Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/IX
| ← VIII. Abnaŭleńnie BChD i ŭhłybleńnie pracy | IX. Z šyrejšaj dziejnaści BChD Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год |
X. Niezaležnicki charaktar BChD i adnosiny jaje da susiedziaŭ. → |
Прапануем да спампаваньня!
Z šyrejšaj dziejnaści BChD.
1. Kali jdzieć ab palityčnuju pracu BChD, dyk pradusim treba adciemić jaje dziejnaść adnosna Bieł. Nac. K—tu ŭ Vilni. Kamitet hety, jak viedajem, isnavaŭ ad 1919 až da 1938 h., kali byŭ polskimi administracyjnymi ŭładami začynieny. Była heta ahulna-biełaruskaja arhanizacyja, metaj jakoj było baranić pravy biełaruskaha narodu i abierahać i raźvivać biełaruskuju nacyjanalnuju niezaležnuju dumku.
Voś-ža ŭva ŭsiej hetaj pracy Bieł. Nac. K-tu rol BChD — u paraŭnanni z inšymi kirunkami — zaŭsiody była hałoŭnaja i decydujučaja. BChD ŭ Nac. K—cie zaŭsiody była hałoŭnaj aporaj jaho i nadavała ideovy palityčny biełaruski kirunak u Polščy. Hetym, naturalna, nie chaču ni ŭ čym źmienšyć značeńnia ŭ Kamitecie inšych palityčnych kirunkaŭ, ale chaču tolki śćvierdzić fakt sapraŭdy vybitnaj i decydujučaj roli BChD u Kamitecie.
Najbolš niebiaśpiečnyja mamenty dla Bieł. Nac. K—tu u Vilni, dla jaho biełaruskaj nacyjanalnaj niezaležnaj ideolohii, byli dva: adzin u 1927 h., kali imknulisia zachapić jaho kamunisty pry pomačy "Hramady", ab čym było vyšej, a druhi ŭ 1935 h., kali adzin z lideraŭ Bieł. Sialanskaha Sajuzu i niekatoryja byŭšyja hramadoŭcy imknulisia śkiravać jaho na tory ŭhodnictva. U adnym i druhim vypadku Bieł. Nac. K—t, dziakujučy BChD, vyjšaŭ pieramožnikam, nikomu nie padparadkavaŭsia i dalej astavaŭsia niezaležnym.
2. Zasłužvaje tak-ža na asablivuju ŭvahu „Natio". Byŭ heta miesiačny časapis, jaki vychodziŭ u Varšavie ŭ čatyroch movach: polskaj, niamieckaj, francuskaj i anhlijskaj. Meta hetaha časapisu — baranić pravy nacyjanalnych mienšaściaŭ u Polščy i znajomić z žyćciom hetych-ža mienšaściaŭ Zach. Eŭropu. Byŭ heta orhan: Biełarusaŭ, Litoŭcaŭ, Ukraincaŭ, Niemcaŭ, Žydoŭ, jak polskich mienšaściaŭ.
„Natio" vychodziła praz uvieś 1927 h. U kožnym z ich drukavalisia artykuły na temy roznych biełaruskich prablemaŭ palityčnych i kulturnych, a tak-ža zaŭsiody była bahataja chronika z biahučaha žyćcia biełaruskaha narodu.
Voś-ža aficyjalna pradstaŭnikom biełaruskaha narodu ŭ „Natio" byŭ Biełaruski Pasolski Klub, ale faktyčna vyklučna ŭsiu pracu ŭ im viała BChD.
3. Niamała tak-ža maje zasłuh BChD, pracujučy na biełaruskaj nivie kulturna-praśvietnaj. Na hetuju spravu BChD zaŭsiody zvaračvała asablivuju ŭvahu i dla biełaruskaj kultury i aśviety pracavala vytryvała i płodna. BChD zaŭsiody dobra razumieła, što adna palityka mała varta, što jaje vartaść praŭdzivaja akazvajecca tady, kali jana jdzie ŭ pary z pracaj dla narodu kulturna-aśvietnaj. Asabliva na hetu halinu pracy BChD źviarnuła svaju ŭvahu, kali „Hramada" svaim palityčnym metam padparadkavała i adzinuju tady ŭ Biełarusaŭ pa hety bok saviecka-polskaj hranicy kulturna-praśvietnuju arhanizacyju T-va Bieł. Škoły. Voś-ža nie dla kankurencyi z TBŠ, ale kab mieć asiarodak biełaruskaj narodnaj kultury, paŭstała ŭ 1926 h. novaja kulturna-praśvietnaja arhanizacyja — Biełaruski Instytut Haspadarki i Kultury. Patreba takoj arhanizacyi akazałasia jašče bolš nieabchodnaj, kali polskija ŭłady, likvidujučy "Hramadu", spyniali pracu i, apanavanaha "Hramadoj" i padparadkavanaha jaje palitycy, TBŠ.
Bieł. Inst. Hasp. i Kultury zaŭsiody staraŭsia być apalityčnym i pravodzić pracu vyklučna kulturna-aśvietnuju. Dziela hetaha pracavali ŭ im vobak z chadekami i ludzi roznych inšych palityčnych kirunkaŭ. Adnak paŭstaŭ Instytut i paśla pravodziŭ svaju pracu ŭ biełaruskich masach pry rašučaj pieravazie ludziej, što farmalna, ci tolki jak sympatyki, trymalisia kirunku BChD. Praŭda, paśla likvidacyi "Hramady", umovy dla biełaruskaj pracy pahoršylisia i nia šmat možna było ŭ pracy, choć-by i kulturnaj, razyjścisia; BIHIK adnak na nivie biełaruskaj aśviety, pry rašajučym, jak skazana vyšej, supracoŭnictvie chadekaŭ, až da kanca isnavańnia ŭ 1936 h. BChD, dakanaŭ sapraŭdy niamała. Zakładańnie hurtkoŭ na vioscy, arhanizavańnie tam biblijatek, čytańnie referataŭ, pašyrańnie biełaruskich hazet, vydavańnie biełaruskich knižak i pašyrańnie ich u masy, budžeńnie biełaruskaj narodnaj śviedamaści, dzie takoj nia było — voś bolš mienš praca pieravažna chadekaŭ na hruncie BIHIK až da zakryćcia jaho polskimi administracyjnymi ŭładami ŭ kancy 1936 h.
Asabliva šmat papracavali chadeki dla biełaruskaha vydaviectva. Kali ŭziać napr. kataloh biełaruskich knižak z 1937 h., dyk z vilenskich vydańniaŭ — heta — pad tej ci inšaj firmaj — pieravažna vydańni BChD, a paśla jaje spadkabiernika — BNA.
4. Pierachodzim da nivy relihijnaj. I tut chadecyja šmat pałažyła pracy. Na hetu spravu jana, dziela svajho ideolohična-chryścijanskaha charaktaru, zvaračvała ŭvahu, jak nijakaja inšaja biełaruskaja arhanizacyja. Pracu svaju BChD na hetaj nivie viała, majučy na mecie duchovyja patreby Biełarusaŭ katalikoŭ i Biełarusaŭ pravasłaŭnych.
BChD na nivie relihijna-katalickaj šmat papracavała jašče ŭ Miensku. A pačynajučy ad 1919 h., kali dziejnaść svaju jana dziela palityčnych pryčyn pieraniesła ŭ Vilniu, tut dalej pravodziła tuju-ž svaju pracu až da svajej pieramieny ŭ 1936 h. na Bieł. Nar. Abjednańnie. Pracu svaju ŭ halinie katalickaj BChD pravodziła pieravažna praz ksiandzoŭ-Biełarusaŭ, jak farmalnych siabraŭ BChD, tak i zvyčajnych jaje sympatykaŭ. Chadekam išło tut pradusim ab toje, kab Kaścioł nie pryčyniaŭsia da vynaradaŭleńnia Biełarusaŭ katalikoŭ i karystaŭsia ŭ dadatkovych nabaženstvach dla Biełarusaŭ movaj biełaruskaj, čaho vymahaje zvyčajnaja pryrodnaja spraviadlivaść, a tak-ža chryścijanskaja navuka i dabro samoha Kaścioła.
Voś-ža taho ŭsiaho, čaho damahalisia ad katalickich duchoŭnych uładaŭ dla Biełarusaŭ katalikoŭ ksiandzy Biełarusy, vyličać tut nia budu, bo choć rabili jany heta pad upłyvam BChD, ale farmalna rabili časta na svaju ŭłasnuju ruku i — da taho — badaj vyklučna rabili toje, što adnosilasia da spravy biełaruskaj movy ŭ kaściela. A heta ŭsio apisana dakładna ŭ majej knižcy "Rodnaja mova ŭ śviatyniach", ab čym u hetaj pracy ŭžo nia raz uspaminałasia. Tut uspomniŭ tolki ab važniejšych i ahulniejšych vystupleńniach prad katalickimi krajovymi ŭładami i pry tym ab vystupleńniach farmalna BChD.
Užo ŭ 1919 h. Bieł. Centr. Rada Vilenščyny i Horadzienščyny, ab čym było vyšej, ad katalickaj duch. ułady damahałasia pašany pravoŭ dla Biełarusaŭ katalikoŭ u ich nacyjanalna-relihijnym žyćci.
Ale vykanańnie henaha damahańnia spoŭniła BChD. Heta arhanizacyja, na padstavie henaha ahulnaha damahańnia Rady Vilenščyny i Horadzienščyny, padała vilenskaj katalickaj duchoŭnaj uładzie memaryjał z damahańniem: biełaruskaj movy ŭ Vilenskaj Duchoŭnaj Seminaryi, biełaruskich kazańniaŭ pa biełaruskich parafijach, biełaruskaha biskupa-sufrahana ŭ Vilni, Biełarusaŭ kanonikaŭ u kapitule.
Ad svajho-ž imia aficyjalna BChD ŭ hetaj spravie vystupiła pieršy raz 12.XI.1926 h., kali CK—BChD padaŭ Vilenskamu Arcybiskupu memaryjał ab nienarmalnym pałažeńni relihijnaha žyćcia Biełarusaŭ katalikoŭ, dałučajučy adnačasna svaje damahańni. Damahańni henyja ahułam takija, jak i Rady Vilenščyny i Horadzienščyny.
Zasłužvaje ŭrešcie tak-ža na ŭvahu memaryjał CK-BChD da taho-ž Vilenskaha Arcybiskupa 28.XII. 1927 h., z takimi-ž bolš mienš damahańniami, jak i papiarednija. Byŭ jašče ceły rad memaryjałaŭ i delehacyjaŭ da duch. kat. uładaŭ ad imia BChD, ale ich nia vyličaju, bo adny z ich apisany mnoju ŭ "Rodnaj movie ŭ Śviatyniach", a ab druhich nia maju pad rukoj bližejšych viestak.
Ale BChD nie ahraničvałasia tolki adnymi katalikami, jana, jak skazana vyšej, pracavała takža i dla Biełarusaŭ pravasłaŭnych, damahajučysia ad pravasłaŭnych duchoŭnych uładaŭ naležnych pravoŭ Biełarusam u ich relihijna-carkoŭnym žyćci.
I tak 27.XI.28 vice-staršyni BChD, pravasłaŭnyja: I. Krasoŭski i M. Dvarecki, uručyli pravaslaŭnamu Archiepiskapu ŭ Vilni memaryjał z damahańniem biełaruskaj movy ŭ Prav. Duch. Seminaryi i kab śviaščeńniki da Biełarusaŭ havaryli propaviedzi pabiełarusku.
Uznoŭ-ža 20.1.32 Pravasłaŭnaja frakcyja BChD ŭručyła Mitrapalitu Pravasłaŭnaj Cerkvy ŭ Varšavie memaryjał z hetkimi damahańniami:
1) kab propaviedzi ŭ jeparchijach z biełaruskim nasielnictvam havarylisia pabiełarusku;
2) kab relihii ŭ škołach navučali pabiełarusku;
3) kab unutranaja pierapiska miž kansystoryjami, błahačynnymi, duchavienstvam i prychadžanami viałasia pabiełarusku;
4) kab u znosinach z prychadžanami duchavienstva karystałasia movaj biełaruskaj;
5) kab u carkvu sv. Mikalaja u Vilni, majučy na mecie zhurtavańnie pry joj biełaruskaj pravasłaŭnaj moładzi i nahuł vil. bieł. pravasłaŭnaha hramadzianstva, — byli vyznačany duchaŭniki Biełarusy;
6) kab na pasady siabroŭ kansystoryjaŭ byli naznačany duchaŭniki Biełarusy.
Zaachvočanyja BChD, pieravažna ryvalizujučy z jej, niaraz, asabliva ŭ paru vybaraŭ u Polskija Sojmy, bralisia za biełaruskuju relihijna-pravasłaŭnuju pracu i sami niekatoryja pravasłaŭnyja Biełarusy. Jany navat vydavali čas ad času svaje asobnyja, konfesyjanalna-pravasłaŭnyja, časapisi, jak „Сьветач Беларусі", „Царква і Народ", „Праваслаўнае Аб'еднаньне“, „Праваслаўная Беларусь" i inš. Ale praca heta nastolki była sezonnaja, što ŭ biełaruskaj pravasłaŭnaj kultury badaj nijakich śladoŭ nie pakinuła. Pryjemnym vyniatkam tut jość vydańnie časapisu „Праваслаўны Беларус" u Varšavie, redaktaram jakoha byŭ Janka Pačopka, a takža pravasłaŭnaja biełaruskaja litaraturnaja praca S. Paŭłoviča ŭ Vilni, dziakujučy piaru jakoha vyjšaŭ ceły rad biełaruskich pravasłaŭnych knižak.
Rabili i robiać sproby biełaruskaj relihijnaj pracy na vydavieckaj nivie i unijaty. Rabotaj hetaj kirujuć polskija jezuity. Praz daŭžejšy čas jany vydavali miesiačnik (hraždankaj) „Да Злучэньня“, a ciapier vydajuć tak-ža miesiačnik — łacinkaj! — „Złučeńnie". Rabota heta adnak zaŭsiody da biełaruskaści była niaščyryja i dla relihijnaj kultury biełaruskaha narodu nia pryniesła badaj ničoha.
Vydaviectva „Krynicy" ŭžo było naładžana ŭ 1916 h. u Pieciarburzie. Kala hetaj tady spravy rupiŭsia ks. F. Abrantovič, ciapierašni Apostalski Administratar u Charbinie. Pačała-ž adnak „Krynica" vychodzić na nastupny 1917 h. 8 kastryčnika ŭ tymža Pieciarburzie. Da kanca hetaha hodu vyjšła jaje 6 numaroŭ.
U nastupnym 1918 hodzie vyjšli „Krynicy" tolki try numary: u tym-ža Pieciarburzie dva i adzin u Miensku. Ciažkija časy vajny i revalucyi čaściejšamu vychadu hetaha časapisu nia spryjali.
U 1919 h. u žniŭni miesiacy, užo ŭ Vilni, „Krynica" adžyła i pačała vychodzić nanova. Da kanca hetaha hodu vyjšła jaje tut 12 numaroŭ.
Dalejšy vychad „Krynicy" ŭ h. 1920 adbyvaŭsia z pieraryvam. U pieršaj pałovie lipnia Vilniu zabrali balšaviki. Vydaviectva „Krynicy" spyniłasia na numary 14. Paśla-ž vychadu z kraju balšavikoŭ, pačakaŭšy niekalki miesiacaŭ, u śniežni, „Krynica" pačała vychodzić dalej. Ad pieraryvu da kanca hodu vyjšła jaje jašče tolki dva numary. Takim čynam za 1920 h. „Krynicy" było numaroŭ 16.
Hod 1921 dla „Krynicy" ŭ peŭnym značeńni byŭ ščaśliviejšym. Za hety hod časapis hety značna akrep: vychodziŭ čaściej, stalej, a tak-ža vidočna ŭžo vyrablaŭsia i ŭ sensie ideovym. Usich numaroŭ vyjšła 32. Ale na hetym numary „Krynicu" spatkała niaščaście: polskija ułady „Siaredniaj Litvy" vychad hetaha časapisu spynili. Pryčynaj dla hetaha ŭładam pasłužyŭ artykuł u tym-ža № 32 „Ab Sojmie ŭ Vilni". Za hety artykuł, aprača spynieńnia „Krynicy", była jana jašče aštrafavana na 10 tys. polsk. mrk. U 1921 h. Palaki hatavalisia da vybaraŭ u Vilenski Sojm, rychtavalisia da dałučeńnia našaha kraju da Polščy biez zaściarohaŭ. „Krynica" z takoj centralistyčnaj palitykaj jaŭna zmahałasia. Dziela hetaha vydaviectva jaje było spyniena. Dla vykazańnia ŭ spravie Vilenskaha Sojmu biełaruskich dumak była jašče ŭ tym-ža 1921 h. vydana adnadnioŭka 25.XII pad nazovaj „Biełaruskaja Krynica". Takim čynam za 1921 hod usich numaroŭ „Krynicy" vyjšła 33.
U 1922 h., paśla dałučeńnia našaha kraju da Polščy i paśla likvidacyi „Siaredniaj Litvy" i jaje ŭłady, u miesiacy vieraśni „Krynica" pačała vychodzić uznoŭ. Byŭ heta čas pryhatavańnia da vybaraŭ u Polski Sojm u Varšavie. Biełarusy tady jšli razam z blokam usich nacyjanalnych mienšaściaŭ u Polščy. Usich numaroŭ „Krynicy" da kanca hetaha hodu vyjšła 11. Žmiest ich usich, z małymi vyniatkami, pieravažna ahitacyjna-vybarny.
Dalej „Krynica" vychodziła ŭ nastupnym liku: u 1923 h. vyjšła jaje 16 numaroŭ, u 1924—38, u 1925 48, u 1926 46, u 1927 — 52, u 1928 59, u 1929 — 38, u 1930—33, u 1931—43, u 1932—45, u 1933— 46, u 1934— 48, u 1935 48, u 1936—52 i ŭ 1937 — 4. Za ŭsie razam uspomnienyja hady vyjšła „Krynicy" 697 numaroŭ.
Nieadrečy było-b tak-ža pry hetaj nahodzie znać lik ekzemplaraŭ, lik usich paasobnych štuk „Krynicy" ŭsich numaroŭ za ŭspomnieny čas. Voś-ža ścisłych dadzienych, na žal, u hetaj spravie nia majem. Ale za toje majem prybliznyja. „Krynicy" drukavałasia: śpiarša 300 štuk kožnaha numaru, paśla 500, 700-800, 1000, urešcie 2-3 tysiačy, 4-5 tys., a padčas vybaraŭ vychodziła 10 tysiač. Rachujučy takim čynam siarednim likam pa tysiačy štuk kožnaha numaru (697×1000) atrymajem całkom vialikuju sumu: 697,000 ekzemplaraŭ. Hetulki pryblizna štuk „Krynicy" da pač. 1937 h. razyjšłosia siarod biełaruskaha narodu, viadučy jaho da adradžeńnia, da lepšaha žyćcia.
Ličby hetyja sapraŭdy vartyja ŭvahi. Hetkaj ličby numaroŭ (nia ličačy, viedama, biełaruskich balšavickich štodzieńnikaŭ), nie dasiahla ni adna z dasiulešnich biełaruskich narodnych hazet. Naprykład „Naša Niva" (1906-1915) daciahnuła niešta tolki da 450 numarou. Słovam, „Biełaruskaja Krynica", siarod biełaruskaj presy, u biełaruskaj adradženskaj pracy i viekam i likam zajmaje adno z najbolš pačesnych miascoŭ.
Ideovy charaktar „Krynicy" śpiarša byŭ narodnicki, kulturna-praśvietny na hruncie katalickim. U pieršych hadoch svajho isnavańnia „Krynica" jašče nia mieła badaj nijakaha palityčnaha kirunku.
U 1921 h. „Krynica" pad upłyvam, vidać, polskaj akcyi za dałučeńnie našaha kraju da Polščy biez zaściarohaŭ, užo prybiraje palityčnuju afarbouku, baroniačy samadziejnaści kraju, upaminajučysia dla jaho terytoryjalnaj aŭtanomii.
Z hetkim palityčnym namieram „Krynica" ŭznaŭlaje svaju pracu paśla niekatoraha pieraryvu, uvosieni 1922 h., kali rychtavalisia vybary ŭ Polski Sojm.[1]
U 1923 h., kali BChD hłybiej brałasia za arhanizacyjnyju pracu i za raspracoŭku palityčnaj ideolohii, „Krynica" ŭžo snuje ideały ab niezaležnaj Biełarusi.[2]
U 1926 h., śviatkujučy dziesiatyja ŭhodki svajej pracy, „Krynica" ab sabie miž inšym hetak piša:
— „Kruh dziejnaści našaj časopisi nia vyklučaje, praŭda, biełarusaŭ pravasłaŭnych, ale abymaje pradusim biełarusaŭ katalikoŭ. Zbudzić ich z viakovaha nacyjanalnaha snu, navučyć lubić i šanavać svajo rodnaje, a tak-ža baranić siabie ad ucisku palityčnaha, hramadzkaha i relihijna-kulturnaha, apirajučysia ŭ hetym zmahańni na asnovy chryścijanskaj navuki — voś tyja hałoŭnyja mety, jakija dziesiać hadou tamu staŭlała sabie redakcyja „Krynicy"...
Pieršyja dva-try hady „Krynica" pradusim budziła ŭ biełaruskich masach pačućcio narodnaj śviedamaści, pačućcio ŭłasnaha honaru j pašany samych siabie, pavoli staŭlajučy prad imi poŭny ideał narodnaha žyćcia. Praca takaja „Krynicy" išła tuha, ale jšła ŭ pierad, pašyrałasia i pahłyblałasia. Štoraz to bolšy lik padpiščykaŭ, bolšy lik karespandentaŭ i supracoŭnikaŭ, štoraz bolšaje ŭ masach zrazumieńnie staŭlanych redakcyjaj ideałaŭ, — było jasnym dokazam, što ziernie kinutaje na biełaruskuju nivu abychodzie i runieje.
Śviatkavańnie 10-ych uhodkaŭ isnavańnia „Krynicy" paćviardziła usio heta, jak nia treba lepš. U śviatkavańni pryniali ŭčaście pradstaŭniki ad vializarnaj bolšaści pavietaŭ biełaruskich ziamiel u Polščy. Z hutarak i vystupleńniaŭ hetych ludziej było vidać, što jany ŭžo ŭzhadavany „Krynicaj". U praciahu 10-cioch hadoŭ, pašyranyja „Krynicaj" ideały, prynialisia da ich, jak najlepš. A pradstaŭniki hetyja — heta-ž viaskovaja intelihiencyja, heta mazhi i serca šyrokich sialanskich słajoŭ.
Siarod supracoŭnikaŭ i prychilnikaŭ było niekalki i biełarusaŭ pravasłaŭnych. Takim čynam haloŭnaja meta "Krynicy" — nie razdzialać, a złučać usich biełarusaŭ u vadnu narodnuju siamju, choć u małoj miery, ale tak-ža ŭvachodzić u žyćcio.
Na naradzie padčas śviatkavańnia našy supracoŭniki i prychilniki vyskazalisia: za patrebu biełaruskaj narodnaj škoły, za zamienu pa kaściołach i cerkvach polskaj i rasiejskaj movaŭ na movu rodnuju biełaruskuju, za hłybokuju reformu rolnuju, za patrebu ŭ žyćci narodu relihii, za pryvatnuju ŭłasnaść i ŭrešcie vykazali zrazumieńnie patreby imknieńnia da ideału poŭnaj samastojnaści biełaruskaha narodu[3]."—
Ad hetaha bolš-mienš času "Biełaruskaja Krynica" (zamiest zakrytaj polskimi ŭładami "Krynicy") pierastała być tolki orhanam katalikoŭ, a stałasia ahulna-biełaruskaj i chryścijanskaj, stałasia časapisam i katalikoŭ i pravasłaŭnych niezaležnickaha palityčnaha kirunku. Takoj jana astałasia až da svajho kanca ŭ 1937 h.
Dziela pracy katalickaj dla katalikoŭ Biełarusaŭ u 1928 h. paŭstaŭ adumysłovy časapis "Chryścijanskaja Dumka", jakaja vychodzić i siańnia.
8 kastryčnika 1932 h. "Bieł. Krynicy" spoŭniłasia 15 hadoŭ jaje isnavańnia. Z hetaj nahody spatykajem u jej artykuł ab kanfiskatach jaje ŭładami. Voś što tam miž inšym čytajem:
"Hod 1923 prynios "Krynicy" pieršuju kanfiskatu administracyjnymi ŭładami i 3 mies. turmy redaktaru.
U 1924 h. redaktara „Krynicy" spatkaŭ pieršy sud za try niekanfiskavanyja numary. U hetym-ža hodzie byli tak-ža čatyry kanfiskaty.
Hod 1925 prynios „Krynicy" piać kanfiskat i prakurorski zahad zahad ab spynieńni jaje. Takim čynam „Krynica", na dzieviatym hodzie svajho isnavańnia, pamierła nie svajej śmierciaj. Zamiest jaje 20.IX.25 h. pačała vychodzić „Biełaruskaja Krynica", z jakim nazovam jana praisnavała da svajho kanca. Jasna, što żmiena heta była čysta farmalnaj i što faktyčna isnavała dalej taja-ž „Krynica".
Redaktar „Krynicy" B. Turonak ad 1923 h. da druhoj pałovy 1925 h. mieŭ za „Krynicu" dziesiatak sudovych spraŭ, za jakija byŭ asudžany na try miesiacy vastrohu z strymańniem kary na piać hadoŭ. Redaktar adnak turmy skaštavaŭ, bo niešta miesiac siadzieŭ da sudu. Mieła tak-ža redakcyja za hety čas nia mała hrašovych štrafaŭ.
Hod 1926 dla „Bieł. Krynicy" — heta čas ideolohičnaha šukańnia, čas abnovy taho kirunku, jakomu jana słužyła. U vyniku hetaha šukańnia na bačynach „Bieł. Krynicy" pajaviłasia novaja prahrama BChD, adnoŭlenaja, pieradumanaja i pamahčymaści datarnavanaja da vymohaŭ času i da patreb biełaruskaha narodu. Hod hety prajšoŭ biez kanfiskat.
Hod 1927 dla „Bieł. Krynicy" prajšoŭ tak-ža biez kanfiskat. „Bieł. Krynica" z hetaha hodu, pasla abnovy BChD, adznačajecca bolšaj ideolohičnaj jasnaściaj u halinie hramadzka-palityčnaj, ekanamičnaj i kulturna-relihijnaj.
Hod 1928 prynios „Bieł. Krynicy" niespadzieŭki: až siem kanfiskat i ŭ śniežni miesiacy viedamuju zabaronu Arcyb. Jałbžykoŭskaha katalikom čytać jaje".[4]
U 1929 h. redaktaram "Bieł. Krynicy" staŭsia J. Paźniak i byŭ im až da pač. 1936 h. Paśla byŭ redaktaram Ad. Dasiukievič až da spynieńnia časapisu. Dalej sprava kanfiskataŭ vyhladaje hetak: u 1929 — 2 kanfiskaty, u 1930—5, u 1931—5, u 1932 — 3, u 1933-5, u 1934 — 5, u 1935—4, u 1936 — 11 i ŭ 1937—1. Usiaho razam za ŭvieś čas svajho isnavańnia "Krynica" mieła 58 kanfiskataŭ. Redaktar J. Paźniak mieŭ da 35 redaktarskich sudovych spraŭ, za niekatoryja z jakich byŭ apraŭdany, a za mnohija asudžany na štrafy i na aryšty.
Redaktar Ad. Dasiukievič mieŭ tak-ža niekalki sudovych spraŭ; u apošniaj z ich atrymaŭ 6 miesiacaŭ turmy z strymańniem kary.
Darečy tut budzie tak-ža adciemić, jak BChD adnosiłasia da spravy šryftu. Znajomimsia z hetaj spravaj pišučy ab "Krynicy", bo-ž vyrašeńnie spravy hetaj pradusim u "Krynicy" i vyjaŭlajecca, jakaja ad 26.X.1929 h. pačałasia drukavacca i łacinkaj i hraždankaj, pry tym badaj bolš hraždankaj.
Dakładna usiu hetu spravu apisvaje "Bieł. Kr." ŭ dvuch numaroch 29 i 30 1929 h ŭ artykułach: "Treba pašyryć hraždanku" i "I kirylica i łacinka". U hetych artykułach "Bieł. Kr." dachodzić da vysnavu, što u imia nacyjanalnaj jednaści Biełarusy pavinny znać i łacinku i hraždanku i što samoj "Bieł. Kr." naleža adhetul drukavacca i tak i hetak.
Paśla hetaha CK-BChD pastanaviŭ pisać "Bieł. Krynicu" i hraždankaj i łacinkaj.
Na zakančeńnie treba jašče słoŭ skolki skazać ab niekatorych, prynamsi najbolš typovych, varožych adnosinach da "Krynicy". Biarom dva zdareńni, abodva z 1921 h. Pieršy — heta skarha ŭ Rym polskich nacyjanalistaŭ na biskupa J. Matuleviča z tej pryčyny, što jon nie zabaraniaje "Krynicy" vychodzić u śviet. Skarha taja z Rymu była prysłana bp. Matuleviču nazad dziela vyjaśnieńnia. Voś-ža biskup skarhu tuju pieradaŭ mnie, jak faktyčnamu redaktaru, kab ja daŭ tak-ža svaje vyjaśnieńni na pastaŭlenyja ŭ skarzie "Krynicy" zakidy. A zakidy tam byli hetkija: 1) Duch biełaruskaha katalickaha kleru supiarečny z katalickaj etykaj. 2) "Krynica", nia hledziačy, što jość orhanam, jakim kiruje kler, krytykuje kaścielnuju ŭładu sposabam niedapuščalnym. 3) "Krynica" uzbudžaje nienaviść da polskaha narodu, dziaržavy i polskaha ŭradu. 4) Uzbudžaje hvaltoŭnyja klasavyja antahanizmy i 5) "Krynica" výrazna sympatyzuje balšavikom.
Voś-ža na hetyja, całkom niasłušnyja i vydumanyja zakidy prociŭ "Krynicy" polskich nacyjanalistaŭ, mnoj było dadzienaje adpaviednaje vyjaśnieńnie i ŭručana biskupu Matuleviču.
A voś druhi, nia mienš cikavy dakumant, jaki śviedča ab sapraŭdy dziunaj "starannaści" adnaho polskaha ŭradoŭca adnosna "Krynicy". Dakumant hety, napisany susim niahramatna, źmiaščajem poŭnaściu, ničoha ŭ im nie źmianiajučy:
Odpis
Poufne
—Starostwo Wołożyńskie
Naczelnik II Rejonu
15 października 1921 r.
Do p. Wójta,
gminy Baksztańskiej
№ 776-1
m. Naliboki
- Polecam zwrócić uwagę na rozpowszechnienia czasopiśmu i w wypadkach ujawniczania białoruskiej gazety "Krynica" takową bez względnie konfiskować i przesyłać do rejonu.
M. Lojko podpis nieczytelny
St. Kancelista Naczelnik II Rejonu
Za zgodność: Steckin
Kierownik Szkoły Downarskiej. —
Urešcie hod 1936, jak užo ŭspaminałasia, prynios „Bieł. Krynicy" vialikaje niaščaście, bo spynieńnie jaje ŭładami. Spyniŭ jaje Vilenski Akružny Sud 18.XII.36 h. na prapazycyju Vilenskaha Haradzkoha Starasty. „Bieł. Kr." baraniłasia. U vyniku abarony sudovymi ŭładami było spynieńnie źniata i dziakujučy hetamu ŭ 1937 h. Bieł. Kr." jašče vyjšli 4 numary. Paśla ŭznoŭ sudovymi ŭładami była jana spyniena, ad čaho vydaviectva śkiravala spravu ŭ Kasacyju. Adtul adkazu jašče (listapad 1938) niama. Apošni numar „Bieł. Kr." vyjšaŭ 15.IV. 1937 h. Heta niaščaście spatkała „Bieł. Kr." na dvaccatym hodzie jaje isnavańnia. Ci sudžana jej kali jašče ŭvaskresnuć — niaviedama. Ale ŭsio byvaje.
Prystupajučy da apisańnia pracy BChD za hranicaj, mušu zrabić nastupnuju zaŭvahu. Padaju tut fakty biełaruskaj pracy zahraničnaj nia tolki tyja, jakija dakanała farmalna BChD, ale tak-ža i tyja, jakija byli dakanany z jaje inicyjatyvy, pry jaje pieravažajučym supracoŭnictvie i urešcie tyja, jakija nosiać na sabie biełaruska-chryścijanskuju afarboŭku, a jak hetkija, faktyčna naležać da dziejnaści BChD. Urešcie hetkaje dałučańnie faktaŭ da dziejnaści BChD, choć jany farmalna ad BChD nie pachodziać, tłumačycca i tym, što praca heta, jak pakazvaje jaje tytuł, apisvaje ŭsio, što maje biełaruska-adradženski chryścijanski charaktar.
Najstarejšaj biełaruska-chryścijanskaj dziejnaściaj za hranicaj źjaŭlajecca dziejnaść u čechasłavackim Velehradzie na Unijonistyčnych źjezdach. Na II Źjeździe ŭ 1909 h. byŭ tam prysutny viedamy biełaruski adradženiec, siańnia ŭžo niažyvy, ks. Adam Lisoŭski z Pieciarburhu i ks. Uł. Tałočka z Vilni. Na III Źjeździe ŭ 1911 h. byŭ toj-ža ks. Uł. Tałočka. Na IV Źjeździe ŭ 1924 h. z ksiandzoŭ Biełarusaŭ asabista nia byŭ nichto, była zatoje ad ich pryvitalnaja telehrama. Prysutnymi asabista byli: inž. Ad. Klimovič i dr. J. Stankievič, tady studenty ŭ Prazie. Na V Źjeździe ŭ 1927 h. ad Biełarusaŭ byli tam prysutnyja ks. ks.: Cikota, Rešeć, Levoš, čarniaŭski, a tak-ža śvieckija Biełarusy: toj-ža Klimovič i dr. Fr. Hryškievič. Ab nastupnych hetkich Źjezdach nia maju pad rukoj viestak.
U 1920 h. ks. Uł. Taločka źviarnuŭsia listoŭna da kanonika Sejnanskaj kapituły dr. Juraha Narjaŭskasa, jaki tady badaj pieršym byŭ pradstaŭnikom Litvy pry Apostalskaj Stalicy, z prośbaj, kab jon tam pomniŭ i ab patrebach u žyćci kaścielnym Biełaruskaha narodu. Adkaz na henu prośbu byŭ prychilny.
U 1921 h. toj-ža ks. Uł. Taločka ad imia Biełarusaŭ źviarnuŭsia da arcybiskupa praskaha i senatara dr. Ant. Stojana z pryvitańniem i prośbaj, kab pry nahodzie padtrymaŭ Biełarusaŭ u Rymie prad śv. Ajcom. Na hety zvarot 21.XII.1921 h. byŭ duža prychilny adkaz z pryračeńniem pomnić ab Biełarusach i pry nahodzie pamahčy im.
U 1921 h. byŭ padany Apostalskamu Nuncyju memaryjał ad usich biełaruskich hramadzkich ustanoŭ u Vilni z damahańniem biskupa sufrahana Biełarusa, biełaruskaj movy ŭ Duch. Seminaryi, asobnaha dla Biełarusaŭ kaścioła ŭ Vilni i inš. Inicyjatyva i apracoŭka hetaha memaryjału naležyła da BChD.
Polskija nacyjanalisty viali niavybrednuju nahonku na vilenskaha biskupa J. Matuleviča z pryčyny jaho litoŭskaści. Jany navat — ad imia 14-och arhanizacyjaŭ — napisali na jaho memaryjał — skarhu da śv. Ajca. Było heta bolš-mienš — akuratna nia pomniu — u 1922-23 h. Voś-ža u adkaz na henyja niespraviadlivyja napaści na biskupa, Biełarusy i Litoŭcy tak-ža napisali Apost. Stalicy memaryjał, u jakim apisali, jak sapraŭdy usia heta sprava vyhladaje i jakoje pałažeńnie relihijnaha žyćcia ŭ našym Krai katalikoŭ Biełarusaŭ i Litoŭcaŭ.
U 1923 i 24 h. ks. Uł. Tałočka viadzie ažyŭlenuju karespandencyju z Instytutam Uschodniaj Eŭropy (Instituto Per L'Europa Orientale) u Rymie, a imienna z viedamym vučonym jaho siabram Aurelim Palmierim, ab biełaruskaj spravie. Maju pad rukoj try ad jaho listy, u jakich piša jon i ab biełaruskaj spravie.
Upieršym liście z 1923 h.: ...„Usio, što tolki zmahu, zrablu dla Vašaj spravy. Pasyłaju Vam numar „Uschodniaj Eŭropy", u jakim znajdziecie niešta ab Biełarusach. Kali pryšlicio mnie artykuł ab novych biełaruskich knižkach, nadrukuju jaho".
U druhim liście z taho-ž 1923 h.: ...„Usio, što majecie z biełaruskaj litaratury, duža pažadana. Paŭtorna prašu Vas prysyłać mnie artykuły ab Vašych spravach. Pastarajusia nadrukavać ich u našym periodyku. Statystyka i dadzienyja gieografičnyja ab Biełarusi duža pažadany"...
U trecim liście z 1924 h.: ...„Byli-b my duža Vam udziačny za artykuł ab biełaruskaj bibliagrafii abo ab biełaruskim litaraturnym ruchu. Hetkaha rodu artykuły my nadrukujem achvotna"... Ks. Uł. Tałočka pasyłaŭ adpaviednuju biełaruskuju litaraturu i infarmacyi.
15.III.1923 h. biełaruskija pasły ŭ Polski Sojm, kataliki, z inicyjatyvy BChD, padali nuncyju Apostalskamu ŭ Varšavie Laŭramu memaryjał ab žyćci Biełarusaŭ katalikoŭ i ab ich relihijnych patrebach.
20.III.1925 h. z inicyjatyvy BChD biełaruskaje katalickaje duchavienstva padało Apostalskamu Nuncyju ŭ Varšavie Laŭramu memaryjał u spravie kankardatu Apost. Stalicy z Polščaj, jaki nie biare pad uvahu intaresaŭ Biełarusaŭ katalikoŭ, a jaki tady jašče byŭ razvažany ŭ Sojmie. U memaryjale było damahańnie źmianić niekatoryja punkty. Heta aburyła Nuncyja i jon, vyklikaŭšy mianie da siabie, mieŭ sa mnoj duža haračuju hutarku.
7.IV.1925 h. V. Łastoŭski ŭ parazumieńni sa mnoju ad imia ŭradu Rady Bieł. Narodnaj Respubliki złažyŭ u Rymie Apostalskaj Stalicy na aŭdyjencyi ŭ sakratara kard. Gasparri memaryjał z pryčyny taho-ž kankardatu Apost. Stalicy z Polščaj i ab inšych spravach Biełarusaŭ, a tak-ža kopiju memaryjału BChD ŭ spravie kankardatu, paslanuju mnoju Lastoŭskamu.
Paśla hetaha V. Lastoŭski da mianie pisaŭ:
—„Tolki što viarnuŭsia ad Baćkavaha sekretara H-ry. Pa povadu § 2 pratestu jon aburyŭsia i kaža, što heta niapraŭda. „Nie kanferencija polskich biskupaŭ stanavić budzie ab movie ŭ Vilensk. archibiskopii, a Ap. Pasad. Palaki chacieli, kab heta pravincija zaležała ad Varšaŭskaha archibiskupa, a Litviny, kab ad Kovienskaha. Ap. Pasad. nie zhadziusia ni na adnu ni na druhuju prapanovu i ustanaviŭ archibiskopiju, jakaja va usim budzie zaležna tolki ad Ap. Pas." Dalej: „vymahańnie sufrahanij budzie razhledžana" i jon dumaje: „staniecca zhodna vašamu chacieńniu".
Ab ustanoŭleńni biełaruskaj mienskaj archibiskopii skazaŭ, što heta sprava sa starany Ap. Pas. nie sustračaje nijakich pieraškod, kali tolki tamtejšy ŭrad da jaho źvierniecca z prapanovaj ustanavić jaje.
Słovam ja daručyŭ kopiju dakumantu padadzienaha nunciju i pratest ahałoŭleny „Pro memoria", apošniaje jon zara pračytaŭ. Akrom hetaha ja tutka mieŭ šmat inšych pabačań i cikavych hutarak...
7.IV.25.V. Łastoŭski."—
1.X.1925 h. pasły kataliki, tak-ža z inicyjatyvy BChD, złažyli Nuncyju Apostalskamu ŭ Varšavie memaryjał ab pazbaŭleńni Biełarusa ks. dr. J. Rešecia prafesury ŭ Vilenskaj Duch. Seminaryi z matyvaŭ polskich nacyjanalistyčnych. Pry hetaj nahodzie ŭ memaryjale henym padajucca dadzienyja ab nacyjanalnym składzie nasielnictva ŭ Vilenskaj Dyecezii, a tak-ža apisvajucca adnosiny ŭ Vilenskaj Duch. Seminaryi, u jakoj, nia hledziačy na šmatlikija prośby, Biełarusam katalikom ničoha biełaruskaha nie vykładajecca.
Zasłužvaje tak-ža na ŭvahu referat inž. Ad. Klimoviča, tady studenta ŭ Prazie, adnaho z ideolohaŭ BChD, a paśla BNA, pračytany ad imia BChD na kanferencyi kulturnych słavianskich pracaŭnikoŭ u Prazie Českaj, jaki adbyŭsia 28.VI-2.VII.25. Referat heny, viedama, aprača merytoryčnaha značeńnia, mieŭ tak-ža i značeńnie prapahandy biełaruskaje spravy.
U 1927 h. prypadaŭ 1100-hodni jubilej naradžeńnia (827 h.) śv. Kiryła, apostała Słavian. Z hetaj nahody ŭ Rymie (Vatykan) było śviatkavańnie, na jakim, u prysutnaści śv. Ajca, ad Biełarusaŭ pramoviŭ adzin student Biełarus. Voś jaho pramova:
—„Siahoniašni dzień - heta vialikaja, darahaja chvilina histaryčnaja dla ŭsich narodaŭ słavianskich: siahońnia słavianie sabralisia razam u noh Vašaj Śviataści supolnym hołasam stavianskim słavić svaich vialikich Apostałaŭ, svaich Ajcoŭ i Pravadnikoŭ duchoŭnych SS. Kiryła i Mefodja...
Da hetaha supolnaha hołasu łučym i my, Biełarusy, svoj ščyry narodny hołas na słavu SS. Kiryła i Mefodja... I my, Biełarusy, adnaŭlajučy siahońnia naša žyćcio ŭva ŭsiakich halinach, u asobach SS. Kiryła i Mefodja vidzim svaich pravadnikoŭ duchoŭnych... Jany nam jasna pakazali i pakazyvajuć, što adna jość praŭdzivaja daroha žyćcia — heta daroha viernaści i miłaści dla Evanelii Chrysta, viernaści i miłaści dla Katalickaha Kaścioła i dla Jaho Hałavy — Ajca śviatoha... Hetaj darohaj užo ad viakoŭ idzie čaść našaha narodu Biełaruskaha, a daść Boh pojdzie i ceły narod. Kab heta zbyłosia jaknajchutčej, chaj nam dapamohuć SS. Kirył i Mefodij u niebie, a apieka i błahasłaŭleńnie Vašaj Śviataści, Namiestnika Chrystusa na ziamli... Ab hetu apieku, ab heta błahasłaŭleńnie, padajučy da noh Vašaj śviataści, pakorna prosim. —
U tym-ža 1927 h. u Prazie Českaj byli adśviatkavany pieršyja ŭhodki śmierci Kaz. Svajaka. Hetaje śviatkavańnie niamała kaho paznajomiła z Biełarusami i ich ideovymi nakiravańniami.[5] Hałoŭnym arhanizataram henych uhodkaŭ byŭ inž. Ad. Klimovič.
Z Prahi Českaj toj-ža Ad. Klimovič biełaruskuju prapahandu patrapiŭ pašyryć i na Juhasłaviju, dziakujučy svajmu tavaryšu Słovincu J. Šedivamu.[6]
Šedivy ŭ vadnym z słavinskich časapisaŭ napisaŭ šyrokuju recenziju na maju knižku „Rodnaja mova ŭ Śviatyniach".
Pomniła tak-ža BChD ab biełaruskaj prapahandzie i ŭ Złuč. St. Ameryki. 24.VI.1926 h. ŭ Čykaho adbyŭsia tam vialiki mižnarodny Eŭcharystyčny Kanhres.
Biełarusaŭ katalikoŭ na Eŭcharystyčnym Kanhresie reprezentavali: ks. dr. praf. J. Tarasevič, Janka Čarapuk, A. Aršułovič i J. Łabač. Biełarusy aficyjalna byli pryniaty ŭ skład „Orjentalnaj (uschodniaj) Sekcyi Kanhresu". 23 červienia na ŭsienarodnym schodzie katalikoŭ u Armory Sali, u jakoj vystupali pramoŭcy ad usich narodaŭ u śviecie, ad Biełarusaŭ pramoviŭ hramadzianin J. Čarapuk.[7]
Ks. praf. dr. J. Tarasevič byŭ navat vydaŭšy ŭ Njujorku ŭ 1927 h. biełaruski časapis pad nazovam: „Praŭda". Nažal, časapis hety, zdajecca, spyniŭsia na pieršym numary.
Toj-ža ks. Tarasevič u 1928 h. ŭ Čykaho naładziŭ publičnaje sviatkavańnie biełaruskaha nacyjanalnaha śviata 25.III, na jakim byli pradstaŭniki zahraničnych dyplamataŭ i presy.
Jak moh, pracavaŭ dla biełaruskaj spravy ŭ tej-ža Amerycy i ks. V. Šutovič, jaki z hetaj pryčyny niamała tam mieŭ prykraściaŭ i šmat pieranios trudoŭ.
15. VIII. 1929 h. Biełaruski Pasolski Klub padaŭ, apracavany pasłom chadekam, memaryjał u Lihu Nacyjaŭ ab pałažeńni Biełaruskaha narodu ŭ Polščy. Memaryjał hety 6.V.1930 h. polskimi ŭładami byŭ skanfiskavany.
22.I.1929 h. pasły chadeki padali Nuncyju memaryjał i prahramu BChD ŭ spravie zabarony J. E. Arcyb. R. Jalbžykoŭskaha čytać „Bieł. Krynicu" i naležyć da BChD. Nuncyj abiacaŭ spravu pierasłać śv. Ajcu.
11.II.1930 h. Nuncyju ŭ Varšavie padaŭ memaryjał Biełaruska-litoŭski K-t dziela arhanizavańnia ŭ Vilenskaj Dyecezii Akcyi Katalickaj. Kamitet u henym memaryjale skaržycca na duchoŭnuju ŭładu, što nie dazvoliła K-tu sklikać Biełaruska-litoŭskaha Źjezdu ŭ spravie Katalickaj Akcyi i na toje, što ŭ Vilenskaj Dyecezii akcyja heta adbyvajecca vyklučna papolsku. Uva ŭsiej hetaj spravie z boku Biełarusaŭ hałoŭnaja rola naležyła da BChD. Heny biełaruska-litoŭski Źjezd adbyŭsia 4.V.1930 h.
10.IV.1932 h. Bieł. Katalicki Centr u Vilni (faktyčna toje, što i BChD) padaŭ Nuncyju memaryjał z prośbaj naznačeńnia biełaruskich biskupaŭ u Pinsk i ŭ Vilniu.
25.VIII.1932 h. biełaruskija ksiandzy złažyli Nuncyju Marmaggi prośbu ab hrašovaj dapamozie na nadrukavańnie pabiełarusku śv. Pisańnia. Abiacańnie pamahčy daŭ Nuncyj mnie na audyjencyi ŭ jaho viasnoj taho-ž 1932 h. Dapamoha hena była dana. Dziakujučy jej siańnia (listapad 1938) drukujucca pabiełarusku Evanelii i Apostalskija Dziei.
Niamała tak-ža biełaruskaj prapahandy pravodziła BChD pry pomačy Mižnarodnych Kanhresaŭ Nacyjanalnych Mienšaściaŭ i jaho ekzekutyvy Sakrataryjatu. Praz 12 hadoŭ (1925-1938), kali Bieł. Nac. K-t pasyłaŭ na Kanhresy svajho aficyjalnaha pradstaŭnika, badaj vyklučna BChD rychtavała jamu adpaviednuju pramovu i infarmacyjny ab biełaruskaj prablemie matarjał, jaki zaŭsiody byvaŭ skarystany, kali nie na trybunie Kanhresaŭ, dyk u jahonych, abo jakich inšych, publikacyjach. Aprača hetaha taja-ž BChD praz hety čas była ŭ pastajannych znosinach z Sakratarjatam Kanhresaŭ i praz jaho ŭściaž pravodziła biełaruskuju infarmacyjnuju prapahandu.
Na asablivuju tut zasłužvaje ŭvahu praca dr. W. Winklera — „Statistisches Handbuch der Europäischen Nationalitäten" (Vien, 1931), jakuju vydaŭ Institut für Statistik der Minderheitsvölker pry ŭniversytecie ŭ Vienie. U hetaj pracy znachodzicca statystyka Biełaruskaha narodu, da čaho značna pryčyniłasia BChD, dastaŭlajučy ŭ heny Instytut statystyčny matarjał ab liku Biełarusaŭ.
Na zakančeńnie hetaha ahladu naleža tak-ža adciemić knihu „Die Nationalitäten in den Staaten Europas" (Wien 1931). U hetaj knizie, vydanaj Sakratarjatam Kanhresaŭ Nacyjanalnych Mienšaściaŭ, na bač. 132-141 znachodzicca davoli vialiki infarmacyjny artykuł, apracavany adnym z siabraŭ BChD, ab pałažeńni Biełaruskaha narodu ŭ Polščy.
- ↑ Ad Redakcyi („Krynica" № 1, 1922).
- ↑ šlach i meta „Krynicy" (№ 1, 1923) i Ab sabie samoj („Krynica" № 1, 1924).
- ↑ "Bieł. Krynica" № 38, 1926.
- ↑ 15-yja ŭhodki „Krynicy". („Бел. Кр." № 34, 1932)
- ↑ „Praha — Svajaku" („Bieł. Krynica" 1927, № 21).
- ↑ „Zahranica ab nas" („Bieł. Krynica" 1927, № 24).
- ↑ „Bieł. Krynica" № 21, 1926 h.