Хрэстаматыя новай беларускай літэратуры (1927)/IV/Б/Ф. Шантыр/Сьвяты божа

← Банкет

Сьвяты божа Апавяданьне Аўтар: Фабіян Шантыр 1927 год

В. Пралетарскія пісьменьнікі →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Сьвяты Божа (Шантыр).

Прапануем да спампаваньня!

Ф. Шантыр.

Сьвяты божа.

I.

Дажджлівы, імглісты, з рэзкім паўночным халодным ветрам, спускаўся над убогай вёскаю васеньні вечар. Як хаўтурная шырокая чорная апона, распасьцёртая нявіднаю рукою, апускаўся хутка на шэрыя, непачэсныя сялібы сялян-хлебаробаў змрок. Яны ахісталіся ў яго цёмныя жалобныя цені і, недзе зьнікалі. Змрок гусьцеў і пахлынаў усё ў сваёй таёмнай, непрагляднай пропасьці^[1].

Сям-там засьвяціўся рад слабых ваганькоў; задрыжэлі, забіліся яны ў малюпаценькіх^[2] ваконцах, як кволыя, бясьсільныя думкі іх уласьціцеляў…

Нудна гарыць лучына, уваткнутая ў сьветач, у хаце Сымона. Парнее тухла-сырое паветра, паднятае з вільготнай, нічым няпрыкрытай зямлі, зьмяшанае з едкім дымам лучыны, алавянаю хмарай калышыцца ўгары. Маркотна гарыць ваганёк лучыны; дрыжыць быццам апохлены вялікім страхам; пакрыквае, нібы штось сумнае апавядае^[3]. Часамі ён разгараецца з усей сілай, як-бы хочучы разагнаць пануючы ў хаце алавяны змрок, але, слабы, ізноў ападае, ізноў ціха, маркотна мігаціць і вядзе далей сваю няскончаную сумную казку.

Расьсеўся змрок па куткох хаты ды пільнуе адтуль вачыма ўпуда, калі згасьне сьвет, каб поўнаўласна запанаваць самому.

III.

Сядзіць Сымон на лаве, каля стала; апусьціў бязуладныя^[4] свае рукі ўніз, схіліў на грудзі сваю лахматую галаву, як-бы яна не магла вытрымаць цяжару нахлынуўшых думак, і аслупелымі^[5] вачыма глядзеў на сырую чорную зямлю свае хаты, нібы дзівуючыся, што ён жыве на ёй.

У куце, на лаве, засланай абрусом, ляжыць пакойнік^[6]

То цела апошняга Сымонавага сынка, што памёр ад „балотнай хваробы“. Бязьлітасная — гэтая невядомая балотная хвароба! Чатыры разы прыходзіла яна ў хату Сымона і аставіла па сабе чатыры страшэнныя сьляды ў яго мужычым сэрцы, чатыры раны, высмаленыя распаленым жалезам, — чатыры Сымонавы сыны яна вынесла на магілкі. Цяпер забрала апошняга, а з ім — і рэшту надзеі на будучыню і рэшту надзеі вызваліцца калі-небудзь з мётрвага бяздольля з маладою сілаю. Парвала, бязьлітасна стаптала вянок тых небагатых дум, што віў і песьціў у сваей галаве Сымон. Згасіла той аганёк, што дзесь, у канцы бездарожнай пуціны Сымонавага жыцьця сьвяціўся кволай надзеяй неакрэсьленай будучыні, да каторае ён з такою труднасьцю йшоў, падаў, ідучы, ды зноў ішоў, і ля каторай меў калісьці абагрэць сваю пашматаную,^[7] старэчую душу…

Усё забрала страшная хвароба! Сядзіць Сымоніха каля свайго сына і, прычытаючы і галосячы, зрошвае яго цела сьлязьмі. Ля печы, на прымурку, сядзіць стагодняя бабуля і сухім магільным голасам шапоча малітву: „О-отчэ наш… о-отчэ наш…“ і так без канца, як няпрытомная. Відаць, бабуля ад старасьці забылася маліцца, а можа столькі і знала. Часамі бабуля падымае голаў, каторая дрыжыць, як асінавы ліст, і белымі вачыма блудка^[8] водзіць па куткох хаты, нібы чаго шукаючы, што даўно згубіла.

— „Ня ўзро-ос! не ад-мя-ні-уў бацька-вых ругук!“ — галосіць Сымоніха; бабуля, ў тахт яе прычытаньняў, ківае галавою і шапаціць-шапаціць, як сухі пажоўклы ліст, сваю старую малітву.

З мікалаеўскіх інвалідаў^[9] царкоўны дзед сядзіць на зэдлі^[10] каля лучыны і вучневым голасам чытае псалтыр.

Сіратліва і бяздольна ў хаце Сымона. Няма ў яго радні, а чужым — што да яго гора, калі гэтае гора зьвязана з „балотнаю хваробаю“? Не памагаюць Сымонісе кумкі і свахны прычытаць над пакойнікам, — адна яна ўбіваецца і стогне. Сядзіць Сымон скамянелы: ня плача, не прычытае над родным дзецем сваім. Глядзіць толькі на твар змарлага^[11], на маленькі тварык свайго сына, — пасінеўшы і пакрыты жаўцізнаю. І здаецца яму, што гэта не пакойнік, а яго, Сымонаў, твар, воблік яго душы, яго мізэрнага чалавечага „я“, раскрыжованага пакутаю жыцьця.

Страшны крык болю вырастае ў сэрды Сымона — рвецца на двор, але, здушаны горам, канае ў сударгах на дне яго душы. Рука божага гневу павісла над Сымонам і парвала, паблутала шэрыя ніці яго жыцьця…

— „За што?!“ — крычыць яго сэрца, і словы праклёнаў небу гараць у распламянёных агнём цярпеньня грудзях.

— „Вялікае гора маё, вялікае! Божа, божа!“ — шэпчуць пакорна вусны, а ў вочах загараецца страшная злосьць уміраючага ад ран дзікага зьвера і пахлынае ў сабе пакорлівасьць і бязвольную анямеласьць.

— „Вялікае гора! Вялікая крыўда!.. Крыўда!“ — крычыць і задыхаецца злосьць. Вусны просяць благаньня,^[12] а праклёны рвуць душу і даўлюць^[13] горла.

Як завіруха ў зімнюю поўнач, вые, плача і б’ецца Сымоніха. Шапоціць бабула сваю малітву; як капля са стрэхі ў дажджлівы дзень, падаюць у ціш адны і тыя-ж словы, і, як уваскросшыя бяспрытульныя душы, блудзяць у старой скрыўленай хаціне. Царкоўны дзед выгнявіць^[14] і туга цягне словы з псалтыру, нібы яны там прырасьлі. І здаецца, няма гэтаму сьвету, што адклікаецца ўжо магілаю, ні пачатку, ні канца.

IV.

Заскрыпела закрутка ў вушаку^[15]; заенчылі дзьверы і са скрыпам адчыніліся. У хату ўвайшоў тоўсты, з тлустым, адутлаватым, тупым тварам поп, а за ім худы, рыжы, жаўжакаваты дзяк. Увайшоўшы, поп стаў адзяваць рызу. Дзяк запаліў сернік і, скоса паглядаючы то на сядзячага і нярухомага гаспадара, то на папа, пачаў старанна распальваць у лятарні сьвечку. Царкоўны дзед змоўк, пераксьціўся, спаважна пацалаваў псалтыр, ды, згарнуўшы яго, засунуў за пазуху; потым падышоў з крыжам да дзьвярэй і, як салдат на варце, стаў з ім, выцягнуўшыся ў струнку.

— „Бяры дамавіну!“^[16] — зьвярнуўся поп да гаспадара і, з аддышкай запяяўшы, пайшоў на двор. Наперад яму забягаючы, пасьпяшыў і дзячок з лятарняй.

Пайшлі… Уперадзе йшоў з крыжам дзед і сваімі салдацкімі чабатамі^[17] адважна мерыў у цемнаце лужыны вуліцы. Хрыпатым, адрывістым, глухім голасам падцягаў ён за дзяком словы сьвятой песьні; часта прарываў і моцна кашляў. За ім йшоў дзяк і, тонкім кабечым голасам сьпяваючы, услужліва асьвячаў дарогу папу.

Ззаду за ўсімі, акружаны змрокам, ішоў Сымон і нёс на плячы дамавіну з сынам.

За імі у цемры ночы асталася крывая хаціна, што глядзела ўсьлед ім сваімі малымі прысьлепаватымі ваконцамі, а на парозе яе, упаўшы на калені, з заломанымі і выцягнутымі ўперад рукамі, абамлелае ад енку^[18] слабая і хворая Сымоніха. Вецер з дажджом хлістаў ёй у твар, рваў распушчаныя валасы, але яна была ўся скамянелая і нярухомая. Дзікі яе ўзрок зьліўся з цемраю ночы і нік дзесь удалі. Чорны і мглісты змрок палогам зьвіс. Над зямлёю і крапіў дробнымі, частымі сьлядамі. Ішла, чуць асьвечаная, хаўтурная працэсія, змрок поўз за ёю і не пераставаў плакаць. Здавалася, што там, у чорнай высі^[19] нехта зжаліўся над горам чалавека і праліваў сьлёзы.

Падышлі к могілкам.

Як-бшлі куду, дзесь глуха прастагнаў звон ды змоўк. Падышлі проста к яме. Сымон паставіў на кучу сьвежага пяску з краю ямы і стаў каля дамавіны на калені. Хутка, пераганяючы адзін другога, запяялі поп з дзяком.

— „Ве-ечна-ая памяць. Вечная… памяць!“ адрываючы, скончылі і змоўклі. Пачалі. Пачалі, паглядзелі на Сымона, што, як аблуканы, усё стаяў на каленях і услупіўся ўзрокам у дамавіну, і пашлі. За імі паплёўся і дзед…

---

1. Русіц. — прорва.
2. Малюсенькіх.
3. Трэба лічыць за полёнізм — расказвае.
4. Трэба лічыць за полёнізм — расказвае.
5. Чэхізм; мела-б быць — безвалодныя, бясьсільныя.
6. Лепей — нябожчык.
7. Разарваную ў шматы, кавалкі.
8. Блудна, няпрытомна.
9. Інвалід — калека, мікалаеўскі інвалід — пакалечаны ў час, калі быў салдатам за Мікалая I.
10. Германізм — услончык, слончык, невялікая лавачка, паўкрэсла.
11. Полён. — памёршага.
12. Пакорлівай просьбы.
13. Лепей — душаць.
14. Коўтае словы, шапеча.
15. Стаўбы ў дзьверах.
16. Труну, гроб.
17. Ботамі.
18. енк — фактычна, польскае — jęk; немагчымае ў беларускай мове, якая юсаў (насовак) ня мае. Мела-б быць — юк, як… У беларускай мове амаль з тым-жа значэньнем ужываецца — стогн, але з адценкам — жалобны стогн (Насовіч). Енк, аднак, вельмі папулярнае ў народзе, як нападабляючае гукі.
19. Лепей — вышыні.