыпар“…
— „А бадай-жа вас люцыпар
Ці напасьніца-хвароба!
Чорт вас водзіць тут, галыткі,
Добрым людзям на спатканьне,
Хай вас трасца“… — „Годзе, пане!
Час пакінуць звычай брыдкі,
Кажа Кныш. — Ці ты маленькі,
Што на нас дарма зларэчыш?
Нам хады не запярэчыш
Па гасьцінцы. Можа ўсенькі!“
— „Нас ня лай — Вароба прэціць, —
Бачыш, ночка: допуст боскі;
Хоць нямнога вёрст да вёскі,
А ўсяго здалееш стрэціць.
Лепш зрабі ты па-хрысьцьянску,
Падвязі, памей к нам ласку, —
Змардаваліся мы цяжка, —
Чымся лаяць па-паганску“.
— „Box, разумны дзе знайшоўся!
Хочаш езьдзіць на дурніцу?
Маеш дулю, пане Грыцу!
Не з такім, браток, зышоўся!“
Сьвіснуў пужкай па канёчку,
Мэрам бічык, а ня пуга.
„Но, Буланы! Но, шаўлюга!
Марнаваць ня сьлед нам ночку“.
— „Гэй, суседзе, — Кныш зноў крача, —
Дай прысесьці-ж на драбінку!
А у цяжкую гадзінку
Мы заплацім па-жабраччу“.
— „Ну, ну, як-жа, — маеш збыткі! —
Так Баўтрук ў адказ рагоча. —
Ходзіць ў латах, яшчэ хоча
Заплаціць; а чым, галыткі?“
Тут Нічыпар рыкнуў басам,
Моўся той мядзьведзь з дубровы
(Голас надта меў здаровы):
— „Падвязі да карчмы, васан!“
— „Што дасьцë?“ — Баўтрук на гэта.
— „Што-ж у нас? Кіі, ружанцы“…
— „Дык прасіце, абадранцы,
Хай лазаты дасьць карэту!“
Ўдарыў лейцам. Конь падскочыў,
Як падстрэлена казуля.
— „Лепі чорта падвязу я!“
Баўтрамей пад нос мурмоча.
Мрок запаў яшчэ цямнейшы,
Хоць калі ты шылам ў вочы.
Ў каляіне гразь хлюпоча,
А Баўтрук цяпер сьмялейшы:
— „Хутка будзем, коню, ў хаці,
Скончым нашу райтараду.
Гаспадыня будзець рада, —
Выйдзе з хаты спатыкаці!“
Аж цыганскую гаворку
Чуе раптам прад сабою.
Быццам йдуць яны гурбою
І вядуць аб нечым спорку.
— „От яшчэ ня меў хваробы —
З цыганамі мець спатканьне:
Сядзець сам без запытаньня, —
Зьвесны нораў цыгановы!“
Як ня хоча ззаду быці,
Конік цягне дробным трусам…
Даганяе, хоць і мусам,
Зраўнаваўся, што рабіці! —
Што за дзіва? — Паўлючонку
Падкальнула ў сэрца нешта.
Толькі трое, а дзе рэшта?
Два цыганы йдуць і жонка.
— „Здрастуй, бацьку!“ гыркнуў з боку
Цыган доўгі, чорнатвары,
І другі за ім да пары
І цыганка. — „Скуль, здалёку?“
— „Еду з торгу.“ — „А, вяльможны!
Падвязі да карчмы хоця,
Бо па гэтакай хлюпоце
Пехатой ісьці ня можна“.
— „Рад-бы я, ды сам ты бачыш,
Што на колах, братка, цесна,
Ня усядземся сумесна“…
— „Эй, аб чым ты, бацьку, плачаш!
Цыган, пане, як вужака:
Хоць ў шасьцёх здалелі-б сесьці!
А ля карчмы хочам зьлесьці, —
Не замучыцца каняка“.
Не пасьпеў Баўтрук поўслова
Адказаць на просьбу гэту,
А мужчыны і кабета
Шась на колы Баўтруковы!
— „Н-но! Гані сваю шаўлюжку!“
„Дадай ходу!“ І рагочуць.
Штосьць па-свойму там стракочуць,
Адабралі лейцы, пужку…
Буркнуў быў на тыя рэчы
Баўтрамей, дык — д‘ябла дзеці! —
Ледзьвя здолеў усядзеці, —
Так заштурхалі у плечы.
— „Сядзь спакойна, ты, зрабніна!
Кінь плявузгаць гэтта лішку:
Вып‘еш ў карчме тры кілішкі,
І заплацім што павінна“.
Што ты зробіш? Няма волі,
Іх-жа сіла, перамога.
Дзякуй толькі пану богу,
Не спаткалася іх болі.
Праз гадзіну — час кароткі
Баўтрамею доўгім здаўся —
Сьвет з ваконца паказаўся
У карчомцы пана Ноткі.
— „Ну, вот, бацьку, гаварыў ты!
Зараз зьлезем, купім гары
І заплацім тры таляры, —
Мы ня любім жаднай крыўды“.
Цесна ў карчме, — ў бочцы мэрам
Селядцоў, людзей набіта.
Дымам лямпачка спавіта
Тутунёвым, едкім, шэрым.
Гоман, грукат, сьмех і спрэчка…
Гэнам граюць, гэтта скокі
Вырабляюць, ўзяўшысь ў бокі,
Аж трасуцца сьцены, печка.
Баўтрамей спацеў, чырвоны
З цыганамі п‘ець гарэлку;
Скінуў сьвіту і мяргелку;
Выглядае моў шалёны.
Мусіць дзюбнуў чарак многа, —
Нешта старцаў ўспамінае,
З іхняй долі выкпівае
І сьмяецца з пана бога.
— „От, халеры! Дай ім хлеба,
Дай рызманчык, тое, сёе,
Гультаям!.. За што, якое?
Суляць ласку божжу з неба…
Ласку божжу!… Абібокі!
Мне пуховы хлеб смачнейшы,
Ў роце коле, а сытнейшы.
А нябескі… вох, далёкі!
Кажуць, ў небе ёсьць збавіцель.
Мне здаецца — людзі брэшуць,
Языкі аб зубы чэшуць:
„Ёсьць збавіцель, спакусіцель“…
Тут цыган, што быў ля боку,
Лезе проста цалавацца:
— „Можаш з царствам распраўляцца,
У галоўцы маеш клёку,
Маеш, братка! Мусім выпіць,
Я з бутэлькі выльлью рэшту“.
На другіх міргнуўшы нешта,
Абмачыў ў гарэлцы кіпець.
Баўтрамей, як выпіў гэта,
Крэкнуў, плюнуў, аблізнуўся…
Цыган хітра усьміхнуўся.
— „Прад табою, кажа, мэта:
Хочаш злота мець, як бруду?
Хочаш срэбрам слаць падлогу?
Хочаш медзі? Дам спрамогу,
Ўсё дастану, ўсё здабуду.
Хочаш панам быць прыдворным?
Грапам, князем, дваранінам,
А ня бедным селянінам,
Не хадзіць у целе чорным?..
Хочаш, браце?.. Ну, кажы нам?“
Баўтрамей крыху зьмяшаўся:
— „Я, папраўдзе, ня зьбіраўся
Быці нейкім кармазынам…“
— „Ён ня думаў, — вох прастота!
Хіба ты ужо напіўся?“
Цыган зноў-жа прычапіўся: —
„Ты кажы, ці ёсьць ахвота?“
— „Быці панам… Жыць ў дастатку…
Быць ў пашане… Ўсё пазнаці, —
А за гэта… Што вам даці?!“
— „Што? Драбніцу толькі, братку:
Нам душы тваёй ня трэба,
Не бяром цяпер ні ў кога.
Адступіся ты ад бога,
Адступіся ты ад неба.
Згода, слухай? Кажы: „ладна“!
Вып‘ем разам гарнец мёду“.
Баўтрамей ня ўчуў падходу
І згадзіўся безаглядна.
Цыган ўстаў з услону важна,
Ў правы, у левы кут падзьмухаў.
— „Ну, цяпер устань і слухай,
І кажы за мной выразна“.
Стаў Баўтрук, зьмяніўшысь у твары,
Ўвесь дрыжыць, — калоціць фэбра, —
Дзеля злота, панства, срэбра,
Прамаўляе ціха чары.
З кожным словам улазіць звольна
Сум ў душу і страх сьмяротны.
Прамаўляе неахвотны,
Над сабой цяпер ня вольны.
................
................
................
Скончыў цыган. — „Сядзь, ягомасьць, —
Кажа чорны, скончым дзела,
Пагуляем, братку, сьмела
За прыемную знаёмасьць“.
Баўтрамей вачыма лыпнуў,
Як-бы зараз ён прачхнуўся,
Глынуў сьліну, папірхнуўся.
— „Я залішне, мусіць, лыкнуў.
Толькі што я відзеў страхі:
Ясны анёл з чорным біўся,
Гром грымеў, а сьвет зацьміўся,
І прапалі неба знакі.
Хтось душыў мяне за горла,
Аж пачуў я ў вушшу звоны,
Аж цяпер здаюцца шпоны
Тут, на шыі. Дух запёрла“
— „Глупства гэта. Вып‘еш болі, —
Мары, пане, зараз зьнікнуць,
Цыган кажа, — нават пікнуць
Не адважацца ніколі“.
Выпіў кубак мёду поўны
Баўтрамей, другім паправіў.
— „Ты, цыгане, кажа, — правіў,
Што я буду пану роўны.
Буду злота мець бяз ліку,
Срэбрам ў хаце біць падлогу,
Дай-жа грошы колькі змога,
Хоць-бы тайстру невяліку“.
— „О!.. За гэтым, брат, ня стане, —
Будуць грошы, будзе панства!
Маеш патэнт на дваранства
Гэрбу Воўка на Кургане.
Маеш грошы: чыстым злотам
Мех скураны вось набіты.
Ну, цяпер, здаецца, квіты,
Ці чаго яшчэ ахвота?“
— „Дзе, у ліха, больш хацеці? —
Баўтрамей ў адказ сьмяецца. —
Хопіць мне і застанецца
Ашчасьлівіць нават дзеці!“
— „Досыць? Добра! Схочаш болі,
Дзьмухні толькі ўлева, ўправа, —
Па загаду зробім жвава,
Як ніхто, нідзе, ніколі.
Віват! — крыкнуў цыган, — слава!
Жычу шчасьця Баўтрамею!“
І пайшла ў карчме завея,
I пайшла ў карчме забава.
Ўсё сплялося ў нейкім віры:
Рукі, твары, плечы, сьвiты,
Кужаль панскі, аксаміты,
Порт мужыцкі, скрыпкі, ліры;
ў дзікім тахце рэюць зыкі.
Баўтрамей з цыганкай скача:
— „Хадзi, iмасьць, хадзі, ваша!
Скачы, пані!.. Чыкі-брыкi!“…
Цэлу ноч сядзела жонка, —
Муж з кірмашу зараз будзе…
Прывязьлі ёй уранку людзі
Няжывога Паўлючонка.
Ён загінуў, грэшны, блізка,
Ў дзьвюх вярстах ад вёскі роднай,
У дрыгве сырой, халоднай,
У вадзе густой і сьлізкай.
Там ляжаў ў асоцы голы,
Твар абдзёрты меў і рукі…
— Гэта, пэўне, чорта штукі, —
Разьняслося навакола.
Сто гадоў таму здарэньню,
Можа, нават, больш мінула.
У зямліцы тры заснула
Чалавечых пакаленьні, —
Род загінуў Баўтрамея.
З часам сьмерць усё выводзіць!
А паданьне ў вёсцы ходзіць
І дзядоўскім духам вее.
|
Прапануем да спампаваньня!