Rodnyje zierniaty (1916)/II/Leto/Ab dzikich źwierach

Ab dzikich źwierach
Навукова-папулярны артыкул
Аўтар: Іван Гарбуноў-Пасадаў
1916 год
Пераклад: Вацлаў Ластоўскі

Прапануем да спампаваньня!

Ab dzikich źwierach.

Raślina ŭsio žyćcio pierežywaje na tym samym miejscy, dzie jana wyjšła z nasieńnia. Kareńnia mocna trymajuć raślinu na miejscy. Kali ziemla tam, dzie raście raślina, drennaja, to raślina drenna raście ad niedachwatu kormu. Raślina ničym nia može pamahčy sabie.

Źwiery pierachodziać z miejsca na miejsco, šukajučy pažywy, i šukajuć tam, dzie mohuć lahčej dabyć sabie korm i lahčej baranicca ad worahoŭ.

Kali pryhladziecca da źwieroŭ, to widać, što kožny źwier pryspasoblen da taho miejsca, dzie jon žywie, i da taho žyćcia, jakim jon žywie.

Inšyje źwiery kormiacca raślinami. U hetkich źwieroŭ zuby płoskije, kab pierecirać raślinnuju strawu.

Druhije źwiery kormiacca żwierami-ž. U hetych źwieroŭ wostryje zuby, kab raździrać miasa, razhryzać ćwiordyje kości.

Kožny z hetkich źwieroŭ maje maść takuju, što jaho trudna prymiecić, kali jon prytaicca. Ryžewata-šeruju wawioračku nie adrožniš ad pnia drewa, da katoraho jana prytulicca; šeraho zajca nie ŭbačyš, kali jon spakojna dzie-niebudź lažyć pad kustom u jamincy. Toj samy zajac zimoj robicca s šeraho biełym, kab jaho nielha było prymiecić na śniezi.

U šmat jakich zwieroŭ haračych staron skury pierepialosyje i pruhawatyje, i henyje pałosy i pruhawiny padobny na świetłyje i ciomnyje punkty świetła i cieni ad listoŭ i sukoŭ dreŭ.

U nas niemal usie źwiery buryje, šeryje, ryžewatyje, bo u nas jaki-niebudź tyhr sa swaimi jarka-žoŭtymi pruhawinami na cieli zrazu kinuŭsia-b u wočy.

Uściudzionaj poŭnačy jość bieły miadźwiedź jon kruhły hod chodzić pa lodzie Paŭnočnaho akijanu. Jon i na leta nie pieremieniaje swajej biełaj maści, a piesik (paŭnočnaja lisica), katory biehaje pa ściudzionym bałoci, letam bywaje bury, a zimoj bieły.

Nia tolki pa maści skury, ale i pa tym, jak ustrojeno cieło źwiera, pakazwajecca, što źwier pryspasoblen da taho žyćcia, jakim žywie.

Maleńki krot wiečna ryjecca ŭ ziamli, šukajučy kormu — roznych čerwiakoŭ i mošek, što žywuć pad ziamloj. Dziela hetaho piarednije łapki krata wielmi krepki i padobny da šyrokich łapat; zadnimi-ž łapami krot tolki adkidaje nazad ziamlu, i jany šmat słabiejšyje za piarednije.

Pad ziamloj ciomna, i dziela taho jon blizka saŭsim ślapy: jaho wočki wielmi maleńkije i schawany ŭ poŭści, ale zaheta niuch u krata wielmi dobry.

Lisicy patrebny wostryje zuby, zorkije wočy, wostry słuch, dobry niuch i prawornyje nohi, kab dabiracca da swajej zdabyčy i dahaniać jaje, kali zdabyča ŭciekaje. Da taho-ž lisica wielmi chitra i wielmi sprytna ŭmieje chawacca. Chitraść jaje pamahaje lisicy dabywać sabie korm i swaim dzieciam.

Zajac wielmi pałachliwy źwiarok. Jon ničym nia moh-by abaranicca ad swaich worahoŭ, bo ŭ jaho nima ni wostrych zuboŭ, ni kipciaŭ, ni roh. Zatoje ŭ zajca doŭhije, čutkije wušy i krepkije nohi. Jon dobra słyše i može šparka i doŭha biehčy. Zuby zajca ustrojeny tak, što jamu wyhodna hryzci dreŭnuju karu, maładyje wietački, harodninu i inš.

Wawiorka ŭsio žyćcio žywie na drewach. Jaje łapki s krepkimi kipciami mocna trymajucca za wietki dreŭ. Jaje zadnije nohi wielmi silny, cieło takoje lohkaje, što jana biez truda piereskakiwaje z adnaho drewa na druhoje. Jaje bachmaty chwost słužyć jej zamiest styrna, kab pawaračywacca ŭ časie skoku ŭ bok. Piarednimi łapkami wawiorka, jak čeławiek rukami, može sprytna trymać swoj korm-arech, šyšku, ci suchi hryb, a wostryje jaje zuby ŭ hety čas šparka, šparka hryzuć.

U alenia doŭhije mocnyje nohi, kab chutka ŭciekać ad niebaspieki, i doŭhaja šyja, kab jon moh dastać moch i trawu z ziamli i drobnyje wietački z dreŭ. U alenia wielmi dobry niuch, dobry słuch i zrok, i heta takže pamahaje jamu ratawacca ad worahoŭ.

Jość mnoha na świeci biezbaronnych źwiarkoŭ, katoryje sielacca blizka adny kala adnych, kab razam baranicca ad worahoŭ. Jany ryjuć sabie nory ŭ ziamli blizka adnu kala druhoj. Kali bajbaki wychodziać sa swaich norak, kab pažyrawać, ci pabiehać, jany stawiać wartaŭnikoŭ. Bajbak — wartaŭnik staić na zadnich łapkach i zorka uhledajecca na ŭsie baki, ci nima jakoj niebaspieki. I čuć prymiecić jon u staranie lutuju ptušku ci čeławieka ci ješče jakoha woraha, jon świšče, i świst jaho padchopliwajuć usie maleńkije wartaŭničyje, a rešta bajbakoŭ u adzin mih chawajucca ŭ nory.

Źwiery časta adzin adnamu pamahajuć adšukiwać strawu. Trudna, naprykład, prychodzicca woŭku zimoj: usie žywioły pachawalisia, niečym jamu pažywicca. Woś, woŭki i zbirajucca stadami. Stadam im lahčej što-niebudź upalawać, stadam nia trudna i wialikuju žywiołu napaści. Razdabuduć što-niebudź woŭki, padzielać pamiž saboj i iznoŭ iduė na łowy.

Słon, najbolšy z usich, što žywuć na sušy, źwieroŭ.

Žywioły takže pamahajuć adny adnym wykormliwać dziaciej. Dzikije słany zaŭsiody chodziać stadami. Kožnaja maci-słanicha serdečna bieraže swajho słanionka, nie adhaniaje i čužoha. Kali słanichu zabjuć, to jaje dziaćmi zajmucca druhije słany-samki.

U haračych krajoch jość cełyje stady małp. Na pieradzi stada zaŭsiody idzie pawadyr. Jon zorka pahladywaje i čutka prysłuchajecca, ci nima jakoj niebaspieki jaho stadu. Małpy-matki niasuć swaich dziaciej. Kali maleńkaja małpka asiracieje, jaje budzie dahledać jakaja-niebudź druhaja małpa. U časie papásoŭ małpy ahledajuć adny adnych, wynimajuć zakoły, zalizywajuć rany, iščuć błoch. Usio stada razam idzie žerawać, usie pamahajuć adny adnym u roznych trudnaściach.

Pytańnia dla hutarak i piśmiennych rabot. Nazawicie, jakich wy wiedajecie trawajadnych źwieroŭ? Jakije ŭ ich zuby? Jakije źwiery jaduć miasa? Jakije ŭ ich zuby? Ci znajecie wy takich źwieroŭ, katoryje jaduć i miasny i raślinny korm? Jakije zuby u sabaki? Našto u sabaki kipci? Pryhledźciesia, jak ustrojena łapa u kata. Našto katu krepkije nohi i hibki chrybiet? Zaŭwažyli wy, jakije u kata wočy? Kali jany lepiej bačać: nočču, ci dniom? Jakije u karowy zuby? Ci nia wiedajecie wy, što jana žwie, jak adpačywaje? Jakije źwiery lubiać zierniaty? Jakije źwiery lubiać arechi? Jakije u was zuby? Jakoj strawaj wy kormieciesia? U jakich źwieroŭ šparkije nohi, kab uciekać ad worahoŭ? U jakich źwieroŭ jość kapyty? Skolki kapytoŭ? Našto im kapyty? Jakuju jadu lubiać miadźwiedzi? Dzie jany žywuć i jak ich cieło pryspasobleno da ich žyćcia? Ci nia wiedajecie wy, čym i jakije źwiery pamahajuć adny adnym?