Лучынка (часопіс)/6/Стары шлях

← Папараць кветка

Стары шлях Публіцыстыка Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1914 год

Успаміны с паездкі ў Фінляндзію →

Прапануем да спампаваньня!

СТАРЫ ШЛЯХ.

Зямелька наша беларуская лягла у самай сярэдзіне усходняй славяншчыны, як сэрцэ ў чэлавечым целі і як ад сэрца, ва ўсе канцы цела, расходзюцца жылы па каторых праплывае кроў, так з нашай зямелькі ва ўсе бакі расплываюцца вялікіе ракі-дарожкі. Глянь на ўсход і ты пабачыш вялікую, многаводную раку Волгу; глянь на поўдзень і пачуеш, як шуміць пераліваецца бурліва-гутарлівы Днепр; на захад плыве задумлённая Дзьвіна, а на поўнач ручэйкамі—вазёркамі дабярэшся да маўчознаго Волхава, да Ладагі, а стуль у „Варажскае“ морэ.

Калі ўся славянская зямля была пакрыта цёмнымі — не праезднымі барамі, лясамі, поўнымі зьвяроў лютых, то рэкі мелі вялікае значэньне торных дарожак.

Захацеў хто паехаць у чужыну далёкую, невядомую, то не праз бары і лясы блудные ехаў, а па рэках, на чоўнах выбіраўся. І вось калі купцы нямецкіе, скажэм, захацелі паехаць па заморскіе тавары у далёкую Грэцію, то яны павінны былі ехаць сьперша Дзьвіной, пасьля чоўны свае трэба было ім перэцягнуць колькі вёрст на сухапуцьцю, там дзе пачаткамі амаль не стыкаюцца Дзьвіна з Днепрам, і ўжо далей Днепрам плысьці на поўдзень праз Палавецкую зямлю у багатую Грэцію. Гэтак сама праз нашу зямельку ішла дарога з нямецкай зямлі у багатае Боўгарскае царства (што тады было на Волзі) і стуль у Пэрсію і Кітай.

А калі палуднёвым і усходнім чужаземным народам была патрэба у варажскую і нямецкую землі, то ізноў такі ня мінулі нашай зямелькі, ў каторую, як у сэрцэ, схадзіліся з усюль усе вялікіе дарогі.

І чужаземцы розные ахвоча гасьцілі ў нас і плацілі нашым князём невялічкую плату — гасьцінец, за „пагост“, значэ за прытулак і гасьціну, ды за помач ім у переправе іхніх тавараў і чоўнаў, праз „валокі“, значэ праз тые мейсцы, дзе трэба было па сухапуцьцю валачы чоўны.

I народ наш не разбойнічаў, не грабіў чужынцаў, а ветленька-міленька, па брацку, гасьціў у сябе падарожнікаў. Дзеля гэтага чужынцы не баяліся езьдзіць у нашу зямельку і гасьціь у нас.

І цьма рознага народу праходзіла праз нашу зямлю: і грэкі, і немцы, і арабы, і пэрсы, і боўгары, і хазары, і полаўцы, і розные іншые. А народ быў гэта усё бывалы, са старонак культурных і асьвечаных, то і ня дзіва, што прадзеды нашы раным рана, спазнаўшыся с чужымі людзьмі, перэймалі ад іх не мала добрага: і мову іхню, і навукі высокіе, і сакрэт запісываць і чытаць думкі і гаворку людзкую, і спосабы торгу, і веданьне тавараў заморскіх. Прашчуры нашы, ня толькі прыймалі ў сябе гасьцей заморскіх, а і самі, спазнаўшыся з імі, езьдзілі у іхні старонкі. І, во, задоўга перад прыняцьцем хрысьціянства было ў нас многа нашых бывалых людзей, каторые зналі далёкіе старонкі і жыцьцё тамтэйшых, і мовы чужые, і навукі мудрые.

У сэрцы-ж гэтым, у Беларусі нашай, там дзе сходзюцца ўсе вялікіе дарожкі-рэкі лежала земля смаленская з горадам Смаленскам; багаты-то быў і дзіўны горад! Цяпер ужо ў славяншчые німа такіх гарадоў. Цяпер таргоўля ідзе марамі ды чугункамі і іншые гарады увайшлі у славу і багацьце. Цяпер хіба Парыж, сталічнае места французаў, мае такое міжнароднае значэньне, якое калісь меў наш Смаленск.

Скажуць другіе, дый пасьмяюцца можэ, што непраўда гэта, дзе-ж нашаму хараку-беларусу мерацца с французам? А такі дармо… Ня ўсё можна мераць цяперашняй меркай.

Пагляньце на сьвет шырокі, на гісторыю людзей — народаў і гасударстваў і вы пабачыце якіе вялікіе на сьвеці сталіся перамены за 100-200 гадоў.

Адно — разсыпалося, другое — зруйнавалося, трэцяе — паднялося, закрасавало, чацьвертае — адцьвітае, засыхае… А тое, аб чым я тут апаведаю вам ня 100, ня 200 гадоў, а безмала тысячу гадоў таму было.

Ой, 1000 гадоў! Сколькі гэта вадзіцы ў нашых рэках працякло, сколькі гэта крыві і сьлёз змыта дажджамі!… Не пяром, ня словам передаць гэта, а трэба душой, сэрцам разліцца па гаротнай зямельцы нашай і ўчуцца, ўслухацца, што баюць пошумы дубоў на магільных капцох-валатоўках аб славі, аб сіле, аб жыцьці нашых прашчуроў і палядзець на тое рабство, якое запанавала ў душах сучасььнікоў нашых, каб зразумець, што перажыў, што перэцярпеў, перэбалеў, як перамучыўся наш народ бяздольнік…

А 1000 гадоў таму назад Смаленск кіпеў жыцьцём, быў тым міжнародным рынкам, кудой зыходзіліся ўсякіе народы, з усякімі таварамі.

На смаленскіх рынках кіпела жыцьцё; няшчысьлёные дзівы-дзіўные грудамі параскіданы былі: тут з далёкага Кітаю едвабные лёгкіе саматканы, там с таёмнай Індзіі дарагіе каменьні, там грэцкіе купцы прадаюць золатам тканые, князём на ўборы, дарагіе павалокі, а тут азіяцкіе купцы купляюць чарадзейна-дзіўны, а бязмерна дарагі ў тые часы „гаручы камень“ (бурштын).

Там накованая золатам сталёвая збруя, там жаноцкіе прыкрасы-ўборы і наручнікі, нагруднікі, пярсьцёнкі з жуковінкамі ў дарагіх аправах, завушніцы з залатымі завітушкамі і безліч усяго ўсякага. Тут купляецца, там прадаецца, а ешчэ далей пакуецца дзеля перавозу ў заходню Эўропу і ў вырэйные (куды птушкі на вырай лятуць) старонкі, розные тавары.

Гэткі-то наш Смаленск горад быў у сэрцы зямлі Крывічанскай! А далей на Дзьвіне красаваў Полацак багаты, гаманлівы; на Прыпяці — Тураў; а ў пабратымных славянаў — Ноўгарад вольжы, а у палян задумлёных — Кіеў,

Зямелька Рогваложа, Турава! дзе твая слава? дзе сыны твае, ўслаўлёные, вялікіе, дзе мужы кніжные, князі мудрые?

Усё прайшло, мінула,
Як бы ня было;
У капцох паснула,
Зельлям парасло…

Власт.