Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/VIII

← VII. BChD ŭ Vilni i pieršyja jaje tut pačynańni

VIII. Abnaŭleńnie BChD i ŭhłybleńnie pracy Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год

IX. Z šyrejšaj dziejnaści BChD →

Прапануем да спампаваньня!

RAZDZIEŁ VIII.

Abnaŭleńnie BChD i ŭhłybleńnie pracy.
(1925-1930).

§ 1. — ščeliny ŭ biełaruskim adzinym froncie.

Pačatkami svaimi, jak my ŭžo bačyli, BChD siahaje tych časaŭ, kali pačynaje tvarycca i krystalizavacca biełaruskaja palityčnaja dumka, h. zn. da pieršych hadoŭ hetaha stahodździa. Užo ŭ 1902-3 hadoch my bačym adzinki, jakija pracujuć na nivie hramadzkaha i narodna-palityčnaha adradžeńnia biełaruskaha narodu, apirajučysia na asnovach chryścijanstva i demakratyzmu (ks. ks. Budźka, Lisoŭski, a tak-ža prafesar Rym.-Katalickaj Duch. Akademii ŭ Pietrahradzie Br. Epimach-Šypiłła, kala katoraha kancentrujecca tahdy badaj usio bieł. kulturnaje i palityčnaje žyćcio). Dalej raspracoŭvałasia ideolohija BChD siarod biełaruskich studentaŭ Duch. Kat. Akademii ŭ Pietrahradzie ad 1913 da 1918 h. U 1916 h. užo paŭstaje ŭ Pietrahradzie pieršaja arhanizacyja BChD pamiž tamašnim rabotnictvam i tamža ŭ 1917 h. pačynaje vychodzić orhan BChD "Krynica". "Krynica", pieraniesienaja spačatku ŭ Miensk, a potym u Vilniu, u 1925 h. była zakryta polskimi ŭładami i ad hetaha času pačała vychodzić jak "Biełaruskaja Krynica". Razam z "Krynicaj" centralnyja ŭłady BChD prabyvajuć u Pietrahradzie, potym u Miensku, a nakaniec u Vilni.

Treba tut adznačyć, što ad pačatku biełaruskaha ruchu, u peryjadzie darevalucyjnym, jak siarod starońnikaŭ sacyjalizmu, tak i chryścijanstva, ahułam była zhoda, isnavaŭ faktyčna supolny front, supolnaja, a prynamsi zhodnaja praca, choć roznymi sposabami, dla ahulnaj biełaruskaj mety. Partyjnaja dyferencyjacyja i varožaść miž palityčnymi ideolohična roznymi kirunkami vyjaviłasia padčas Vialikaj Rasiejskaj Revalucyi.

Adnak vuzka-partyjny čad i na hety raz prajšoŭ davoli chutka i ŭznoŭ, roznyja palityčnyja biełaruskija kirunki, nia hledziačy na jašče bolšaje pahłybleńnie svaich ideolohičnych pahladaŭ, tvaryli adziny biełaruski front i pracavali supolna, choć rozna i roznymi sposabami. Druhi hety peryjad, užo parevalucyjny, ahulna biełaruskaha frontu, prypadaje z małymi adchileńniami na čas 1919 — 1925 h.

Vynikam hetaha zhodnaha mižpartyjnaha sužyćcia było ŭtvareńnie ŭ 1919 hodzie Biełaruskaha Nacyjanalnaha Kamitetu ŭ Vilni, kudy ŭvachodzili pradstaŭniki ŭsich, isnujučych tady ŭ našym krai biełaruskich nacyjanalnych niezaležnych partyjaŭ.

Voś-ža hety Bieł. Nac. Kamitet i ŭvajšoŭ ad imia ŭsiaho biełaruskaha narodu ŭ vybarny blok nacyjanalnych mienšaściaŭ u 1922 h. i pravodziŭ vybary, z jakich vyjšła 11 biełaruskich pasłaŭ i 3 senataraŭ.

Zhoda ŭ Bieł. Nac. Kamitecie paddzieržyvałasia jašče i tym, što ŭsie siabry jaho arjentavalisia pradusim na svoj narod. Adnak na pačatku 1924 h. bačym užo pasiarod niekatorych biełaruskich pasłoŭ sprobu šukańnia novych daroh — hetaj "novaj" darohaj mieła być adnoŭlenaja arjentacyja na Polšč abo tak zv. polonofilstva. Ale hetyja sproby nia byli pachvaleny bolšaściu Bieł. Pasolskaha Klubu i navat pryviali da kryzysu ŭnutry hetaha Klubu.

Staršynia Bieł. Pas. Klubu Branisłaŭ Taraškievič z pryčyny polonofilstva byŭ prymušany ŭstupić z svajho stanovišča, a na miesca jaho byŭ vybrany pasoł Rahula.

Urešcie Taraškievič z polonofiła staŭsia savietafiłam i praniaŭsia navat kamunistyčnaj teoryjaj. Ad hetaha času pačynajecca novaja, bolej hłybokaja, dyferencyjacyja ŭnutry Bieł. Pas. Klubu. Dasiulešnija polonofiły radykalna paviarnuli z zachadu na ŭschod, paciahajučy za saboju vialikuju častku Bieł. Pas. Klubu.

Ale biełaruskaje hramadzianstva, zarhanizavanaje ŭ Bieł. Nac. K-t i Bieł. Pas. Klub jašče praz niejki čas było navoka adzinym; pasły, jakija źmianili svaju palityčnuju arjentacyju, astavalisia jašče ŭ adzinym pasolskim klubie. Hetak było praz ceły hod až da pačatku lipnia 1925 hodu. U hetym časie nastupiŭ farmalny padzieł adzinaha dahetul B. Pas. Klubu i stvaryłasia Bieł. Sial.-Rabotnickaja Hramada, a razam z joju T-va Biełaruskaj Škoły. Ad hetaha času pačynajecca tak-ža farmalnaja dyferencyjacyja pasiarod biełaruskaha hramadzianstva — i to nia tolki na poli palityki ci palityčnaj arjentacyi, ale i na poli sacyjalnaj ideolohii i na poli kultury. Marksizm pačaŭ prałazić usiudy i ŭsio raźjadać.

A što-ž Bieł. Chr. Demakracyja?

Paśla hetaha padziełu jana pačała intensyŭnuju pracu ŭ kirunku pierahladu svajej ideolohii i arhanizavańnia svaich prychilnikaŭ. Na padstavie praviedzienaj ankiety raspracoŭvajecca prajekt novaj prahramy, bo staraja z 1920 hodu ŭžo nie adkazvała novamu žyćciu i abstavinam, u jakich apynuŭsia biełaruski narod. Prajekt novaj prahramy byŭ nadrukavany ŭ "Krynicy", a paśla byŭ sklikany źjezd, jaki vybraŭ partyjnyja ŭłady i pryniaŭ prahramu ŭ akančalnaj redakcyi. Ad hetaha času dziejnaść partyi vykazvaje mnoha enerhii i zachoplivaje šyrokija kruhi bieł. intelihiencyi i sialanstva. Partyja pastaviła sabie na mecie: iści ŭ narod, budzić u im śviedamaść nacyjanalnuju i hramadzkuju, abapiorci hetu śviedamaść na chryścijanskaj etycy i demakratyčnych asnovach, zmahacca za pravy bieł. movy nia tolki ŭ žyćci dziaržaŭnym, ale tak-ža ŭ kaścielnym i carkoŭnym. Ale da hetaha jašče vierniemsia.

§ 2. — ChD zachodnia-eŭropejskaja i BChD; BChD — śviedamaja patreby abnovy.

BChD ideova vyvodzicca ad chryścijanskaha (katalickaha) hramadzkaha ruchu ŭ Zach. Eŭropie. Vialikaja Francuskaja Revalucyja zburyła tahačasnyja arhanizacyjnyja formy hramadzianstva. Na miesca zarhanizavanych klasaŭ u tak zv. cechi, što dzieili pavodle ŭstalenaha paradku, pryjšła adzinka, abdaravanaja volnaściaj, ale pakinutaja sama sabie. Ludzi pačali dumać ab arhanizacyjna-hramadzkich formach novaha hramadzianstva. A dumać treba było chutka, bo spravy hramadzkija nie mahli astavacca ad inšych halin žyćcia, asabliva ad navuki, jakaja šparkimi šahami išła ŭpierad i stvarała i novyja žyćciovyja mahčymaści i novyja trudnaści. U halinie hramadzkaj dumki pačaŭ pieramahać system haspadarskaj volnaści Adama Smitha. Z hetaha systemu volnaści haspadarčaj, ci liberalizmu, uspamožanaha novymi vynachodami ŭ navucy, naradziŭsia kapitalizm. Paŭstała zavarotnaja kankurencyja pramysłovych pradpryjemstvaŭ, bankroctva słabiejšych z ich, šalonaja abnižka płaty rabotnikami dahetul badaj niabyvalaje pavialičeńnie hality rabotnikaŭ.

Užo ŭ pieršych dziesiatkach XIX st. paŭstaŭ ceły rad myślicielaŭ, jakija krytykavali hramadzki kapitalistyčny ład i pakazvali novy. Urešcie pryjšoŭ Marks, prynosiačy navukovy sacyjalizm, jaki ŭ druhoj pałovie XIX stalećcia vykazaŭsia, jak mahutny i śmiarotny vorah kapitalizmu.

Marksoŭski adnak sacyjalizm, hałoŭnym čynam dziela svajej varožaści da chryścijanstva i da ŭsiakaha idealistyčnaha śvietapahladu, jak adnaboki, usich nie zdavolivaŭ. Voś-ža vobak jaho, pačynajučy tak-ža ad pieršych dziesiatkaŭ XIX st., ros i raźvivaŭsia ŭ Eŭropie hramadzki ruch chryścijanski, jaki časam navat nazyvaŭsia chryścijanskim sacyjalizmam, čaściej chryścijanskaj demakracyjaj, a najčaściej prosta chryścijanska-hramadzkim rucham. Ruch hety vobak z sacyjalizmam Marksa, choć inšymi sposabami, ale tak-ža vioŭ rašučuju baraćbu z kapitałam. Siarod chryścijanskich teoretykaŭ i baraćbitoŭ z kapitalizmam najbolš słaŭnyja: biskup Ketteler u Niamieččynie (1811-1877), Vogelsang (1818-1890) u Aŭstryi, kard. Manning u Anhlii i ceły rad inšych u roznych krajoch Zach. Eŭropy.

Chryśsijanskaja hramadzkaja navuka pryniała formy skrystalizavanyja, formy navukovaha systemu ŭ 1891 h. u Encyklicy Lavona XIII "Rerum Novarum". Urešcie abnovaj hetaj encykliki, dapaŭnieńniem i zmodernizavańniem źjaŭlajecca encyklika Piusa XI "Quadragesimo anno", vydanaja ŭ 1931 h. Ad času henaj pieršaj Encykliki chryścijanski hramadzki ruch pačaŭ u roznych krajoch raźvivacca duža šparka. Paŭstali navat chryścijanskija profesyjanalnyja sajuzy, jakija ŭ 1920 h. złučylisia ŭ "Mižnarodnaje Abjednańnie Chryścijanskich Prafesyjanalnych Sajusaŭ" z stalicaj u Utrechcie. Hety mižnarodny Sajuz pavodle spravazdačy ŭ Miunchen ŭ 1928 h. ličyŭ bolš 2 miljonaŭ siabraŭ.^[1]

Hałoŭnyja asnovy chryścijanskaj hramadzkaj teoryi — heta: relihijna-etyčnyja pryncypy, ahraničeńnie samavoli adzinki i demakratyzacyja ŭłasnaści pryvatnaj na karyść masaŭ, na karyść ahulna-hramadzkaha dabra.

Voś-ža Biełaruskaja Chryścijanskaja Demakracyja brała sabie za ŭzor henuju chryścijanskuju demakracyju zachodnia-eŭropejskuju, jakaja, ahułam havoračy, była zvyčajna aficyjalnaj hramadzkaj navukaj Katalickaha Kaścioła. Nia dziva takim čynam, što BChD arhanizavali pradusim katalickija ksiandzy Biełarusy i što hetaja arhanizacyja, asabliva ŭ pieršych hadoch svajho isnavańnia, pracu svaju pravodziła ŭ duchu vyklučna katalickim i pradusim siarod biełaruskaha katalickaha nasielnictva.

Nialohka adnak było BChD pracavać na biełaruskim hruncie, tak roznym ad zachodnia-eŭropejskaha. Tam ChD mieła na voku pradusim rabotnickija spravy i da taho pieravažna datyčyła katalikoŭ, a tut treba było — aprača cełaha radu inšych roznic — pracavać pradusim siarod biełaruskaha sialanstva i da taho ŭ vialikaj bolšaści pravasłaŭnaha. Dalej, tam dla ChD sprava nacyjanalnaja nia mieła badaj nijakaha značeńnia, bo jana tam užo daŭno vyrašana, a tut jana tolki pačynałasia. Słovam, BChD musiła šmat papracavać, kab być nia tolki ChD, ale tak-ža i biełaruskaj: BChD. Ideolohičnaja niapeŭnaść na biełaruskim hruńcie i šukańnie biełaruskich ideolohičnych daroh u hetaj arhanizacyi vidacca ad samaha pačatku jaje isnavańnia. Adbivajecca heta miž inšym duža jarka ŭ padtytułach u orhanie BChD "Krynicy". Časapis hety ŭ pieršych (1917-18) hadoch svajho vychadu ŭ śviet u padtytule zaviecca ahułam "biełaruskaja hazeta"; u 1919 — katalickaja, u 1920 — na pačatku zaviecca chryścijanskaja, u kancy chryścijanska-demakratyčnaja; u 1921 — chryścijanska-demakratyčnaja, chryścijanska-sialanskaja i ŭrešcie sialanskaja; u 1922-1926 — sialanskaja; urešcie ad 1927 až da apošnich časaŭ "Bieł. Krynica", što jość toje-ž što i "Krynica", u padtytule stała maje: palityčna-hramadzkaja i litaraturnaja hazeta.

Pakul byŭ adziny biełaruski narodny front darevalucyjny, kali biełaruskaja rabota ahraničvalasia badaj vyklučna da budžeńnia nacyjanalnaj śviedamaści ŭ zdenacyjanalizavanaj intelihiencyi i ŭ biełaruskich narodnych masach, BChD ideolohičnych kłopataŭ mieła susim mała. Kali-ž padčas Vialikaj Rasiejskaj Revalucyi na pieršaje miesca vybilisia i ŭ biełaruskim ruchu prablemy sacyjalnyja, kali ažyviłasia i zavastryłasia partyjnaje žyćcio, prad BChD stali spravy ideolohičnyja ŭva ŭsiej poŭni. Vyrašyła jana ich tady pradusim zhodna z ideolohijaj ChD zahraničnaj i tolki niaznačna i aściarožna, — jak my heta bačyli ŭ prahramie BChD z 1920 h., vydanaj u Miensku, — dapasavałasia da biełaruskaha hruntu i da sučasnych, stvoranych Revalucyjaj, varunkaŭ.

Ale, jak my ŭžo ŭspaminali, paśla času revalucyi, paśla palityčnaha ŭ Biełarusaŭ rasčaravańnia, nastupiŭ u biełaruskim nacyjanalnym łahiery ŭznoŭ supolny front, jaki sfarmavaŭsia na hety bok saviecka-polskaj hranicy, — BChD ŭznoŭ na jakiś čas specyfična biełaruskija ideolohičnyja prablemy mahła adłažyć napaźniej, a prynamsi nie patrabavała zajmacca imi intensyŭna.

Supakoj adnak hety, jak užo skazana, byŭ nie nadoŭha. Supakoj hety zburyła akančalna sialanska-rabotnickaja "Hramada" (1925-1927) svaim radykalizmam i svajej ideolohijaj, afarbavanaj na marksoŭski antychryścijanski ład. U BChD uznaviłasia ideolohičnaje šukańnie i prybrała formy paśpiešnaści i rašučaści.

Užyvajučy nazovu BChD, treba zrabić nastupnuju ahavorku: chryścijanska-sacyjalny i palityčny biełaruski kirunak ad svaich vytokaŭ až da 1926 h. siabie imiem BChD aficyjalna i farmałna vyklučna nie nazyvaŭ, a nazyvaŭsia, jak heta vidać z hadavikoŭ "Krynicy" i "Bieł. Krynicy", roznymi inšymi nazovami, jakija ŭ pryncypie faktyčna zaŭsiody aznačali imienna chryścijanska-sacyjalny kirunak ci Chryścijanskuju Demakracyju, što aznačała adno i toje samaje. Hety biełaruski chryścijanska-hramadzki kirunak mieŭ užo stałuju sfarmulavanuju nazovu tolki ŭ mienskim peryjadzie svajho isnavańnia, kali nazyvaŭsia "Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść Biełarusaŭ" i ŭrešcie ad 1926 h. da pačatku 1936 h., h. zn. da kanca svajho isnavańnia — nazyvaŭsia: "Biełaruskaja Chryścijanskaja Demakracyja". Paśla hetych uvahaŭ prystupim da razhladu spravy abnaŭleńnia biełaruskaha chryścijanskaha kirunku i ŭstaleńnia jamu nazovy.

"Krynica" i paśla "Bieł. Krynica", jak orhan biełaruskaj chryścijanska-hramadzkaj dumki, peŭniež, časta na svaich bačynach parušała spravy ideolohičnyja svajho kirunku i hetym hetaja dumka pahłyblałasia, raźvivałasia i ŭ niekatorym značeńni abnaŭlałasia, bo jšła napierad z žyćciom i z žyćciovymi patrebami. Ale specyjalna da spravy abnovy prystupila viasnoj 1926 h. Tak napr. u hetym časie ŭ "Bieł. Krynicy" u № 13, u artykule "čas abnavicca" miž inšym voś što čytajem:

"Pasiarod biełaruskich palityčnych kirunkaŭ, kirunak chryścijanski zajmaje adno z pieršych miascoŭ...

Z palityčnych prahramnych punktaŭ hetaj arhanizacyi pradusim musim adznačyć imknieńnie da niezaležnaści Biełarusi. Hetyja imknieńni, nazvaŭšy ŭžo ich susim vyrazna i ćviorda, bieł. chryścijanski palityčny kirunak raźvivaŭ daŭniej, raźvivaje i trymajecca ich až da siańnia.

U skład Ch. D. Zł. uvachodzili tolki Biełarusy kataliki. Biełarusy pravasłaŭnyja, choć byli časta duža spahadnyja i blizkija da jaje, farmalna adnak u skład jaje nie ŭvachodzili. Fakt hety musić tłumačycca tym, što pravasłaŭnyja Biełarusy, budučy jašče pad silnym uražańniem carskaj maskoŭskaj apieki i pad upłyvam maskoŭskaj kultury, Ch.D.Zł., jak vytvar katalickaj Zach. Eŭropy, naležna nie mahli acanić i pryniać da serca.

Z nadychodam dyktatury balšavikoŭ, dziejnaść u Miensku Ch. D. Zł. była spyniena i pieraniesiena ŭ Vilniu.

Kirunak hety źjaŭlajecca dalejšym praciaham Mienskaj Ch. D. Zł., ale ŭžo z nazovam bolš vyraznym: "Biełaruskaja Chryścijanskaja Demakracyja" iz prahramaj u niekatorych punktach roznych ad "Złučnaści". Źmieny i dapaŭnieńni prahramovych punktaŭ padyktavany žyćciom, jakoje ad časaŭ mienskich pajšło značna ŭpierad, byli raźvivanyja, pahłyblanyja i apracovyvanyja na staronkach "Krynicy".

Astatnim časam, kali ŭ biełaruskim hramadzianstvie nastupiŭ davoli hłyboki idejny padzieł, kali paŭstała "Hramada" z adnabokimi pieravažna praletarskimi i revalucyjnymi ideałami, kali paŭstaŭ "Sialanski Sajuz" z ideałami bolš adpaviednymi dla biełaruskaha sialanskaha narodu, ale mnohich ideałaŭ nie dacenivajučy i prachodziačy kala ich maŭčkom, nadyjšła vialikaja para dla biełaruskaj Chr. D. jaśniej zahavaryć ab sabie i ab svajej prahramie i ahułam ab svaich planach dla svajho narodu.

Nadyjšła vialikaja para apracavać prahramu nia tolki palityčna-sacyjalnuju, ale i maralna-relihijnuju. Nadyjšła para stvaryć prahramu, dapaŭniajučuju niedastatki "Hramady" i "Sajuzu". Zrabić heta musić Bieł. Chr. Demakracyja. Dziela hetaha biezadkładna treba nam prahledzić svaju staruju prahramu, papravić, dadać, abnavić.

Voś-ža na hetym miescy ŭsich našych pryjaciełaŭ, prychilnikaŭ i adnadumcaŭ zaklikajem vyskazacca ŭ časie jaknajchutčejšym ahułam što da hetaj spravy, a pradusim što da takich punktaŭ:

1. Jak nam najlepš zvacca,

2. Ci ŭ skład našaj arhanizacyi majuć uvachodzić tolki Biełarusy kataliki, ci tak-ža i Biełarusy pravasłaŭnyja,

3. Ci treba pakinuć ziamli, a kali tak, dyk skolki: kaściołu, carkvie,

4. Ci pavinna być relihija, jak pradmiet, u škole i chto akančalna ab hetym pastanaŭlaje,

5. Ci pažadany poŭny raździeł miž kaściołam, carkvaj i dziaržavaj i ahułam, jakija praŭnyja pavinny być adnosiny miž kaściołam, carkvoj i dziaržavaj.

Na hetyja pytańni i im padobnyja ŭsich, kamu lažyć na sercy usiestarońniaje adradžeńnie našaha narodu, prosim adhuknucca jaknajšyrej, jaknajhłybiej i biezadkładna, bo pryjšoŭ vialiki čas abnavicca".^[2]

Zaklik da abnovy znajšoŭ žyvy vodhałas u biełaruskim hramadzianstvie. U red. "Bieł. Krynicy" pasypalisia listy i artykuły z adkazami i dyskusijaj u spravie abnaŭleńnia prahramy i ŭ spravie nazovu. Z hetych listoŭ i artykułaŭ cikaviejšyja drukavalisia ŭ cełym radzie numaroŭ "Bieł. Krynicy" ŭ addziele volnaj trybuny. Dyskusija i dumki ŭ joj vyskazvanyja byli sapraŭdy cikavyja, časta novyja i z ich užo jasna možna było bačyć, što čas abnovy bieł. chryścijanska-hramadzkaha kirunku ŭžo sapraŭdy naśpieŭ.

Urešcie u tej-ža "Bieł. Krynicy" pajavilisia vyniki ankiety ŭ artykule: "Što vyjaśniłasia?"

"Z usich piśmaŭ, jak drukavanych, tak i nie drukavanych, prysyłanych jak adkaz na ankietu, miž inšym vyjaśniłasia:

1. Žyćciovaść i patreba pracy palityčnaj, hramadzkaj i kulturnaj na hruncie chryścijanskaj ideolohii.

2. Zvacca nam najlepš, jak i zvalisia: Biełaruskaja Chryścijanska-Demakratyčnaja Złučnaść.

3. U skład hetaj Złučnaści mohuć uvachodzić jak Biełarusy kataliki, tak i Biełarusy pravasłaŭnyja, zhadžajučyjasia z našaj prahramaj.

4 Ziamla narodu biaz vykupu.

5. Kaściołu (Carkvie) pakinuć ziamli tolki pracoŭnuju normu, jak i ŭsim inšym.

6. Relihija, jak vialikaja maralna-uzhadavaŭčaja siła, pavinna ŭ škołach vykładacca, jak i ŭsiakija inšyja pradmiety. Akančalna pastanaŭlajuć ab hetym baćki i Kaścioł (Carkva).

7. Zvažajučy na dźvie relihii: pravasłaŭnuju i katalickuju biełaruskaha narodu, kab urad nikoha ŭ hetym nia moh kryŭdzić, mahčymy raździeł miž Kaściołam (Carkvoj) i dziaržavaj.

8. U svaim unutranym žyćci Kaścioł (Carkva) kirujucca svaim pravam kananičnym, karystajucca z pravoŭ dziaržaŭna-hramadzkich na roŭni z inšymi hramadzianami, a sprečnyja intaresy z dziaržavaj vyrašajuć paluboŭna, idučy ŭzajemna na ŭstupki.

Voś bolš-mienš toje, što z hałoŭnych punktaŭ, pastaŭlenych nami ŭ № 13 našaj časapisi, vyjaśniłasia ŭ spravie abnaŭleńnia Bieł. Chr. Demakracyi".^[3]

§ 3. - Abnaŭleńnie prahramy i źjezdy BChD.

Praviedzienaja ankieta dała matarjał, z jakoha možna było sudzić, što rabić dalej. Voś-ža vyjaśniłasia, što arhanizacyja maje zvacca, jak jana dahetul faktyčna i zvałasia, BChD, vyjaśnilisia ideolohičnyja padstavy, a tak-ža patreba nanava apracavanaj prahramy na padstavie taho matarjału, jaki dała praviedzienaja ankieta.

Praca u hetym kirunku pačałasia sapraŭdy. U № 25 i 26 "Bieł. Krynicy" 1926 h. spatykajem užo prajekt abnoŭlenaj prahramy BChD. 24 kastryčnika taho-ž 1926 h. adbyłosia śviatkavańnie 10-hodździa "Krynicy", na jakoje prybyło mnoha adnadumcaŭ i z pravincyi. Arhanizatary śviatkavańnia vykarystali hetuju nahodu dla abhavorańnia i pryniaćcia prahramy, a tak-ža dla razvažańnia roznych inšych arhanizacyjnych spraŭ.

Na henaj śviatkavalnaj naradzie było 45 čałaviek, jak pradstaŭnikoŭ ad pavietaŭ: Vilenskaha, Brasłaŭskaha, Dzisienskaha, Vialejskaha, Ašmianskaha, Lidzkaha, Baranavickaha, Navahradzkaha, Vaŭkavyskaha, Kosaŭskaha, Biełastockaha, Sakolskaha. Voś-ža heta narada i pryniała ŭspomnienuju prahramu BChD, jak prajekt, i arhanizacyjny statut, i vybrała Centralny K-t BChD. Adnačasna było tak-ža pastanoŭlena, što nastupnaja narada BChD, u bolšym liku pradstaŭnikoŭ ad siała i miesta, budzie mieć pieršaj metaj dalejšaje, bolš poŭnaje, apracavańnie prahramy. Prajekt prahramy razam iz statutam jašče ŭ tym-ža 1926 h. byŭ vydany asobnaj brašuraj.

Spaŭniajučy pastanovu henaj narady, CK — BChD sklikaŭ ahulny źjezd, jaki adbyŭsia 6 listapada 1927 h. Ab hetym źjeździe voś što miž inšym piša "Bieł. Krynica" u artykule "Hołas Narodu": "U hety dzień pradstaŭniki našaha siarmiažnaha sialanstva i pracoŭnyja miesta sabralisia ŭ Vilniu, kab śćvierdzić, što šlach, pa jakim idzie naša arhanizacyja, źjaŭlajecca šlacham ahramadnaj bolšaści sapraŭdy śviedamych i ščyrych Bielarusaŭ. U hety dzień pradstaŭniki blizu ŭsich pavietaŭ i hminaŭ biełaruskich našaha kraju pakazali nia tolki svaju suviaź i davier da Centru, ale i poŭnuju hatoŭnaść pracavać nad pravodžańniem u žyćcio ideolohii Biełaruskaj Chryścijanskaj Damakracyi. Jak isnuje palityčnaja praca na hetych ziemlach, niadzielny źjezd treba ličyć za pieršy palityčny źjezd vydatny pa svajej mnohaludnaści i zhodnaści šlachoŭ u imknieńniach da našych nacyjanalnych idealaŭ".^[4]

Z nastupnaha-ž 47 numaru "Bieł. Krynicy" daviedvajemsia, što na henym źjeździe było prysutnych 129 delehataŭ, siabroŭ BChD i kala 50 asob haściej. Z hetaha-ž samaha artykułu daviedvajemsia tak-ža, što na źjeździe adbyłasia dyskusija nad prahramaj i statutam. Ab hetym čytajem nastupnaje: "Razhladajučy Prahramu BChD, vynikła dyskusija adnosna § 35, dzie havorycca ab pracoŭnaj normie na ziamlu i ab dapuščeńni 1—2 najmitaŭ. Paśla niadoŭhaha abmienu dumak pastanoŭlena raniejšuju redakcyju hetaha punktu dapoŭnić tym, što najmity dapuskajucca tolki ŭ tym vypadku, kali danaja siamja nia maje davoli svaich rabočych siłaŭ dziela apracavańnia rabočaj normy, napr. na vypadak chvaroby asob u siamji, staraści, kalectva i t.p.

Uviedzieny tak-ža nievialikija papraŭki farmalnaha charaktaru i ŭ inšych punktach. Adnosna Statutu pastanoŭlena źmianić punkt ab liku siabroŭ Centr. K-tu BChD – zamiest jak dahetul 7-mi asob, – K-t maje składacca z 9 asob i 2-ch zastupnikaŭ"^[5]. Pierahledžanaja, papraŭlenaja i pryniata na źjeździe 6.XI.1927 h. prahrama była tak-ža ašče ŭ tym-ža hodzie vydana asobnaj brašuraj.

25 listapada 1928 h. adbyŭsia nastupny Źjezd BChD, ab jakim miž inšym hetak piša "Bieł. Krynica": ..."Biaručy pad uvahu ciažkoje pałažeńnie palityčnaje i ekanamičnaje našych pracoŭnych masaŭ, CK–BChD u parazumieńni z miascovymi arhanizacyjami i paasobnymi dziejačami, na sioletni Źjezd sklikaŭ nievialiki lik siabroŭ i pry tym najbolš dziejnych. Adnak, dačuŭšysia ab źjeździe, niekatoryja siabry prybyli i biez zaprosinaŭ. Ahułam delehataŭ było 72, sympatykaŭ i haściej – 31, usich 103, amal z usich pavietaŭ našaha kraju.

...Pasoł Stepovič – čytajem tam-ža dalej – u praciahu blizu hadziny referavaŭ ahlad prahramy i statutu BChD, pryčym unios ceły rad papravak, źmienaŭ i dapaŭnieńniaŭ. Paśla dyskusii nad paasobnymi punktami, amal što ŭsie papraŭki i źmieny byli źjezdam pryniaty. Nia schodziačy z hruntu dahetul isnavaŭšaj prahramy BChD, źmieny adnosiacca pieravažna da spravy ŭparadkavańnia ziamli"...^[6]

Prahledžanaja, papraŭlenaja i dapoŭnienaja na hetym źjeździe prahrama BChD była tak-ža vydana asobnaj brašuraj u nastupnym 1929 h.

Nastupny — i apošni — Źjezd BChD, z niezaležnych ad samoj arhanizacyi pryčyn, adbyŭsia paśla troch hadoŭ, bo 13.XII.1931 h.^[7]

"Na źjezd prybyli pradstaŭniki BChD z usich biełaruskich kutkoŭ kraju, jak kataliki, tak i pravasłaŭnyja, z vajavodztvaŭ: Vilenskaha, Navahradzkaha i Bielastockaha, pradstaŭlajučy paviety: Ašmianski, Baranavicki, Brasłaŭski, Dzisienski, Staŭpiecki, Vałožynski, Vaŭkavyski, Pastaŭski, Sakolski, Vialejski, Lidzki, Vilenska-Trocki i inš... Na źjeździe było prysutnych 101 pradstaŭnik i 24-och haściej...

Pry kancy spravazdačy hram. Paźniak zaprapanavaŭ źjezdu skoryhavać niekatoryja paragrafy prahramy BChD, a imienna §§ 29, 34, a tak-ža skoryhavać i pašyryć arhanizacyjny statut BChD".^[8] Skoryhavanaja i zaćvierdžanaja na hetym źjeździe prahrama i statut vyjšła asobnaj brašuraj u nastupnym 1932 h.

Paznajomiŭšysia z historyjaj abnaŭleńnia prahramy BChD, prystupim da razhladu roznicy miž pieršaj prahramaj BChD mienskaj z 1920 h. i novymi, a tak-ža razhledzim choć koratka hałoŭnyja jaje asnovy.

Pieršaja prahrama arhanizacyi BChD, što tady zvałasia Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść Biełarusaŭ, vydanaja ŭ Miensku ŭ 1920 h., była typovaj chryścijanskaj demakracyjaj, jakaja vyrasła i raźvivalasia ŭ Zach. Eŭropie. Kali i znachodzim jakija ŭ jej roznicy ad henaj, dyk byli heta roznicy, vynikajučyja z palityčnaha pałažeńnia Biełarusi, jak napr. katalickaja vyklučnaść i sprava relihijnaj unii ŭ prahramie. Złučnaść była vyklučna katalickaj, konfesijanalnaj (§ 6 i 12 statutu, a takža prahrama na bač. 10-12).

Złučnaść, jak i Chr. Dem. zahraničnaja, była arhanizacyjaj hramadzkaj, ale apalityčnaj, ci jak jana sama kaža — nadpalityčnaj. U punkcie 1 prahramy "Złučnaści" čytajem: ..."Z natury svajej Chr. Dem. jość evalucyjnaja, nadpalityčnaja, mižnarodnaja, nadstanovaja". Nadpalityčnaść aznačaje toje, što Ch.D., budučy faktyčna aficyjalnaj katalickaj hramadzkaj arhanizacyjai, nia borycca za taki ci inšy palityčny ład, bo možna być katalikom i starońnikam: manarchii, respubliki, ładu korporacyjnaha, a navat i savieckaha, kali-b hety apošni nia byŭ biazbožnym i inš., a borycca i pravodzić u žyćcio hramadzki ład, jaki apirajecca na chryścijanskaj sacyjalnaj navucy ab pryvatnaj ułasnaści, kapitaliźmie, ab spravie rabotnickaj, ab dziaržavie i adnosinach jaje da adzinki i naadvarot i inš.

Zhodna musić z henym pryncypam Ch. D. Złučnaści ab "nadpalityčnaści" u raździele VI prahramy zredahavany i punkt 10, jaki havora: "Što datyčyć ajčyny svajej — Biełarusi — Ch. Dem. Złučnaść Biełarusaŭ žadaje, kab jana była cełaj, niepadzielnaj i volnaj". Nie spatykajem tut słova — niezaležnaja, što vyražała-b biełaruskija suverennyja imknieńni Ch. D. Złučnaści Biełarusaŭ.

Voś-ža kali ciapier pryhledzimsia da pieršaj abnoŭlenaj prahramy z 1926 h., z ustanoŭlenaj nazovaj arhanizacyi, jak "Bieł. Chr. Dem.", dyk ubačym u jej sapraŭdy vialikija roznicy ŭ paraŭnańni z prahramaj mienskaj Ch. D. Złučn. Biełarusaŭ.

Pradusim tut užo majem ustaleny abnoŭleny nazoŭ: Bieł. Chr. Demakracyja. Dalei, u § 1 majem čysta palityčnyja mety, u jakim adznačana, što "BChD imkniecca da samastojnaści Biełaruskaha Narodu na ŭsich jaho ziemlach, abjadnanych u niezaležnuju demakratyčnuju respubliku".

U § 22, dzie havorycca ab navučańni relihii ŭ škołach, užo nie spatykajem katalickaj vyklučnaści, a čytajem voś što: "Navučańuie relihii kožnaha vyznańnia adbyvajecca abaviazkava, jak u škołach uradavych, tak i pryvatnych".

Duža cikavy raździeł IX ab Relihii, u jakim nia tolki ŭžo nie havorycca ab katalickaj vyklučnaści, ale naroŭni traktujucca pravy i žyćcio, jak Katalickaha Kaścioła, tak i Pravasłaŭnaj Carkvy i dziela hetaha ŭsiudy ŭžyvajecca vyražeńnie - Kaścioł (Carkva).

Roznicaj i novaściaj jašče cikaviejšaj u tym-ža IX raździele ab Relihii abnoŭlenaj z 1926 h. prahramy źjaŭlajecca parahraf 25, jaki kaža: "BChD pryncypova prociŭ raździełu Kaścioła (Carkvy) ad dziaržavy. Adnak, kab urad nia moh vykarystvać relihii dla palityčnych metaŭ, abo paddzieržyvać adnu relihiju prociŭ druhoj, BChD uvažaje mahčymym raździeł Kaścioła (Carkvy) ad dziaržavy dla ahulnaha dabra".

U § 27 taho-ž raździełu ab relihii havorycca, što BChD "u žyćci kaścielnym (carkoŭnym) zmahajecca za poŭnyja pravy biełaruskaj movy", čaho jašče nie spatykajem u prahramie pieršaj, choć u praktycy Chr. D. Złučn. Biełarusaŭ była za heta-ž samaje.

U abnoŭlenaj prahramie Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakracyi novaje spatykajem i ŭ spravie ŭłasnaści. Najbolšaj tut novaściaj u hetaj spravie źjaŭlajecca biazumoŭna § 34, jaki kaža: "Usie ziemli (dvornyja, kaścielnyja (carkoŭnyja) i inš.), pieravyšajučyja pracoŭnuju normu, pieradajucca na ŭłasnaść i biaz vykupu biezziamielnym i małaziamielnym sialanam". "Na ŭłasnaść i biaz vykupu" — možna padumać, što heta supiarečnaść, abo i niedarečnaść: dla siabie pryznajecca ŭłasnaść, a dla druhoha nie. Voś-ža punkt hety razumiejecca tak, što sialanie sami za ziamlu nia płaciać, a razrachunak za jaje pravodzić dziaržava.

Urešcie ŭ raździele XV ab fabryčnych rabotnickich spravach miž inšym pryznajecca rabotnikam 8-mi hadzinny dzień pracy, prava strajku, rabotnickija kamitety z pravam učaścia ich u nahladzie za pradukcyjaj i dachodam i inš., čaho nie spatykajem zusim u prahramie mienskaj Chr. D. Złučnaści Biełarusaŭ.

Prahramy DChD z 1927 i 1929 h. majuć źmieny niaznačnyja i niapryncypovyja.

Prahrama z 1932 h. tak-ža ničym istotnym ad papiaredniaj abnoŭlenaj nia roznicca, aprača § 29, jaki tut užo zredahavany voś jak: "BChD pryncypova prociŭ raździełu Kaścioła (Carkvy) ad dziaržavy i zmahajecca z palitykaj, što vykarystvaje relihiju dla palityčnych metaŭ, abo paddzieržvaje adnu relihiju prociŭ druhoj". Ab dapuščeńni ŭ niekatorych vypadkach raździełu Kaścioła (Carkvy) ad dziaržavy, jak heta havorycca ŭ papiarednich abnoŭlenych prahramach, tut užo nie spatykajem.

I tak, ad pačatku svajho isnavańnia až da kanca, ci lepš skazać — až da abnaŭleńnia ŭ 1936 h., kali, jak ubačym nižej, BChD źmianiła svoj nazoŭ i sapraŭdy jašče bolš abnaviłasia, arhanizacyja heta ŭ svajej prahramnaj ideolohii prajšła davoli vialikuju evalucyju. Z vyznaniova-katalickaj stałasia ahulna chryścijanskaj biełaruskaj: i katalickaj i pravasłaŭnaj. Paśla abnaŭleńnia ŭ 1926 h. na źjezdach BChD byvajuć jak kataliki, tak i pravasłaŭnyja, adny i druhija ŭpisvajucca ŭ jaje siabry, adny i druhija vybirajucca ŭ Centr. K—t BChD, u jakim ustaliŭsia navat zvyčaj, što staršynioj vybiraŭsia zvyčajna katalik, a dva jaho zastupniki byli pravasłaŭnyja. Sprava supolnaj pracy i katalikoŭ i pravasłaŭnych pad ściaham BChD abhavarvałasia tak-ža šyroka i ŭ "Bieł. Krynicy". Tak napr. na hetu temu ŭ henym časapisie (miž inšym № 40, 1928, № 18 i 40, 1932) znachodzim ceły rad artykułaŭ.

Paśla svajho abnaŭleńnia BChD stałasia hramadzkaj i palityčnaj arhanizacyjaj na hruncie ahulna-chryścijanskaj ideolohii.

Urešcie BChD paśla svajej abnovy stałasia arhanizacyjaj masavaj. U značnym liku ŭžo hurtavalisia pad jaje ściaham, jak biełaruskija intelihienty, tak davoli šyrokija sialanskija masy i značnyja hrupy fabryčnych rabotnikaŭ.

Adnaviŭšysia ideova, BChD adnaviłasia i taktyčna, pravodziačy svaju pracu arhanizacyjna i bolš radykalna.

§ 4. — BChD i: Sialanska-Rabotnickaja Hramada, kamunisty, Bieł. Nac. K-t u Vilni.

BChD, jak bačyli my vyšej, u paraŭnańni z jaje daŭniejšaj, mienskaj prahramaj, abnaviłasia hruntoŭna. Hałoŭnyja matyvy hetaj abnovy byli čysta ideovyja. Ludzi, jakija kiravali hetaj arhanizacyjaj, zaŭsiody pracavali nad biełaruskaj ideolohijaj, zaŭsiody šukali ideovych šlachoŭ, adpaviednych da času i patreb biełaruskaha narodu. Pakul adnak byŭ adziny front u biełaruskim hramadzianstvie i pakul było supracoŭnictva roznych kirunkaŭ na padstavie biełaruskaj nacyjanalnaj idei, - ideolohičnaja i praktyčnaja praca BChD ahułam była davoli viałaja. Kali-ž u 1925 h. z lohkaj ruki "Hramady" pamiž biełaruskimi palityčnymi hrupami pačałasia adbyvacca rašučaja i varožaja dyferencyjacyja, tady ažyviłasia i BChD. Takim čynam, aprača pryčyn pryncypovych, unutrana-chadeckich, byli pryčyny i źvierchnija, što panukali BChD da abnovy i bolš intensyŭnaj pracy. Takoj hałoŭnaj pabočnaj pryčynaj była "Biełaruskaja Sialanska-Rabotnickaja Hramada".

Gieneza "Hramady" hetkaja. Niekatoryja biełaruskija dziejačy, jak Taraškievič i inš. zaŭsiody trymalisia polskaj oryjentacyi, spadziajučysia, što Polšč pamoža paŭstać Biełarusi. Nadziei hetyja adnak akančalna raźvieilisia, kali, nia hledziačy na vialikija biełaruskija zdabyčy ŭ vybarach u polski Sojm u 1922 h. (11 pasłoŭ i 3 senatary), i na padtrymlivańnie hałasami Bieł. Pas. Klubu ŭradu gienerała Uł. Sikorskaha (1922.XII-1923 h.), susim nia źbirałasia na toje, kab polskija palityki dy bralisia pazytyŭna i pavažna raźviazvać biełaruskuju prablemu ŭ Polščy.

Voś-ža treba było šukać vychadu. U Bieł. Pas. Klubie pačalisia haračyja ideolohičnyja sprečki. Skončylisia jany ŭrešcie tym, što ŭ 1925 h. letam hrupa biełaruskich pasłoŭ na čale z Taraškievičam vyjšła z Klubu i załažyła Hramadu. Była heta, jak potym vyjaśniłasia, marksickaja, demahohičnaja, zbližanaja da kamunizmu, zorjentavanaja na Saviety, biełaruskaja arhanizacyja. Vidać heta častkova z prahramy "Hramady" (1926 h.), a tak-ža z usiej jaje dziejnaści, jakoj daviałosia mnie być blizkim śviedkam. Na narodnyja biełaruskija adnak spravy źviartała jana ŭvahi mała, a najbolš na spravy sacyjalnyja ŭ duchu marksizmu.

Biełaruskija-ž pasły, što astalisia ŭ Klubie (pradstaŭniki BChD i Sialanskaha Sajuzu), pierajšli ŭ apazycyju da polskich uradaŭ i pačali siarod biełaruskich mas pracu ŭ kirunku pradusim nacyjanalnym, orjentujučysia pradusim na svoj narod i na jaho ŭłasnyja siły. Hałoŭnuju rol u biełaruskim niehramadaŭskim palityčnym žyćci ihrała BChD. Hramada pajšła šyrokaŭ narod, u masy. Heta-ž samaje — inšymi tolki sposabami i biez takoha razmachu — rabiła i BChD. Pačaŭsia antahanizm i ŭrešcie ideovaja baraćba i ŭzajemnyja kanflikty. Siła fizyčnaja, masavaja była jaŭna pa staranie Hramady, a siła ideolohičnaja biełaruskaja, siła maralnaja — pa staranie BChD. Hetym mieracca i ŭzajemnyja ich adnosiny. Hramada imknułasia da taho, kab utapić BChD u svajej masie i hetym jaje akančalna źniščyć. Uznoŭ-ža BChD, abnaŭlajučysia prahramova, pracujučy nad biełaruskaj nacyjanalnaj ideolohijaj, vykazvała ŭsiu unutranuju pustatu Hramady i hetym ustrymlivała ad jaje elementy bolš razvažnyja, intelihientnyja i tvorčyja. Vyniki adnak hetaj baraćby, kali jšło ab ich bok źvierchni, byli niaroŭnyja. U biełaruskaj pravasłaŭnaj masie front BChD jauna łamaŭsia i korčyusia. Astalisia Biełarusy kataliki. Tut najsilniejšyja akazalisia akopy BChD. Chutka ŭciamiła heta Hramada i tut pačała svaje ataki. Z hetaj metaj u 1926 i 1927 h. vydavała jana lacinkaj "Biełaruski Zvon", časapis naskroź demahohičny, jaki mieŭ na mecie nie ideolohičnuju baraćbu z BChD, ale aplavańnie i źniščeńnie jaje, jak takoj.

Pachod hety Hramady na BChD mieŭ svaju sankcyju, mieŭ vyšejšaje bahasłavienstva. Paśla razhromu Hramady polskimi ŭładami, padčas sudovaha pracesu, pakazałasia, što Kamintern byŭ vydaŭšy specyjalnuju instrukcyju nieabchodnaści raźbivać BChD. Instrukcyja hena znachodzicca ŭ aktach spravy niekatorych hramadaŭcaŭ. Nadta mahčyma, što instrukcyja hena była vydana ŭ pieršuju čarhu dla KPZB, ale zatym, što padčas dziejnaści Hramady trudna było aznačyć hranicu miž Hramadoj i KPZB, dyk adnolkava hena instrukcyja abaviazvała i Hramadu.

Kali ŭžo zajšła hutarka ab blizkaści Hramady i kamunistaŭ, dyk uspomnim tut tak-ža asobna i ab ich adnosinach da BChD. Adnosiny hetyja pryncypova byli takija samyja, jak i hramadaŭskija, a praktyčna, jasnaja reč, jašče horšyja. U pačatku vieraśnia 1926 h. adbyłosia pasiedžańnie pašyranaha plenumu Centr. K-tu KPZB. Miž inšym na henym pasiedžańni była pryniata rezalucyja ab biahučych zadańniach KPZB. U treciaj čaści hetaj rezalucyi, u punkcie 16, miž inšym čytajem: ..."Winna być wzmocniona walka z Chadecją białoruską (Ks. Stankievič), prowadzącą za pomocą swego aparatu klerykalnego szeroką robotę polityczną wśród włościanstwa Zach. Białorusi (Wileńszczyzna, Grodzienszczyzna)"...^[9]

Asabliva-ž ahresyŭnyja, pazbaŭlenyja całkom kulturnaści i etyki, adnosiny kamunistaŭ da BChD byli, pačynajučy ad 1926 h., kali ŭ BSRR raspačałasia žorstkaja baraćba z biełaruskim nacyjanalnym rucham, viedamaja pad nazovaj baraćby z nacdemami. Dovadami hetkich da BChD adnosinaŭ kamunistaŭ słužyć mnohaja za hety čas ich litaratura: hazety, žurnały, adozvy, knižki. Klasyčnym miž inšym prykładam hetaha słužyć brašura Alesia Horodockaha: "Як Беларуская Хадэцыя гандлюе крывëю рабочых і сялян" (Вiльня 1934). Brašura heta asnuta na afery Paŭły Karuzy, jaki niavyraznuju ŭ BChD ihraŭ rol, za heta byŭ vyklučany z partyi i urešcie ŭciok u Saviety. Tam jon daŭ "pakazańni" savieckim uładam ab sabie i ab BChD i na padstavie hetych "pakazańniaŭ" napisana henaja brašura, poŭnaja źnievažajučych BChD niabylicaŭ, jaŭnaj ilžy i vydumkaŭ.

Druhim-ža typovym prykładam adnosinaŭ kamunistaŭ da BChD słuža knižka Kuźniecovaj: "Пoлитическия партии в Польше, Западной Белоруссии i Западной Украине (Минск 1935 Выд. Бел. Акад. Навук). U hetaj knižycy, vydanaj padčorkvajem, — Akademijaj Navuk! — BChD admalavana całkom falšyva, tendencyjna, złosna i źniavažliva.

Tymčasam adnosiny BChD da Hramady i da kamunistaŭ byli całkom inšyja, jany badaj susim nia vychodzili z ramak baraćby ideolohičnaj, prahramovaj.

"My jak da "Hramady", — čytajem u "Bieł. Kr.", — tak i da inšych biełaruskich kirunkaŭ (naskolki jany sapraŭdy biełaruskija), zaŭsiody adnosilisia biezstaronna i biez fanatyzmu. Dziela hetaha choć my pryncypova i nie zhadžajemsia z praletarskaj prahramaj "Hramady", krytyčna adnosimsia da jaje "cialačaha" zachopleńnia ŭsim, što dziejecca ŭ Radavaj Biełarusi i ŭvažajem jaje za niešta bolš sezonnaje, čym raźličanaje na zaŭtrašni dzień, adnak nia łaim jaje, što z nami hramadaŭskaja hazeta robić duža časta, ale biezstaronna i biaz hnievu vykazvajem svoj na jaje pahlad, a što ŭvažajem za svaju pavinnaść. Dyk i ŭ hetym vypadku ŭziać Hramadzie ŭ manapol ahulna-biełaruskuju spravu i falšavać ahulna biełaruskuju dumku pazvolić nia možam".^[10]

Ideovym epiloham i syntezaj adnosinaŭ miž BChD i Hramadoj (i kamunistami) jość urešcie sprava Biełaruskaha Nacyjanalnaha K-tu u Vilni. Kamitet hety isnavaŭ ad 1919 h. Łučyŭ jon u sabie ŭsie biełaruskija kulturnyja, ekanamičnyja i palityčnyja arhanizacyi, što pryznavali biełaruskuju nacyjanalnaść i patrebu biełaruskaj niezaležnaj dziaržaŭnaści. Hramadzie heta arhanizacyja była nie pad myśli i jana jaŭna išła da jaho źlikvidavańnia. Voś što ab hetym piša "Bieł. Krynica":

"Biełaruski Nac. Kamitet ad času, jak papaŭ pad upłyvy "Hramady", pierastaŭ być reprezentantam usich biełarusaŭ i da apošniaha času, u praciahu bolš jak hodu, nie sazvaŭ ani adnaho ahulnaha sabrańnia, nia hledziačy na toje, što pradstaŭniki niekatorych biełaruskich arhanizacyjaŭ ab hetym prezydyjum Kamitetu nia raz prasili. Dziela hetaha siabry Kamitetu Bieł. Chr. Demakracyi i Sial. Sajuzu, apirajučysia na zakonnych asnovach, zaprasili pradstaŭnikoŭ usich arhanizacyjaŭ i ŭstanovaŭ u Vilni na ahulny schod, jaki adbyŭsia 2 lipnia 1927 h. Z 13 zaprošanych ustanovaŭ i partyjaŭ źjavilisia na schod pradstaŭniki tolki ad nastupnych: 1) Biełaruskaha Pas. Klubu, 2) Bieł. Chr. Demakracyi, 3) Bieł. Sial. Sajuzu, 4) Bieł. Instytutu Haspadarki i Kultury, 5) T-va "Pahonia", 6) Biełaruskaha katalickaha duchavienstva i 7) Bieł. drukarni im. Fr. Skaryny. Pa śćvierdžańni mandataŭ vyjaśniłasia, što źjavilisia 15 delehataŭ z liku zaprošanych 27, dziela čaho sabrańnie, jak pravamocnaje, zrabiła pieravybary".

"Dziela taho — piša dalej "Bieł. Krynica" — što pradstaŭniki niekatorych biełaruskich arhanizacyjaŭ, choć byli zaprošany, nie źjavilisia, ahulny schod pastanaviŭ daručyć prezydyjumu Bieł. Nac. Kamitetu źviarnucca da henych arhanizacyjaŭ i ŭstanovaŭ z prapazycyjaj prysłać svaich pradstaŭnikoŭ. Kab prydać abnoŭlenamu Nacyjanalnumu Kamitetu charaktar poŭnaha pradstaŭnictva ŭsich biełaruskich partyjaŭ i ŭstanovaŭ i ŭchilicca ad jakojkolečy adnastaronnaści, sabrańnie 2 lipnia nie adkidyvaje mahčymaści sklikać novaje ahulnaje sabrańnie, kali hetaha nieŭvajšoŭšyja, a ciapier zaprošanyja ŭ Nac. Kamitet ustanovy i partyi buduć damahacca".^[11]

Hramada adnak adkinuła hetu prapazycyju i nia tolki nie ŭvajšła ŭ "novy" Nac. Kamitet, ale navat nie paddzieržyvała "staroha", katory, jak nia lubaja kamunistam nacyjanalnaja ŭstanova, źlikvidavaŭsia sam saboju i pierastaŭ isnavać. Tradycyi i pryncypy daŭniejšaha Nac. Kamitetu, abjednyvajučaha ŭsie nacyjanalnyja biełaruskija hrupy, pieraniaŭ abnoŭleny Bieł. Nac. Kamitet, u jaki ŭvajšli bieł. partyi: BChD, Sielsajuz i Pravasł. Dem. Abjadnańnie sen. Bahdanoviča.

Hałoŭnaja rol u henaj važnaj spravie naleža BChD. Heta pradusim dziakujučy jej astaŭsia dalej isnavać Bieł. Nac. K-t u Vilni, jak asiarodak biełaruskaj palityčnaj i kulturnaj niezaležnaj dumki, až da 15.1.38 h., kali polskimi administracyjnymi ŭładami byŭ zakryty. Hramada pierastała isnavać. Čaść pajšła ŭ kamunisty, čaść uznoŭ śkiravałasia na polskaje ŭhodnictva. BChD dalej pajšła biełaruskaj darohaj, a za jej i nacyjanalnaja častka hramadaŭcaŭ.

§ 5.- BChD i vybary ŭ Polski Sojm 1928 i 30 h.

Vybary ŭ Polski Sojm mieli zaŭsiody dla Biełarusaŭ važnaje palityčnaje značeńnie: jany ažyŭlali palityčnuju baraćbu partyjaŭ i vykazvali ich pracazdolnaść i ŭpłyvy ŭ narodnych masach. U pieršy Polski Sojm, jaki tryvaŭ ad 1919 da 1922 h. i jaki byŭ sojmam ustavadaŭčym, Biełarusy jašče na vybary nia jšli.^[12] Byŭ heta čas, kali jašče niaviedama było, što budzie z biełaruskimi ziemlami, jakija było zaniaŭšy polskaje vojska. Zatoje ŭ Sojm, jaki tryvaŭ ad 1922 da 1928 h. Biełarusy na vybary pajšli ahulnym biełaruskim frontam, da taho ŭstupiušy ŭ blok nacyjanalnych mienšaściaŭ. Pieramoha, jak skazana ŭ papiarednich paragrafach, była bliskučaj. Bliskučym, možna skazać, byŭ i razvoj biełaruskaj palityčnaj pracy ahułam, a tak-ža i pracy Bieł. Chr. Demakracyi. U hetym peryjadzie, jak bačyli my, adbyvałasia dziejnaść Hramady, a tak-ža abnaŭlennie BChD i ŭhłyblennie jaje dziejnaści. Ažyviłasia takža niamała BChD i padčas vybaraŭ nastupnych: u 1928 i 1930 h, choć, jak ubačym nižej, vyniki jaje ažyŭleńnia, pracy i palityčnaj baraćby navonki ŭ vočy nia kidalisia.

Hałasavannie ŭ novy Sojm adbyłosia 4.III.28, a ŭ Senat 11.III.28. Na vybary jšli: BChD, Sialanski Sajuz i Pravasłaŭnaje Demakratyčnaje Abjednańnie. 28.XII.28 hetyja hrupy sklikali zjezd i rašyli na vybary iści z inšymi nacyjanalnymi mienšaściami: z Ukraincami, Žydami, Niemcami; Litoŭcy i na hety raz ad vybaraŭ ustrymalisia. Z hetaha bloku prajšło 2 biełaruskich pasłoŭ chadekaŭ z śviancianskaha vokruhu. Raniej byŭ tolki adzin. Chadeki tut takim čynam vyjhrali, ale ahułam Biełarusy prajhrali. Praŭda, prajšli bieła ruskija pasły u Sojm i Senat i z inšych śpiskoŭ i dziela hetaha lik biełaruskich pasłoŭ i senataraŭ ahułam i ciapier nia byŭ mienšy, jak u Sojmie papiarednim, ale heta ŭžo byli ludzi roznych palityčnych kirunkaŭ, a časta i susim "biaz kirunkaŭ" i siła ich maralnaja i palityčnaja była ŭžo značna słabiejšaj. Adnak i bieł. chadeki nia doŭha mieli dva mandaty. U Śviancianskim vokruzie dziela niejkich pryčyn vybary z 4.III.28 byli skasavany. Adbylisia novyja 13.VII.1930 h. U hetych vybarach bieł. chadeki ŭžo atrymali tolki adzin mandat.

U Lidzkim vokruzie numar śpisku Nac. Mienšaściaŭ byŭ dziela farmalnych" pryčyn tak-ža skasavany. Pieravybary adbylisia 25.V.30. Blok nie atrymaŭ ani adnaho mandatu. Hod 1929 dla BChD prajšoŭ pad znakam baraćby za biełaruskaść na froncie relihijnym u źviazku z kanfliktam BChD z duchoŭnaj katalickaj uładaj i pad znakam baraćby ahułam za pravy ŭ biełaruskim nacyjanalnym žyćci.

Hod 1930 prynios novyja vybary. Sojm i Senat z 1928 h. byŭ raspuščany i 16-23.XI.1930 h. naznačany novyja vybary. Da hetych vybaraŭ BChD prystupaje ŭznoŭ z Sialanskim Šajuzam i z Pravasłaŭnym Dem. Abjednańniem. Z nacyjanalnych mienšaściaŭ razam z Biełarusami jduć užo tolki Ukraincy. Vynik vybaraŭ susim drenny. Z biełaruskich ziemlaŭ nie prachodzić ani adzin pasoł. Adzin tolki biełaruski pasoł prachodzić ukrainskimi hałasami.

Hetkija vyniki vybaraŭ nie aznačajuć zaniku biełaruskaha ruchu ahułam, a razam i BChD. Naadvarot — ruch hety značna vyras i raźviŭsia. Pryčyny niaŭdačy byli tut susim inšyja.

Na vybary ŭ 1928 h. Biełarusy pajšli nie ahulnym spiskam, a niekalkimi. Palityčnaja ŭ Biełarusaŭ dyferencyjacyja ŭ źviazku z dziejnaściaj Hramady jaŭna pierabrała mieru. Da taho biełaruskaje nasielnictva było napałochana aryštami hramadaŭcaŭ, nad jakimi jakraz u časie pradvybarnaj akcyi raspačaŭsia praces u Vilenskim Akružnym Sudzie i dziela hetaha bajałasia aktyŭna i adkryta pracavać dla vybarnaj spravy.

Napałochany byli niamała spravaj Hramady, uzrostam i aktyvizacyjaj biełaruskaha ruchu, tak-ža i administracyjnyja polskija ŭłady, jakija z biełaruskimi apazycyjnymi śpiskami viali rašučuju baraćbu. Baraćba, jasnaja reč, była niaroŭnaja. Z vybaraŭ Biełarusy musili vyjści i vychodzili silna patrapanyja.

U źviazku z vybarami ŭ 1928 h. byli masavyja aryšty biełaruskich vybarnych pracaŭnikoŭ. Siarod aryštavanych było niamała siabraŭ BChD., jak J. Šutovič, M. Halas, V. Čaplinski, P. Paškievič, J. Žabinski, A. Žabinski, M. Ościk, M. Dvarecki, S. Hryb, J. Bułyha, A. Kraŭčonak i inš. Usim im zakidałasia prociŭdziaržaŭnaja akcyja. Pa vybarach, viedama, ich usich zvalniali, bo nijakaj prociŭdziaržaŭnaj akcyi jany nie viali. Ab usim hetym vidacca z "Bieł. Krynicy" za 1928 h.

Da pryčyn spryjaŭšych niaŭdačy ŭ vybarach u 1928 h. Biełarusam ahułam, a razam i BChD, treba tak-ža zaličyć asobna fakt skasavannia śpisku Bloku Nac. Mienšaściaŭ u Lidzkim vokruzie, dzie na adnym z pieršych miascoŭ kandydavaŭ i pradstaŭnik BChD i dzie šmat było dadzienych na ŭdaču, bo hety vokruh u sensie biełaruskim i chadeckim ličyŭsia adnym z macniejšych. Skasavany tut byŭ hety śpisak, jak užo skazana vyšej, z pryčyn "farmalnych".

Nia spryjała ŭdačy ŭ vybarach Biełarusam, idučych u Bloku Nac. Mienšaściaŭ i toje, što henyja mienšaści — Žydy i Niemcy, — aprača Ukraincaŭ, jakija jašče trymalisia salidarnaści i aprača Litoŭcaŭ, jakija ahułam učaście ŭ vybarach nia pryjmali, — viali ŭžo ŭhadovuju palityku.

Na vybary ŭ 1930 h. jšoŭ pro-ŭradavy, tak zv. Biezpartyjny Blok, z jakim, jak z pro-ŭradavym, baraćba Biełarusam była susim nie padsiłu. Voś-ža, nia dziva, što pry takich abstavinach Biełarusy byli biazsilny.

Uvodziła tak-ža dezarhanizacyju i źmianšała vybarnuju aktyŭnaść asabliva ŭ radoch BChD vystupleńnie prociŭ jaje ŭ 1928 h. duchoŭnaj katalickaj ułady, dalej sudovaja sprava ks. V. Šutoviča (skasavana na padstavie amnestyi 15.XII.28), pazbaŭleńnie ŭ tym-ža časie ks. J. Rešecia pasady prefekta ŭ dziaržaŭnaj vučycielskaj seminaryi ŭ Biełastoku, zasudžańnie (24.1.1930) biełaruskich kaścielnych śpievakoŭ z Žodzišak St. Hryba na 9 miesiacaŭ i M. Jarmaka na 4 miesiacy vastrohu i t. p.

U nastupnych 1935 h. vybarach u Polski Sojm i Senat Biełarusy ahułam, a ŭ ich liku i chadeki, z pryčyn ad ich niezaležnych učaścia nia pryjmali.

§ 6. — BChD i Bielarusy ŭhadoŭcy.

BChD, baroniačy svaju bielaruskuju niezaležnickuju ideolohiju, prymušana była barocca nia tolki z kamunistami, nia tolki z kamunizujučymi Biełarusami, nia tolki z polskim nacyjanalizmam, ale tak-ža i z biełaruskimi ŭhadoŭcami. Baraćba BChD z hetymi ŭhadoŭcami zvodziłasia da samaabarony i da ŭtrymańnia svaich pazycyjaŭ i svajej biełaruskaj niezaležnaj dumki.

Cikava adciemić, što hetyja biełaruskija ŭhadoŭcy nikoli nie pradstaŭlali ideovaha kirunku, a byli heta pieravažna ludzi, što z matyvaŭ praktyčnych pravodzili palitykanstva z metaj asłablańnia i raźbivańnia biełaruskich niezaležnych hramadzkich kirunkaŭ. Hetym charaktaram biełaruskich uhadoŭcaŭ i tłumačycca taja zaŭziataja ich baraćba, tyja časam prosta niačuvanyja ich napadki na BChD i na jaje niezaležnuju palityku i na ŭsiu jaje kulturnuju i hramadzkuju pracu.

Viedama, uhodnictva nia treba miašać z polonofilstvam ideovym. Polonofilstva ŭ biełaruskim adradženskim ruchu maje svaju davoli cikavuju historyju.

Pačatki polonofilstva siahajuć dzieviaćsotych hadoŭ našaha stalećcia, kali naradžałasia "Bieł. Revalucyjnaja", a paśla "Sacyjalistyčnaja Hramada" u 1902 h. "Hramada" heta ŭžo była polonofilskaj u tym sensie, što i paŭstała jana i paśla isnavala ŭ mnohim čym dziakujučy padtrymańniu jaje z boku polskich sacyjalistych. Polonofilstva heta było sapraŭdy ščyrym i pryhožym, bo ažyŭlała jaho supolnaja dla Biełarusaŭ i Palakoŭ ideja baraćby z rasiejskaj carskaj niavolaj.

Kali-ž pryjšli novyja časy i carski tron revalucyjaj byŭ pieraviernuty, i kali paŭstała niezaležnaja Polšča, henaje biełaruskaje polonofistva adžyło ŭznoŭ, ale ŭžo ciapier pačało jano pryjmać formy biazidejnaha ŭhodnictva. Jašče ŭ 1919-1921 h. biełaruskaja palityka, što apirałasia na Polšč, mieła niamała ideovaści i mahła nazyvacca polonofistvam. Ale paźniej vyradziłasia ŭ zvyčajnaje lakajskaje ŭhodnictva.

Kali ŭ pačatku 1922 h. pravodzilisia vybary ŭ Vilenski Sojm, znajšłasia i biełaruskaja ŭhodnickaja hrupa, jakaja vydavała tady navat bieł. hazetu "Jednaść".

U 1922 h. nastupili vybary ŭ Polski Sojm i dali Biełarusam vialikuju pieramohu. Biełaruskaja praca zakipieła. Narodnyja masy zavarušylisia. Urešcie u 1924 h. paŭstała "Hramada", jakaja ruch u biełaruskich masach daviała da niabyvałych raźmieraŭ. Pajavilisia na arenie novyja siarod Biełarusaŭ uhadoucy, zadańniem jakich było asłablać dziejnaść "Hramady" i Biełaruskaj Chryśc. Demakracyi, a takža adnačasna raźvivać u Biełarusaŭ uhodlivaść. Hrupa heta pracavała ŭ 1926 i 27 h., vydajučy hazetu "Беларускае Слова".

"Hramada" ŭrešcie była złamana. Sojm kančaŭsia. Prychodzili vybary. Uznoŭ patrebnyja byli biełaruskija ŭhadoŭcy. U 1927 i 28 h. hetkija Biełarusy sapraŭdy vychodziać na arenu i vydajuć "Беларускі Дзень".

U tym-ža 1928 h. prad vybarami paŭstała takža ŭhadovaja "Sialanskaja Partyja". Vydavała jana hazetu "Hapoд" i pratryvała da 1930 h.

U 1930 h. paŭstaje novaje biełaruskaje ŭhodnictva, tak zvanaje sanacyjnaje, padšytaje śpiarša pad "Hramadu" i majučaje na mecie pradusim asłablać i likvidavać reštki jaje. Heta najnaviejšaje ŭ Biełarusaŭ ŭhodnictva isnavala pad nazovaj bieł.polskaj sanacyi. Hrupa heta ŭ 1930 h. vydavała časapis "Наперад" i "Народны Звон", u 1931-2 h. — "Беларускі Звон", a paśla vydavała "Родны край", spynieny ŭ lutym 1936 h.

Padaju tut choć u duža karotkich słovach hetyja ŭvahi z historyi ŭhodnickich biełaruska-polskich adnosinaŭ, kab pakazać, što jany pieravažna nasili charaktar słužbovy i byli škodnyja narmalnym i dastojnym adnosinam miž biełaruskim i polskim narodami.

Voś-ža hetyja biełaruskija ŭhadoŭcy, pačynajučy ad 1922 h. viali ŭ palitycy samuju rašučuju baraćbu z BChD. Jasna heta vidać z ich vyšej vyličanych hazet. Ale nie dramali jany tak-ža i na nivie kulturnaj. Barolisia jany z usiakimi kulturnymi pačynańniami BChD, dziela kankurencyi z jakimi zakładajučy svaje asobnyja arhanizacyi. Kulturnaasvietnaj arhanizacyjaj, u jakoj hurtavalisia ŭsie bieł. nacyjanalnyja elementy, u tym liku i chadeki, ad 1926 h. byŭ Bieł. Inst. Hasp. i Kultury. Dziela razvału jaho pracy ŭhadoŭcy zakładali svaje ŭłasnyja.

U žnični 1930 h. paŭstaje ŭ Vilni „Centralny Sajuz Bieł. Kulturna-Praśvietnych i Haspadarčych arhanizacyjaŭ i instytucyjaŭ", a faktyčna „Centralny Sajuz" byŭšych "pavadyroŭ-kankurentaŭ" „Hramady", a paśla ŭžo biełaruska-polskich sanataraŭ, metaj jakich: dalejšaja kankurencyja z usimi prajavami biełaruskaha žyćcia. I sapraŭdy, "Centralny Sajuz" dastojna" kankuravaŭ i z biełaruskaj palitykaj (vybary) i z biełaruskaj škołaj (Vuč. Seminaryja, Himnazii) i z biełaruskim arhanizacyjnym žyćciym bieł. studenckaj moładzi (Skarynija) i h. d.^[13]

Urešcie biełaruski palitykanski ŭhodnicki kirunak žyćcio svajo skončyŭ. Zajeli jaho samalubstva, biazidejnaść i adsutnaść palityčnaj ideolohii, jakija zajadajuć kožnuju hramadzkuju rabotu. Pryčynaj da ŭpadku pasłužyła ŭzajemnaja kałatnia na hruncie pieravažna hrašovym, jakaja, skončyłasia histaryčnaj vartaści hramadzkim pracesam, jaki ciahnuŭsia paŭtara hodu. Prysud nastupiŭ 14.XI.35. Voś jon:

Sud u składzie:

Superarbitr — Branisłaŭ Kržyžanoŭski i arbitry: Stanisłaŭ Bahinski, Aŭhień Kazłoŭski, Uładzimier Višnieŭski i Severyn Vysłouch, razhledziŭšy spravu nieparazumieńnia pamiž panami Radasłavam Astroŭskim z adnej starany, Antonam Łuckievičam, Uładzimieram Samojło i Antonam Trepkam z druhoj starany, dnia 14 listapada pastanaviŭ:

A) Pryznać, što haspadaravańnie p. R. Astroŭskaha ŭ časie ad 1930 h. da 1934 h. hrašmi, praznačanymi na roznyja biełaruskija ŭstanovy, było chaotyčnaje i arbitralnaje, što słušna mahło vyklikać zapadozrańnie niačesnaści.

Sud nia moh dać adkazu na danaje jamu zapytańnie: ci p. Astroŭski prysvoiŭ sabie hrošy.

B) Pryznać, što adnosiny p. Astroŭskaha da biełaruskaj akademickaj moładzi, a taksama i da cełaha radu biełaruskich dziejačoŭ, nia byli na vyšyni zadańnia i metaŭ, jakim p. Astroŭski pavinien byŭ słužyć, asabliva adnosiny jaho da studentaŭ u korporacyi Skarynija byli demaralizujučymi ŭ sensie hramadzkim.

C) Sud śćviardžaje, što mieŭ na ŭvazie niezdarovuju atmosferu, stvoranuju tym, što tyja ci inšyja krynicy zasilali kanfidencyjalnymi hrašmi bieruskija hramadzkija arhanizacyi, na čale jakich aficyjalna abo faktyčna stajali paasobnyja adzinki z liku ŭsich učaśnikaŭ pracesu".

(Padpisy)^[14]

BChD ad henaha ŭhodnictva paciarpieła šmat, ale šmat i skarystała: zahartavałasia ŭ baraćbie, vyklaravałasia i ŭzmacavałasia ideova. BChD adyjhrała tut rol histaryčnuju: jana słužyła adzinym biełaruskim nacyjanalna-palityčnym niezaležnym asiarodkam. Rol svaju zyjhrała dobra, dastojna i da

kanca. § 7. BChD i J. E. Arcyb. R. Jałbžykoŭski.

BChD, pravodziačy biełaruskuju kulturnuju i nacyjanalnuju pracu, mieła časta kanflikty z duchoŭnymi katalickimi ŭładami. Ułady hetyja mieli mahčymaść inhierencyi ŭ hetu arhanizacyju, bo hałoŭnuju ŭ jej rol viali biełaruskija ksiandzy.

Tak napr. vilenski biskup Jury Matulevič (1919 -1925) niaraz mianie, jak adnaho z lideraŭ BChD, zaklikaŭ da siabie i rabiŭ svaje ŭvahi ab tych ci inšych vystuplenniach BChD ci ab artykułach u "Krynicy".

Toje-ž samaje paśla rabiŭ i J. E. Arcybiskup R. Jałbžykoŭski, jaki prybyŭ u Vilniu ŭ 1926 h. i jon, dziela taho, što ŭ BChD kiraŭničuju rol ihrała biełaruskaje katalickaje duchavienstva i takim čynam arhanizacyja heta mahła być uvažanaj za aficyjalna chryścijanskuju, a navat katalickuju, vystupaŭ adnosna BChD aficyjalna, jak kampetentnaja duchoŭnaja ŭłada, abaviazkam jakoj jość pilnavać, kab jahonyja duchounyja aviečki nia błudzili. Adnosiny jaho, jak bačym, da BChD hetkim čynam byli davoli prostyja i lohkija.

Z hetkaha svajho stanovišča J. E. Arcyb. Jałbžykoŭski śpiarša karystaŭ aściarožna i ahladna, ahraničvajučysia da roznych uvah, z nahody roznych artykułaŭ u "Bieł. Krynicy", pieravažna mnie, jak najbližej z ksiandzoŭ Biełarusaŭ stajačamu ŭ Vilni da BChD ahułam, i da jaje orhanu "Bieł. Krynicy". Uvahi hetyja i hutarki ŭzajemnyja nie davodzili da ničoha, bo jany pieravažna mieli ahulny, nie skonkretyzavany charaktar.

Voś-ža nia dziva, što chutka z boku J. E. Arcybiskupa dajšło i da čynaŭ. I tak 10.XII.1928 h. byŭ apublikavany hetki dakumant:

"Dnia 10 grudnia 1928 roku L. 5216.

Do Wielebnego Duchowieństwa i wiernych Archidiecezji Wileńskiej.

Podajemy do wiadomości Waszej, Ukochani w Chrystusie bracia, że stronnictwo "Biełaruskaja Chryścijanskaja Demokracyja" uległa błędom indyferentyzmu religijnego i bolszewizmu, które godzą w podstawy naszej świętej wiary katolickiej.

Widzimy te błędy w programie wspomnianego stronnictwa i jego organie: "Biełaruskaja Krynica".

Wobec tego niniejszem pismem w myśl Kodeksu Prawa Kanonicznego (Kanony 1386, 1395, 1399, 1405 etc.) ogłaszamy, że katolikom, a tembardziej kapłanom katolickim, do stronnictva: "Biełaruskaja Chryścijanskaja Demokracyja", ani należeć, ani w jakikolwiek sposób popierać niewolno.

Niewolno również katolikom prenumerować, czyłać, rozpowszechniać, współpracować, ani też w jakikolwiek sposób popierać czasopismo, które nosi nazwę: "Biełaruskaja Krynica".

Niniejsze rozporządzenie Nasze raczą WW XX. Proboszczowie i Rektorowie kościołów ogłosić wiernym z ambony w najbliższą niedzielę.

+ Romuald Jalbrzykowski
Arcybiskup Wileński".

Taho-ž samaha dnia, tolki za inšym numaram, atrymaŭ ja ad J. E. Arcybiskupa hetki dakumant: "Dziela taho, što prahrama arhanizacyi "Bieł. Chr. Demokracyja" i časapis "Bieł. Krynica" spryjajuć relihijnamu indyferentyzmu i kamunizmu, zhodna z śviatymi kanonami: 1386, 1395, 1399, 1405 etc. pastanaŭlajem pad konsekvencyjami prava, kab zaraz-ža pakinuŭ arhanizacyju "Bieł. Chr. Demokracyja" i kab strymaŭsia ad usiakaha supracoŭnictva i spryjannia jak adnosna da nazvanaj arhanizacyi, tak i da časapisu "Biełaruskaja Krynica".^[15] Nastupnaha dnia, 11.XII tahož 1928 h., CKBChD u hetaj spravie vysłaŭ telehramu da Apostalskaj Stalicy, a ŭ nastupnym 1929 h. tudy-ž vysłaŭ šyroka apracavany memaryjał.

J. E. Arcybiskup Jałbžykouski, jak bačym, zakidaŭ BChD indyferentyzm relihijny i spryjańnie kamunizmu. CK—BChD, jak heta vidać z memaryjału, dahadvaŭsia, što hetyja zakidy adnosilisia da tych punktaŭ u prahramie, u jakich havaryłasia: ab mahčymaści pry peŭnych varunkach raździełu Kaścioła—Carkvy ad dziaržavy, ab adnolkavych adnosinach i da Kaścioła i Carkvy i—što z hetaha vynikaje—ab supracoŭnictvie Biełarusaŭ katalikoŭ z Biełarusami pravasłaŭnymi, ab mahčymaści pry peŭnych varunkach kolektyvizmu i ab pieradačy biaz vykupu biezziamielnym i małaziamielnym ziamli, pieravyšajučaj pracoŭnuju normu. Usie hetyja punkty ŭspomnieny memaryjał BChD baronie šyroka, vykazvajučy ich zhodnaść z katalickaj sacyjalnaj navukaj i z katalickaj praktykaj u hramadzkim i palityčnym žyćci.

Adkaz adnak z Rymu nie nadyjšoŭ nijaki.

BChD svajej dziejnaści nia spyniła. CK—BChD, užo biez ksiandzoŭ, pastanaviŭ trymacca svajej prahramy i dalej pracavać, jak pracavaŭ dahetul. Stvaryłasia niapryjemnaja sytuacyja. Bieł. Nac. K—t u Vilni apublikavaŭ pratest prociŭ zahadu Arcybiskupa. Taki-ž pratest vydaŭ Bieł. Studencki Sajuz u Vilni. Padobnyja-ž pratesty pajaŭlalisia i z boku mnohich siabrou BChD z biełaruskich siołaŭ.

Urešcie zaznačaju, što padaju tut tolki objektyŭnaje apisańnie faktaŭ. Prysud-ža ŭ hetaj spravie pakidaju historyi.

Na zakančeńnie tolki mušu skazać, što miž J. E. Arcyb. Jałbžykoŭskim i BChD śpiarša tryvała vajna, a paśla vytvaryłasia pałažeńnie, jakoje možna było-b nazvać, skarystaŭšy z terminalohii Trockaha, "ni mir ni vajna"; žyćcio išło svajej kalainaj. Skora hetaja ŭsia sprava stałasia susim nieaktualnaj: BChD, idučy na spatkańnie vymoham i patrebam biełaruskaha narodu i datarnoŭvajučysia da ducha času, u pač. 1936 h. pieramianiłasia na "Bieł. Narodnaje Abjednańnie". Ad hetaha času zahad Arcyb. Jałbžykoŭskaha staŭsia biezpradmietnym, tymbolš, što i orhan BChD "Bieł. Krynica" ŭ kancy 1936 h. była spyniena administracyjnymi i sudovymi ŭładami i pierastała vychodzić.

1. Ks. J. Piwowarczyk — Kryzys Społeczno-Gospodarczy w świetle katolickich zasad. Kraków 1932. Ks. Dr. Ant. Roszkowski — Katolicyzm Społeczny. Poznań 1932.
2. "Bieł. Krynica" № 13 z dnia 18.IV.1926.
3. "Bieł. Krynica № 21, 30.VI.1926.
4. "Bieł. Krynica" 11 listapada 1927 h. № 46.
5. "Bieł. Krynica" 18 listapada 1927 h. № 47.
6. "Bieł. Krynica" 30.XI.1928 № 54.
7. źjezd delehataŭ BChD („Bieł. Krynica" № 41 17.XII.31).
8. Narady źjezdu pradstaŭnikou BChD („Bieł. Krynica" 24.XII.1931 № 42).
9. Akt abvinavačańnia ŭ spravie hramadaŭcaŭ. 24.XII. 1927. Vilnia, bač. 32.
10. "Bieł. Krynica" 8.XI.1926 № 35.
11. "Bieł. Krynica" № 28, 8.VII.1927.
12. Darečy tut budzie ŭspomnić nastupnaje. Vybary ŭ Polski Ustavadaŭčy Sojm adbylisia 15.VI.19. Ja tady prabyvaŭ "na ssyłcy" u Drahičynie, Bielskaha pav. Narod damahaŭsia, kab ja kandydavaŭ u Sojm. Ja zhadziŭsia. Miascovyja ludoŭcy pastavili mianie na druhim miescy śpisku № 5, (vokruh № 34, Bielski pav.), jaki nazyvaŭsia: "Lista od grupy ludu pracującego na Podlasiu". U tym-ža vokruzie była tak-ža "Lista Narodowa" № 2, na jakoj kandydavaŭ na pieršym miescy ks. St. Maciejevič z Vilni. Vos-ža z pryčyny majej kandydatury polskija nacyjanalisty padniali kryk i kaścielnyja sfery zmusili mianie zračysia svajej kandydatury, kab nia psuć im. Budučy tam u sensie bielaruskim całkom adzinokim, ja nie rašyŭsia na boj sa śpiskam №. 2 i kandydaturu svaju žniaŭ.
13. "Бел. Кр." № 4 22.I.1933, аrt. "Шкодная Канкурэнцыя".
14. Šyrej ab hetaj spravie padaje „Бел. Крыніца": № 44 24.XI i № 47 15.XI.35.

15. Archiepiscopus
    Metropolita
    Vilnensis
    Vilnae, die 10.XII.1928 an.
    № 5226.
    via Zamkowa 8.
    Tel. 979.
    Reverendo Domino
    Adamo Stankiewicz
    Vilnae.

    Quoniam programma factionis, quae "Biełaruskaja Chryscijanskaja Demakracija" audit et ephemerides „Biełaruskaja Krynica" indiferentismo religioso et communismo favent, ideoque ad mentem ss. cc. 1386, 1395, 1399, 1405 etc. ordinamus sub sequentiis iuris, ut statim factioni „Biełaruskaja Chryscijanskaja Demakracija" valedicas et omnimoda cooperatione favoreque tum relate ad dictam factionem, tum ad ephemerides „Biełaruskaja Krynica" abstineas.

    A. Sawicki
    Curiae Cancellarius.
    
    + R. Jalbrzykowski
    Archiepiscopus Metropolita