Karotkaja historyja Biełarusi (1910)/Dapiski da rysunkoŭ
| ← Čaść piataja | Dapiski da rysunkoŭ Падручнік Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1910 год |
Прапануем да спампаваньня!
Dapiski da rysunkou.
Str. 7. Hraničny kamień kniažestwa Połackaho. Hety kamień lažyć u Mahileŭskaj huberni pamiež miastečkam Kochanowam i Oršaj (7 wiorst ad Kochanawa i 24 wiarsty ad Oršy k kała wioski Liścinowa). Kamienb hety maje 4 kroki u doŭžki i 3 kroki u šyrki, wystaje z z zamli na 4-4 cali. Nap sana na im: «w leto 6679 (1171) miesiaca maja w 7 dzień dośpien (ustrojen) krest sij. Hospodzi pomozi rabu swojemu Wasiliju w kreščenii imieniem Rohwołodu synu Borysowu». Połacki kniaź Rohwołod Barysawič (chryścijanskaje imia jaho Wasil) byŭ kniaziem Połack m, Słuckim i Druckim; pajor u 1223 hadu na 69 hadu žyćcia u hor. Jurjewie (Dorpacie). Druhi padobny kamień ležaŭ kała hor. Dzisny u staranie Dryssy (7 wiorst ad wioski Asinoŭki).
Str. 8. Ruiny zamka ŭ Kokienhaŭzenie. Pałudziennaja čaść Liwonii (łatyšskaho kraju) z daŭnych časoŭ była ŭ zaležnaści ad Połacka, Kukiejnoski (ciapier Kokienhaŭzen) zamak prynaležaŭ da kniazia Wasila Rohwołodowiča;ŭ 1208 hadu hety zamak ad połackaho kniazia adabrali kryžaki i z hetaho času jon byŭ užo ŭ ich rukach.
Str. 9. Ruiny zamka ŭ Nowahrudku. Nawahrudak — adzin z najstarejšych Krywičanskich haradoŭ. Nowahrudzkan kniažstwo ŭ daŭnyje časy nasiło nazwańnie Čornaj Rusi. Zamak. katoraho ruiny my na hetym rysunku, pastrojeny byŭ u XI stalećci pa hramadnym da-histaryčnym haradziščy. Chto hety zamak budawaŭ — niet wiedama. Pad 1128 hodam letapisi uspaminajuć ab Nowahrudku, jak a stalicy udzielnaho kniažstwa, a pad 1227 uspaminajecca udzielny Nowahrudzki kniaź Iziasłaŭ. U 1240 hadu tatary zrujnawali horad i zamak. Jak piše letapiś Bychoŭca, Nowahrudak kala 1235 hodu byŭ stalicaj Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa. My ŭžo wiedajem ab tym, jakoje wysokaje značeńnie mieŭ hety horad za časoŭ Mindoŭha. Ŭ 1250 hadu ŭ Nowahrudku chryściŭsia na katalika kniaź Mindoŭh, a razam i karanawaŭsia na Litoŭskaho karala karonaj, katoruju prysłaŭ jamu Papiež Inocenty III. Kali wialiki kniaź Hiedymin pasialiŭsia u Trokach, a paśla pierawioŭ wialikokniažeckuju stalicu ŭ Wilniu. Nowahrudak staŭ iznoŭ udzielnym kniažstwam. Za časoŭ Witoŭta Nowahrudak ličyŭsia ješče staroj stalicaj Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa. Niekatoryje wažniejšyje hasudarstwenyje akty pisalisia ŭ hetaj staroj stalicy; tak, naprykład, u 1419 hadu zasnawańnie biełaruskaj mitropolii adbyłosia ŭ Nowahrudku. Karol Jahajło ŭ 1482 hadu tut wienčaŭsia i spraŭlaŭ wiasielle s kniažnoj Sońkaj Holšanskaj. U 1444 hadu wialikokniažeckaja stalica była zamieniena na hłaŭny wojewodzki horad, da katoraho byli dałučeny Wołkawysk, Słonim i Słuck. U 1449 hadu tut adbyŭsia sejm wialikaho kniažstwa Litoŭskaho. Horad šmat pieranios ad tatarskich napaściej, kryžackich i maskoŭskich. Maskwa woładzieła Nowahrudkam s 1654 da 1660 hodu. S 1581 da 1775 hodu tut praz kožnyje dwa hady źbiraŭsia trybunał (hłaŭny sud u Litoŭsk. has.). U 1651 hadu pažar wyniščyŭ bolšuju čaść horada, i z hetaho času Nowahrudak straciŭ daŭnaje swaje značeńnie staličnaho miesta, schodziačy pamału na stupień małoha haradka. Paśla pryłučeńnia Biełarusi da Rasiei, Nowahrudak staŭ pawietowym horadam Słonimskaho namiestnicstwa, a ŭ 1797 hadu — Litoŭskaj huberni, ŭ 1801 Haradzienskaj i, nakaniec, u 1842 hadu pawietowym horadam Mienskaj huberni.
Str. 10. Piečatka kn. Mindoŭha. Piečatka heta znachodzicca u prywatnych rukach i naležycb da zboroŭ redkaściej, naznačenych u biełaruski nawukowy muzej. Literoŭ, wyrezanych na hetaj piečatcy, dahetul nichto nia moh ješče pračytać.
Str. 12. Ruiny Trockaho zamka. Trok jość dwoje: Staryje i Nowyje Troki. Staryje Troki naležać da najdaŭniejšych haradzišč na Litoŭska-Biełaruskaj ziamli. Užo ŭ X stalećci Troki byli udzielnym kniažstwam. Ŭ XIW stalećci kryžaki źniščyli zamak u Starych Trokach, ale śled jaho widać ješče i ciapier. Ciapier heta niewialičkaje miastečka.
Nowyje Troki załoženy Hiedyminam. Tut była druhaja stalica (paśla Nowahrudka, kniažstwa Litoŭska-Ruskaho. Troki ležać na połuwostrowi, bo s troch staron jaho achapili waziery, i tolki z starany wilenskaj darohi wuzki pierašyjek wiadzie ŭ horad. Na bierezi woziera Hiedymin pabudawaŭ zamak, s katoraho zachawalisia dźwie bašty i častka ściany, jość i ŭchod u padziamiella. Ale sława Trok — heta razwaliny zamka (pakazanyje na hetym rysunku), katory byŭ pabudawany na wostrowi wozier Halwa. Zamak zajmaŭ uwieś wostroŭ — kala 2 dzies. ziamli. Zamak byŭ zbudowany ŭ čystym hotyckim stylu; ścieny jaho nadta hrubyje. Budowany jon pry Kiejstucie. Tut žyli: Kiejstut, Olhierd, Witoŭt, Kazimir i Aleksandr Jahajłowičy. Da poŭnaj ruiny dajšoŭ zamak u 1600 hadu paśla pažaru za panawańnia Jana Kazimira.
Str. 13. Piečatki kn. Kiejstut.
Str. 15. Władysłaŭ-Jakoŭ Jahajło. Jahajło byŭ synam Olhierda z druhoj žonki, Julijany, kniažny Twierskoj. Pry baćku Jahajło byŭ udzielnym kniaziem u Witebsku, a paśla śmierci swajho baćki staŭ wialikim kniaziem Litoŭskim (1377—1386). U 1386 hadu Jahajło pryniaŭ katalictwo (dziciaciej ješče jon byŭ chryščon pawedłuh uschodniaho hreckaho abradu imieniem Jakoŭ) i druhoje imia Władysłaŭ dy abwienčaŭsia u Krakowie z Jadwihaj, karalewaj polskaj, i tam astaŭsia karalom polskim (1386—1434) Druhoj žonkaj paśla śmierci Jadwihi była Sofija, kniažna Holšanskaja.
Tut hoža budzie skazać, što Jahajło, budučy karalom polskim, nia umieŭ zusim hawaryć pa polsku; hawaryŭ jon pa biełarusku. (Hł. ab hetym: W. A. Maciejowski: Pamiętniki o dziejach, piśmieńnictwie i prawodawstwie Słowian, t. 1, str. 340 i Первольфъ: Славянее… III, č. II, str. 161 (wynoska).
Rysunak hety zrobleny z abrazka, roblenaho na škle; padpisana pad im: „Rys. F. Szołomicki 10 Septembra 1849 r. w Olsie“. Nižej wialikšymi literami: „Vladiślaus Jagiełło. Fun.: Ecćlesiae et monastery istius AnnoDomini 1409“.
Str. 15 i 24. Wialiki kniaź Witoŭt. Zrodny brat Jahajły,syn Kiejstuta (Kiejstut rodny brat Olhierda). Witoŭt byŭ wialikim kniaziem z 1392 da 1430 hodu. (Hł. tekst).
Str. 20. Biełaruskaja kronika (letapiś) ab wialikich kniazioch Litoŭska-Ruskich. Jak my ŭžo wiedajem, mowa biełaruskaja była hasudarstwienaj mowaj u kniažstwie Litoŭskim. Na hetym rysunku adbita stranica (naturalnaj wieličyni) „Litoŭskaj“ kroniki; jak bačym, pisana jana kirylicaj pa biełarusku z nawarotam na cerkoŭwa-sławianskuju mowu, bo tahočasnyje wučonyje ličyli jaje prykrasaj i staralisia jak maha bolš pisać pa wučonamu. Kronika heta znachodzicca ŭ bibliotecy Krasinskich u Waršawie (№ 408) (3701 l. 73). Pisana jana ŭ XVI stalećci.
Str. 22. Na hetaj stranicy adbity źnimak druhoj Litoŭskaj kroniki; hetu kroniku pisaŭ manach Awraamka ŭ 1495 hadu. Kronika znachodzicca ŭ Wilenskaj publičnaj bibliotecy (440 b.).
Str. 26. Stranica z biełaruskaho psałtyra XVI wieka. Psałtyr hety znachodzicca ŭ Maskwie ŭ Rumiancaŭskim muza (M Z:
Str. 25. Kn. Kazimir Jahajłowič, syn Jahajły i Sofii, kniažny Holšanskaj (druhoj žonki). Z 1440 da 1447 hodu byŭ jon wialikim kniaziem „Litoŭskim“, a z 1447 da 1492 hodu byŭ razam i karalom polskim. Z zwyčajoŭ jaho kniazia hože prykmiecić, što jon lubiŭ prostuju biełaruskuju adziežu, ŭ jakoj zaŭsiody chadziŭ.
Str. 29. Ruiny zamka ŭ Miry. Mir pabudawawy na rečce Mironcy. Zamak wiadomy z XVI stalećcia. Zamak wielmi cikawy dziela swajej hotyckaj architektury i hramadnaj wieličyni. Najdaŭniejšyje wołodziecieli zamka — Illiničy, a paśla joje pierejšoŭ da rodu Nieświskich Radziwiłłoŭ. Ŭ Miry była daŭniej stalica cyhanskaho karala. Apošnim cyhanskim karalom byŭ Marcinkiewič, dzied biełaruskaho paety katory pamior u 1790 hadu.
Str. 35. Dawidharadok. Dawidharadok lažyć nad rekoj Horyńju i naležyć da wielmi starych sialib Biełaruskaho kraju. Kaliści ŭwieś hety kraj byŭ wielmi ludny i bahaty i mieŭ šmat haradoŭ. Letapisi nie ŭspaminajuć nazwańnioŭ hetych haradoŭ pa asobku, ale hurtam nawywajuć „pohorynskije harady“. Jość skaz, bytcam załoženy jon byŭ Dawidam, kniaziem turoŭskim. Ŭ XVI wieku Dawidharadok naležaŭ da Pinskaho kniažstwa.
Str. 36. Kniaź Žyhimont II. U Polščy jaho nazywajuć pieršym, ale, jak kniaź litoŭski, jon Žyhimont II, — pieršy Žyhimont byŭ brat Jahajły. Karalewaŭ jon z 1506 da 1548 hodu. Pry hetym kniaziu i razam karalu polskim šlachta za prykładam Niemieččyny i Polščy pačała zawadzić u nas panščynu: śpierša nałažyli pawinnaść rabić adzin dzień u tydzień na pana. Raniej panščyny sielanie nia znał i nikomu nie pawinny byli pradawać darma; mieli jany swaje sudy, swaich starcoŭ; u kaznu płacili tolki padatak. (Hłčdzi: Довнаръ-Запольскій, — «Очеркі по організаціі Литовскаго государства при Ягеллонахъ»).
Str. 40. Kn. Žyhimont-Aŭhust III. Byŭ jon karalom z 1548 da 1572 hodu. Na im i skončyŭsia rod Jahajłowičoŭ.
Str. 43. Adrywak Litoŭskaho statuta 1558 hodu. Statut hety byŭ napisany asobnaj kamisijej pad kirunkam Wialikaho Litoŭskaho kanćlera Lwa Sapiehi. Pisany jon biełaruskaj mowaj i wydany ŭ 1588 hadu. Paśla jaho pierekłali na polskuju mowu i ješče kolki razoŭ wydawali. Pa wysočajšamu zahadu ŭ 1828 hadu Litoŭski statut z biełaruskaho wydańnia 1588 h. pierekładzieny i nadrukawany byŭ u troch mowach: biełaruskaj, polskaj i rasiejskaj. Litoŭskim statutam upraŭlalisia ŭ Biełarusi trysta dziesiać hadoŭ. Zamianili Litoŭski Statut ahulna-rasiejskimi zakonami 25 čerwienia 1840 h.
Str. 45. Mitropolit Josif Sołtan. Mitropolit J. Sołtan naležaŭ da najlepšych ludziej swajho času, trymaŭ staranu swajho narodu i zmahaŭsia za prawy swajej cerkwy. Kab padniać wyšej cerkwu i duchawienstwo, jon na sabory ŭ Wilni ŭ 1509 hadu napisaŭ prawiły duchoŭnaj dyscypliny. Prawiły hetyje wydany Baciuškowym (Русская Историческая библіотека T. IV kn. I.).
Str. 47. Karol Stefan Batory. Rodam byŭ z Wenhroŭ i, choć byŭ karalom polskim, ale mowy polskaj nia znaŭ i palakoŭ nie lubiŭ. (Hł. Albertrandy. — Henryk Walezyusz i Stefan Batory. — Wilno 1840 h.).
Str. 48. Płan hor. Połacka z XVI stalećcia. Hladzi tekst.
Str. 51. Hara Batoraho ŭ Bieławieskaj puščy. Jość u narodzie skaz, bytcam hetu haru nasypało wojska Batoraho šapkami. Hara niewysokaja, ale šyrokaja,
Str 53. Hryhory Chodkiewič. Hryhory Chodkiewič byŭ słaŭnym wajakam i čeławiekam niezwyčajnaho rozumu. U trudnym časie dla biełaruskaho narodu zmahaŭsia za jaho prawy i abierehaŭ rodnuju mowu. Załažyŭšy ŭ swaim dware Zabłudowie drukarniu, jon wydaŭ tam Ewanhieliju na čysto biełaruskaj mowie („Учытельное Евангеліе“ ў Заблудове 1569 года).
Str. 55. Bohdan Stetkiewič. Rod Stetkiewičoŭ słyŭ u Biełarusi prywiazannaściu da swajho naroda i wiery. Stetkiewičy stroili manastyry, zakładali bractwy i drukarni, adnym słowam, zmahalisia, jak maha, kab nie dać upaści biełaruskaj hramacie i praświecie naroda. U swaim dware Kutejnie (kala Oršy) Stetkiewičy załažyli manastyr i drukarniu. S Kutejnskaj drukarni wyjšło 17 biełaruskich kn h. Drukarnia pracawała ŭ Kutejnie ad 1630 da 1654 hodu. Paśla była pierewiedziena ŭ Maskwu.
Str. 58. Mieletij Słotrycki. Mielecij Smotrycki radziŭsia ŭ 1578 hadu. Pačatkowych nawuk wučyŭsia jon u hreka Łukarysa, katory byŭ paźniej Konstantynopolskim Patryarcham. Na wyšejšyje nawuki pastupiŭ u Wilenskuju jezuickuju akademiju. Paśla wučyŭsia, ŭ Lipskim, W rtemberskim i dr. zahraničnych uniwersytetach. Wiarnuŭšysia na Biełaruś, jon zadziwiŭsia zahnanaści swajho naroda i pahałoŭnamu renehactwu bahatych bajarskich i kniažeckich biełaruskich rodoŭ. A dziela taho, što ŭ tyje časy wiera, ličyłasia prykmietaj nacionalnaści, jon z wialikim žaram ad imieni cerkwi haniŭ adstupnikoŭ u „Frynosie“ (Frynos značyć płač), knižce, drukawanaj u 1610 h, ŭ Wilni, Mielecij Smotrycki, budučy wysoka wučonym, mnoha pracawaŭ nad padniaćciem biełaruskaj aświety i sprawy nacionalnaj; jon napisaŭ i wydaŭ pieršuju biełaruskuju hramatyku, katoruju mnoha razoŭ pieredrukowywali. Smotrycki byŭ u 1620 hadu wybrany archimandrytam Wilenskaho prawasłaŭnaho Świato Duchaŭskaho manastyra, a paśla połackim archijepiskopam. Budučy archijepiskopam, jon horača zmahaŭsia proci katalictwa, i unii, ale, kali uzbuntawany narod zabiŭ u Witebsku Iozafata Kuncewiča jakoby s pryčyny haračych pramoŭ Smotryckaho, jon u 1628 hadu pakinuŭ Połackuju archijepiskopiju i wyjechaŭ u Hreciju, hdzie abdumywaŭ, jak złahodzić swarki i pałažyć kaniec kryŭdam, katoryje rabili sabie syny adnaho i taho-ž samaho narodu. Ŭ kancy Smotrycki pryjšoŭ da pierekanańnia, što heta moža stacca tołḱi praz uniju cerkwiej. Z hetym jon wiarnuŭsia iznoŭ nazad i na abaronu unii napisaŭ dźwie knižki „Апологіа“ i „Protest“. Pamior Smotrycki unijatam u 1639 hadu.
Str. 63. Biełaruskaja rukapisnaja Biblija XVII stalećcia. Biblija heta znachodzicca ŭ Bibliotecy Tołstoha № 158. Apisańnie hetaj Biblii hł. „Соболевскій. Палеогр. сн. съ рус. рук. XII—XVII века” СПБ. 1901.
Str. 67. Bohdan Chmielnicki, hetman kazacki. Syn kazackaho sotnika Michała Chmielnickaho. Wučyŭsia u jezuitoŭ, paźniej staŭ hetmanam kazackim, ale nie patrapiŭ utrymać niezaležnaj Ukrajny i paddaŭsia pad apieku Maskwy. Pamior Chmielnicki ŭ 1657 hadu i pachawany u Subotowie, na Ukrainie.
Str. 71. Car Aleksiej Michajłowič. Baćka Pietra Pieršaho. Radziŭsia ŭ 1629 hadu, pamior u 1676 hadu. U 1667 hadu, paśla wiadomych užo nam wojen u Biełarusi, Car Aleksiej Michajłowič zrabiŭ s karalom polskim Janam Sobieskim u Andrusowie zhodu, pa katoraj zachodnio-ruskuju prawasłaŭnuju cerkwu palaki addali pad ŭłaść Maskoŭskaho Patryarcha, Heta pryniasło nadta wialikuju škodu zachodniaj prawasłaŭnaj cerkwi, bo ŭsie lepšyje jaje siły pieremieščelisia ŭ Maskwu dla padniaćcia tam aświety i relihii, a ŭ Biełaruś prysyłali starońnikoŭ Maskwy, katoryje dumali adno tolki ab palityčnaj karyści Maskoŭskaho Cara i staralisia šyryć swarki dy niazhodu, a ab nacionalnaj sprawie zusim hie było kamu rupicca. Z hetaho času prykmiečajecca šparki upadak biełaruskaj literatury i kultury.
Str. 73. Ruiny zamka ŭ Lucynie. Zamak hety budawaŭ mahistar (hłaŭny načalnik) Liwonskich kryžakoŭ u pačatkach XVI stalećcia. Ŭ 1559 hadu hety zamak pierajšoŭ da Polščy i byŭ doŭhi čas hraničnaj krepaściu z Maskwoj.
Str. 79. Biełarusy pačatkoŭ XIX stalećcia. Rysunak hety ŭziaty z wiadomaj pracy E. Tyškiewiča „Opisanie powiatu Borysowskiego. Wilno 1847 r“. S prawaj starany adzieža sielanina: doŭhi kazak z remiennym padzieom; z lewaj — dwoje ŭ adziežy drobnaj šlachty.
Str. 81. Biełarusy kanca XIX stalećcia. Jak prapała nacionalnaja świedomaść narodzie, tak nie mahła zachawacca staraświeckaja zhrabnaja jaho adzieža; na hetym rysunku bačym my sielanina ŭ biezformienaj i abdziertaj świtcy; — jakaja rožnica, kali my pryraŭnujem opratku kanca da opratki pačatkoŭ XIX stalećcia.
Str. 83. Połack u kancy XIX stalećcia. Na hetym rysunku my bačym Połack sa starany Dźwiny. Heta adzin z samych starych biełaruskich haradoŭ. My ŭžo wiedajem, što Połack byŭ walikokniažeckaj stalicaj Rohwołodowičoŭ. Ale ŭ starych Skandynaŭskich pieśniach (sahach) ješče da Rohwołoda uspaminajecca Połack, jak bahaty i silny horad, katorym kirawaŭ swoj kniaź; tam-že Połacki kniaź Połtes, katory pawinien byŭ kniažyć kała VI wieka. Połack pierežyŭ swaju siłu i sławu staličnaho i tarhowaho horadu i, jak sam narod biełaruski, z wialikokniažeckaj stalicystaŭ zakinutym haradkom pawietowym. Pamiatniki daŭnaho wialičyja nie zachawalisia, tolki nazwańnia roznych čaściej horada świedčać ab słaŭnaj minuŭščynie.
Str. 87. Biełarusy kanca XIX stalećcia. Na hetym rysunku pakazany biełarusy-sielanie z wakolic Pinska. Na Pinskich niedastupnych bałotach bolš zachawałasia biełaruskaj staraświeččyny, jak u mowie tak, i ŭ opratkach. Kraj heta markotny, ale nadta cikawy, bo ješčž mnoha maje ŭ sabie staroha, šho druhimi wakolicami daŭno užo zabyto.
Stranicy: 91, 93 i 95. W. Dunin-Marcinkiewič, F. Bohušewič i Janka Łučyna (Niesłuchoŭski). Hł. tekst.
