Biełaruski Kalendar Swajak na 1919 hod/Reformacki ruch na Biełarusi

← Duchoŭnaja katalickaja literatura ŭ biełaruskaj mowie

Reformacki ruch na Biełarusi
Навукова-папулярны артыкул
Аўтар: Вацлаў Ластоўскі
1918 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Рэфармацкі рух на Беларусі.

Прапануем да спампаваньня!

Reformacki ruch na Biełarusi.

Z adnej starany šyrokaja relihijnaja tolerancija, zdawion ustanoŭlenaja ŭ Biełarusi, dy prywilej, wydany Wial. Kn. Biełaruskim i Litoŭskim Kazimiram panom i šlachcie na paŭsiakčasny i wolny wyjezd za hranicu, z druhoj starany, spryjali pašyreńniu reformackaho ruchu na Biełarusi. Slady reformacii siahajuć pačatku XV stulećcia, kali Hieronim s Prahi, hussyt, budučy kala 1420 hodu ŭ Wilni i Witebsku, a takže mabyć i ŭ inšych bolšych miestoch, siejaŭ pieršyje jaje zierniaty. Užo ŭ 1516 hadu ŭ Wilni nie chacieli płacić annaty, ani šelaha Sw. Pietra i mała było sabrano na otpustach (Stryjkowski 737). Adnym s pieršych propahataroŭ luteranstwa byŭ Francišk Lissomani, bahamolec i spawiednik karalewy Bony i karala Zyhmonta Aŭhusta. Treba prypisać jaho ŭpływam, što karol Zyhmont u 1522 hadu wysłaŭ Lissomani da Lutra, kab toj prysłaŭ wučycieloŭ.

Kala 1525 hodu ksiondz Francišk Rapegalan, litwin, wučeń samoha Lutra, miewaŭ kazańnia ŭ duchu reformy. Hłaŭnym prypynkam reformy byŭ franciškanski klaštar, a paśla radziwiłłoŭski pałac u Wilni. U 1539 hadu, muž słaŭnaj Barbary Radziwiłłoŭny (paźniej karalewy polskaj) Stanisłaŭ Gaštołd, rabiŭ stareńnia kab atkryć pieršuju ŭ Wilni škołu ŭ duchu reformy, ale jamu Kapituła zabaraniła. Paru let paźniej škołu takuju atkryŭ Abram Kulwa.

Wialikije kniazi Zyhmont Stary i Zyhmont Auhust nie pierepyniali reformackaho ruchu, naadwarot, sami spryjali jamu i cikawilisia im. Wierchawody protestantyzmu — Luter i Kalwin nawat dedykawali im twory i ličyli ich swaimi apiekunami.

Kala paławiny šesnadcataho stalećcia reformacki ruch zachopliwaje šyrokije kruhi biełaruskaho hramadzianstwa. Nawuka Lutra ŭ Biełarusi šyryłasia najbolej siarod miestowych žycharoŭ, — šlachta prynimała kalwinizm. U hetym časie miž panoŭ i šlachty protestantyzm tak wielmi pašyryŭsia, što sučaśniki ličyli ŭsiu pahałoŭna šlachtu protestanckaj, aproč samaj drobnaj, mała čym rozniŭšajsia at sielanstwa. Nowaje wučeńnie znajšło pieramožnych apiekunoŭ u asobach wialikich mahnatoŭ. Najbolej łažyli pracy i koštoŭ na pašyreńnie kalwinskaj nawuki familii Radziwilloŭ i Kiškoŭ. Kniaź Mikałaj Radziwiłł, maršałek i kancler Wialik. Kn. Litoŭska-Biełaruskaho, ŭ 1553 hadu publična adroksia at katalictwa i pačaŭ sabirać kala siabie wydatniejšych wučycieloŭ kalwinizmu. U swaim dziedzičnym mieści Nieświžy jon abasnawaŭ drukarniu, ŭ katoraj drukawaŭ knižki. Z hetaj drukarni wyjšli pa biełarusku kalwinski katechizm i Biblija, pracaj Symona Budnaho i Macieja Kawečynskaho. Za karotki čas, stareńniem Radziwiłła Čornaho i Budnaho, byli atkryty i pabudawany 163 kalwinskije zbory, ŭ hetym liku ŭ Wilni, Kiejdanach, Biržach, Brest-Litoŭsku, Dubinkach, Holšanach, Ašmianie, Słonimie, Hrodnie i šmat ješče dzie.

U 1557 hadu ŭ Wilni adbyŭsia kalwinski synod, na katory prybyło kala sta duchounikaŭ. Usie wydatniejšyje biełaruskije mahnackije rody, jak: Kiški, Chodkiewičy, Hlebowičy, Sapiehi, Słužki, Zawišy, Wišniewieckije, Wojny, Pacy, Abramowičy, Wołłowičy, Zenowičy, Puzyny, Horskije, i šmat inšych, byli kalwinistami.

Inšyje z historykoŭ reformackaho ruchu na Biełarusi dahadywajucca, što kniaź Mikałaj Radziwiłł Čorny, šyručy kalwinizm, mieŭ na meci palityčnuju dumku: jon chacieŭ zrabić hetu wieru wieraj nacyonalnaj, kab adharadzicca at Polščy.

Pa śmierći Mikałaja Radziwiłła kalwinizm pačaŭ raspadacca. Šmat chto z wydatniejšych jaho paplečnikoŭ, u tym liku i Symon Budny, pryniali nawuku Socyna. Italjaniec Lelij Socyn piarečyŭ traistaści Boha. Pašyreńniu Socyanstwa na Biełarusi šmat pamoh uciekač z Maskowii Chwiados Kosy.

Socyanjancoŭ (abo unitaryjoŭ) uziali pat swaju apieku familii Kiškoŭ i Oleśnickich. Stali atkrywacca drukarni dla šyreńnia knižak u duchu hetaj nawuki: u Zasłaŭli kala Minska, i u Lubčy kala Nowahrudka.

Nie hladzia na hetkaje chutkaje šyreńniesia, reformacki ruch nie ŭmacawaŭsia kareńniami na Biełarusi. Pryčynaj hetaho było toje, što šyryłasia reformacija tolki pamiž šlachtaj i mieščanstwam. Na sielan tady mała zwiertali uwahi. Druhaja, wažniejšaja pryčyna, što ruch reformacki raźbiŭsia na mnoha asobnych sekt, katorych sučasniki naličali da 70—80. Sektanty wádzilisia pamiž saboj i adny adnym, a najbolej usiej sprawie, škodzili. Pad kaniec XVI stulaćcia pačynajecca upadak reformackaho ruchu. U hetym časie da baraćby z reformacijej uaružyŭsia katalicyzm. Katalictwo da zmahańnia s protestantyzmam wysunuło zakon Jezuitoŭ.

Najpierš pajawilisia Jezuity ŭ stalicy dzieržawy — ŭ Wilni, ŭ 1569 hadu. Jany pakazali siabie kiemnymi krasamoŭcami i chutka zdabyli ŭstup u mahnackije haspody, jak bahamolcy i spawiedniki, a takže, jak damowyje wučycieli, a ŭ kancy ŭziali ŭ swaje ruki škoły, jakie patrapili naładzić lepiej za inšych.

Pačaŭsia šparki pawarot našaho panstwa i šlachty da katalictwa. Čatyry syny kniazia Mikałaja Radziwiłła byli ŭžo katalikami, a adzin z ich, kniaź Juryj, staŭsia nawat wileńskim biskupam. Za Radziwiłłami pajšli Sapiehi, Chodkiewičy i inšyje. Mikałaj Sirotka Radziwiłł wydaŭ 5.000 čyrwonych załatych na wykuplańnie kalwinskaj Biblii, wydanaj baćkam jaho — Mikalajem — u Brest-Litoŭsku, kab publična, pierad wileńskim ratušam, spalić jaje z ruk kata.

U XVII stalećci kalwinizm wyznawała ŭžo tolki niewialičkaja horść biełaruskaj šlachty, a luteranstwo hetak sama, niewialičkaja horść mieščanstwa, najbolej niamieckaj narodnaści.

Bahaciejšaja biełaruskaja šlachta u XVII stalećci, adny za druhimi, pierachodziać u katalictwo nia tolki z reformackich wier, ale z i uschodnia hreckaho abradu: da hetkich rodaŭ naležać kniazi Słuckije, Astrožskije, Sołomiereckije, Pronskije, Masalskije, Sokolinskije, Łukomskije, Dorohostajskije, Korsaki, Tyškiewičy i inš. Biełarus pakrywajecca klaštarami, kaściołami. U biełaruskich kniazioch i šlachcie katalictwo znajšło ćwiordych i ščyrych staronnikoŭ, a ŭ patrebi i abaroncaŭ.

Trochsotletniaja paźniejšaja historyja relihijnaho žyćcia na Biełarusi, dakazała, što tut nie było hruntu dla reformacii. Užo ŭ paławinie XVII stalećcia, dziakujučy ščodraj achwiarnaści biełaruskaj šlachty i mahnatoŭ, miesty i miastečki Biełarusi husta pryazdablajucca katalickimi światyniami, manastyrami i pabožnymi ustanowami; z narodu biełaruskaho wychodziać haračyje zastupniki i abaroncy katalictwa, jak rymskaho, tak hrecka-unijackaho. U apošnije 100 let, da zmahańnia za katalictwo stanuło naše sielanstwo. Apornymi unijatami biełaruskimi sto let kišeli maskoŭskije turmy i haścincy Sibiry.

Adnak-že nie hladzia na usio heto katalicki kaścioł na Biełarusi dahetul, nie parupiŭsia dać biełaruskamu narodu duchowaj strawy ŭ narodnaj Biełaruskaj mowie. Polska-dzieržaŭnyje ideały i polski nacyonalizm, ot, užo blizka 100 let, kirujuć katalickim kaściołam na Biełarusi, na wialikuju kryŭdu biełaruskamu narodu i nia menš wialikuju škodu katalickaj sprawy. Dziejecca heto s tej pryčyny, što za časoŭ Rečypaspolitaj polskaj, kali my žyli supolnym dzieržaŭnym žyćciom s Polščaj, sielanam nielha było wučycca na ksiandzoŭ. Duchoŭnikami mahli być błankitna-kroŭnyje (šlachta). Samo saboj, što hetaje šlacheckaje duchawienstwo žyło adnymi ideałami sa šlachtaj i choć, paśla zwalnieńnia at panskaj niawoli sielanam atkryŭsia dostup da duchoŭnaho stanu, ale šlachecka-polskije ideały i tradycii ŭ katalickim kaścieli na Biełarusi nie źwialisia dahetul. Tradycii hetyje starenna pattrymliwjucca wyšejšym, padaŭnamu polska-šlacheckim, duchawienstwam i dahetul starenna nabiwajuć hetymi ideałami hałowy maładych adeptaŭ da duchoŭnaho stanu ŭ seminaryjach, u katorych dahetul budučych pastyroŭ biełaruskaho narodu, nia wučać mowy narodnaj, a tolki małazrazumiełaj mowy polskaj. My wierym adnače, što ŭ kancy kancoŭ katalicki kaścioł na Biełarusi pojdzie na sustreč narodnym patrebam.