|
1-шы падарожны (прыносячы галіну).
І пуста-ж, пуста ў гэтым лесе!
Нідзе галінкі не найці;
Вось тут абсохні і сагрэйся,
Найдзі дарогу ў бяспуцьці.
А помню, усё было іначай:
Папас тут меў ты, як папас;
Нічога воз гальля ня значыў,
Агонь ня зводзіўся, ня гас.
2-гі падарожны (кідаючы сук).
Цьфу! Каб ты ўсё пашло тут прахам![1]
Ну, і галоцяць[2] людзі лес:
Па сук і то з вялікім страхам
На хвойку чуць я, чуць узьлез.
Яшчэ паўгода, год, і будзе
Бяз блыску вогнішча, начлег;
Ня раз, ня два хтось блудам зблудзе
Усякай погані на сьмех.
3-ці падарожны (кідаючы лазіну).
Вось вам дубец лазы лазою!
З карэньня выдзер, як ё, ўсю;
Змарыўся, змогся, чуць устою.
Каб толькі выкрасіць агню.
Хай блысьне полымя пад неба —
Пара манаткі абсушыць…
Я падыду па торбу з хлебам,
А вы — вазьмецесь распаліць…
1-шы падарожны.
Я рад-бы славы даказаці,
Дый сваю губку[3] замачыў.
2-гі падарожны.
А я свой недзе цыр[4] затраціў, —
Даўно і люлькі ня курыў.
3-ці падарожны.
Ну, добра! Зараз я вярнуся, —
Запаланее мігам лом:
Сярнічак мне дала Кастуся,
Ў мяне яны тут з капшуком.
1-шы падарожны (к другому).
Садзіся, ваша[5], адпачынем!
Напэўне, спорна умахаў?
Дарожка — хай яна загіне
Карэньня столькі і канаў![6]
Дух чалавеку ўпрост выймае,
Ня чуеш костачкі аднэй…
Садзіся, ваша, вось дзе з краю
Ног зацяганых пажалей.
2-гі падарожны.
О, дзякуй, дзякуй, чалавеча!
Я рад спачыну; балазе,
К таму сказаць, і акалечыў
Свой большы палец на назе.
Як неяк холадна[7] на сьвеце,
Хоць май даўно ўжо на дварэ.
Але, але, дзе наш той трэйці?
Няўжо ўсё хлеб яшчэ бярэ?…
3-ці падарожны, (падходзячы).
А вось і я прышоў нарэшце!
Крыху задлякаўся[8] з канём…
Агоньчык толечы[9] разьвесьці, —
А там закусім, аддыхнём.
Запалім… А! вось і навука!
Што гэта значыла-б такі?
Другую маем закаклюку:[10]
Мае замоклі сярнікі.
Ня дам нічога з імі рады;
Ўпацёмку трэба папасаць.
Вось не пашэнціла,[11] дапраўды!
Ці-ж думаў хто так прападаць?!
1-шы падарожны
Э, плюнь, суседзе, на ўсё гэта, —
Каб нам такой бяды павек!
Сьцюдзёна, цёмна, ды ўсё-ж лета —
Ня счэз ніводзін чалавек.
А можа хто яшчэ над’едзе
І зьніме гэты клопат з нас?
Дый пяршыня, ці што, суседзе,
Ў дарозе мець такі папас?..
2-гі падарожны.
Мо’ помніш леташнюю восень.
Ўвесь сьвет быў глух, і дзік, і пуст;
Шум ня сьціхае гонкіх сосен,
Здаецца, плача кожны куст
Здаецца, пеклава вясельле
Ўзьнялося, круціцца, сапе,
Ні блыску зорак, ні прысельля,
Конь толькі пудзіцца, храпе
Цурком дождж льлецца, як із луба[12];
Скаголе[13] вецер, як той зьвер,
А мы пад хвойкамі, аж люба.
Начлег спраўляем, як цяпер
3-ці падарожны, (прыслухаючыся).
Пастой, суседзе! нешта чую:
Як быццам фыркнуў мой гняды…
Кром нас, ніхто тут не начуе, —
Каб не набраціся бяды?!
1-шы падарожны
Сядзеце вы, а я падскочу[14].
І кіну вокам на вазы:
Мо’ сена хто наскубсьці хоча, —
Вось шэльме дам, дык дам лазы.
(Адходзячы, чапляецца лапцем за сук, і валіцца).
А каб цябе паляруш[15] мучыў!
Чуць-чуць ня вывернуў нагу…
На сук, на самы, неяк лучыў.[16]
Ну, ўжо гатова, ўжо бягу.
(Па нейкім часе варочаецца з незнаёмым).
Вось вам і злодзея на рукі
На вашы гэткага здаю…
Ня многа меў я з ім дакукі,
Пачуў ён сілу, знаць, маю.
У спрэчку доўгую ня ўходзіў:
Пашоў, куды сказаў яму.
Незнаёмы.
Пакінь плясьці! Я вам ня злодзей,
І лаяць так няма чаму.
Я — гэткі самы падарожны,
Як вось і вы, мае людцы;
Закінуць тое толькі можна:
Я без каня, а з коньмі вы.
Але, як вы, шукаў начлегу, —
Яго між вамі думаў мець,
Дый ня туды, як бачу, ўехаў, —
За блуд прыходзіцца жалець
2-гі падарожны.
А як васана[17] нам пазнаці,
Што, як сюды ішоў, ня меў
Нічога злога даканаці,
Што нават думаць не пасьмеў?..
3-ці падарожны.
А праўду, праўду сват гавора,[18]
Мы тое скажам усе тры:
Куды ідзеш? Дзе быў учора?
Што ты за штука?
Усе тры.
Незнаёмы.
На рукі гляньце з мазалямі,
Грудзём прыгледзьцеся худым,
І кій, і торба за плячамі
Найлепей скажуць аб усім.
З гразёй ня будзеце мяшаці,
Далей адпусьціце ісьці…
І вас чакаюць дзеткі ў хаце,
І вы бяспутнікі ў жыцьці!
Вось, лепш асьвецім гэту кнею —[19]
Сьвятлу з нас пеўне ўсякі рад…
Я гаварыці казкі ўмею
І песень так-жа ўмею шмат.
1-шы падарожны.
Як бачым, ты глядзіш іначай.
2-гі падарожны.
Відаць, ня злодзеевы род.
3-ці падарожны.
А хто-б падумаў? Так прастачы
І твой убор, і твой паглёд![20]
1-шы падарожны.
І казкі ўмее, і за песьняй
Відаць ня пойдзе ў кішаню.
2-гі падарожны.
Адно бяда, — што, хоць ты трэсьні,
Ня можам выкрасіць агню!
Незнаёмы.
Усё, усё мець зараз будзем:
Заўсёды ё ў мяне сьвятло,
І з ім мы тут не замарудзім
Лясным падсуседзям на зло.
Гары, гары, ламок, агніста!
Вы, братцы, сядзьце у кружок,
І да зары да залацістай
Нас будзе слухаць сасьнячок.
Адкуль — ці песьняю, ці казкай
Начаць вам думкі весяліць ?
3-ці падарожны.
А ўжо, калі там ваша ласка,
То й песьню можна закаціць.
1-шы падарожны.
А посьле сказаш, дабрадзею,
Хто ты, адкуль, куды ідзеш?
Цаніць людзей і мы умеем,
Хоць маем гэткіх што-раз менш.
Незнаёмы.
Ну, вось і слаўна! Што больш трэба? —
Агонь, суседзяў грамада;
Навокал лес, над лесам неба,
А там — і зорак чарада.
Люблю я гэткія прычуды!
Тут чалавек — як чалавек;
За думкай думка мкнецца ўсюды,
Сон не чапляецца павек.
Жыў на сьвеце Лявон,
Молад, дужы быў ён,
Толькі з воляй і доляй ня бачыўся:
Сонны сэрцам, душой
Драмаў ў хаце крывой,
А выходзіў — сьлязамі сьлед значыўся.
Аж вось чуе Лявон
З усіх клікі старон,
Што ён, дурань, жыве па быдлячаму,[21]
Дый сам тут зразумеў,
Што дум сьветлых ня меў,
Што падобен быў дрэву[22] хадзячаму
Зварухнуўся Лявон,
Як вада, як агонь,
Пазнаў сілу ў сабе нябывалую;
Ўжо бяда — не бяда,
Ўжо нуда — ня нуда,
Запеў песьні свае разудалыя.
Зямля стогне, дрыжыць,
Як пяе, як крычыць,
Як прасьвету сабе дамагаецца,
Аж ад песень такіх
Страх напаў на другіх,
І вось чорная моц[23]) падымаецца.
І пашло ўсё ўверх дном.
Сьвісты, енкі[24]) кругом,
Груганы[25] на дабычу зьлятаюцца:
Шчасьце даць бедаку
Ня ўсім шло на руку, —
Ня ў руку, што Лявон прачухаецца.
Дарма сілен Лявон
І адважны так ён, —
На падмогу дарма ён надзеецца:[26]
Галаву у баю
Даў за праўду сваю, —
Толькі памятка — насып віднеецца.
Ляжыць, дрэмле Лявон,
На грудзёх вырас клён;
Калі-ж вецер па сьвеце расходзіцца —
Шуміць шумна той клён:
Яшчэ ўстане Лявон —
Гэй, Лявоны у нас не пазводзяцца!
Вось і канец вам песьні-байцы,
Ці ў ёй панятна[27] толькі ўсё?…
Калі ня так што — выбачайце,
Даконча[28] — ваша вам жыцьцё.
1-шы падарожны.
О, песьню важную такую
Ня пойме толькі гліны ком…[29]
Цяпер няхай-жа мы пачуем
Штось трохі аб жыцьці тваём…
2-гі падарожны.
А я крыху гальля падбаўлю.
3-ці падарожны (да другога).
Я памагу табе крыху.
1-шы падарожны.
Аброці коням я папраўлю.
Незнаёмы (усьлед падарожным).
Я адпачыну на маху.
О, люд мой лапатны, патульны,
За што цябе я так люблю?
За што твой гоман неразгульны
І думкі ўсе твае лаўлю?
Ты лёг мне каменем на сэрцы,
Які ня ў сілах зваліць я…
Што тут пачаці ў паняверцы?[30]
Жыві ў жыцьці і бяз жыцьця.
Ідзеш, брыдзеш, а на дарозе —
То косьць, то камень, то бадыль;
У брата станеш на парозе,
А ён табе… О Божа, крый!…
Нясі ў мяцеліцы, ў разводзьдзі,
Свайго цярпеньня нясі крыж…
Калі-ж праглянеш ты, народзе. —
Арліным лётам узьляціш?
Пасьцель пуховую пасьцелеш
Сваім замучаным дзяцям,
Нясьмелых песьняю асьмеліш,
Якой сягоньня бедзен сам?…
Як страшна збуджаным хадзіці
Між наспаў,[31] зломаных крыжоў!
У мокры пень агонь красіці,
Склікаць адлучаных дружкоў…
Так цяжка, цяжка, дзе ні глянеш,
Касою крыўды хоць касі!
Калі-ж, народзе, ты устанеш
І сонцу голас падасі?
Падарожныя (падходзячы).
А вось і мы! Цяпер зноў сядзем…
Незнаёмы
Цяпер зноў сядзем… ну, і што-ж?
Ага! гістор’ю нашу зладзім, —
Адточым востра ўсё, як нож;
А можа трапім ёю ў грудзі,
У грудзі з дзерава людзей…
Падарожныя.
Што ты? Ці-ж мы такія людзі?
Жартуеш хіба, дабрадзей?
Незнаёмы.
О не, крый Божа! Ось з няўцёку[32]
Зьляцела слоўца з языка…
Так штосьці ў сэрцы мне нялёгка,
Ну, і паднесла бедака…
Хто я і скуль — для вас цікава —
О, не вялікі гэта цуд:[33]
Радзіўся, рос, ляцеў за славай,
Ляцеў, ажно спынуўся тут.
Убачыў дзень я ў сельскай хаце;
Бацькі у беднасьці жылі:
Канёк, кароўка — ўсё багацьце,
Ды гоняў двойчы — ўсей зямлі.
Чытаць, пісаць крыху наўчылі,
Але ня выўчылі зусім;
Сам з часам кніжны лад асіліў
І толк у ім даваў другім.
І мёд салодкі, і атруту
Суліць страніца[34] стала мне;
Я ёю думкі ўсе апутаў:
Ня знаў — на яве я, ці ў сьне.
Цямноты ўсю паняў[35] няздарнасьць,
Я сілу знаньня ўсю паняў;
Свайго жыцьця я відзеў марнасьць,
Аж на сябе я рукі ўзьняў.
Але ня суджана было мне
Душой бяз часу загавець,
І сам ня знаю ўжо сягоньня —
Жалець таго, ці не жалець.
Ішлі гадочкі за гадамі.
Я ў сілу рос і ў розум рос,
Дый не расьце пацеха з намі,
Як там ня жалімся на лёс.
Штораз зваднейшыя[36] ўсё леты,
Штораз цяжэй на грош і хлеб.
Пайці у сьвет — бацькі мне сьветам,
А хата мне — астрожны склеп.
Сьмяецца неба непагодай,
Шыбець скаціну нейкі звод,
Зямліца дзеліцца няўродай,
За годам выплаканьшы[37] год.
Аж бацьку гора з ног зваліла, —
Пашоў на той сьвет без пары;
У год капай зноў тры магілы:
Зьлёг брат і дзьве зьляглі сястры.
Пашло няшчасьце за няшчасьцем;
Я кут пакінуць мусіў свой…
Дзе ступіш — сьмешкі ды напасьці,
Хоць налажы ты галавой.
Пазнаў куткоў чужых сьцюдзёнасьць,
Нагайку[38] службы я пазнаў,
Усьлед мая шла бяспрытоннасьць,[39]
З ёй вецер песьні напяваў.
А думкі рваліся да сонца,
Туды, да ціхіх, добрых зор,
Да волі, шчаснасьці бясконца
З пустынных ніў, з гаротных гор.
Ліў нейкі мне таёмны голас
Праявы дзіўныя ў душу;
Іх чуў, як чуе сонца колас,
І думаў, зло сваё скрышу.
...............
Іду… Куды ісьці сягоньня?
Аднэй няма, а шмат дарог…
Адлогам родныя сьпяць гоні,
Іржа на вышках есьць нарог.
На траме[40] ўверчана анучай
Ляжыць няклеплена каса;
На сьцежках мох расьце калючы,
Ha iм — чырвоная раса.
Руцэ народнай набіваюць
Плугі чужыя мазалі,
Чужыя коні папасаюць
На абязволенай зямлі.
Йдуць песьні, казкі ў дамавіну;
Якія дзед сьпяваў[41], складаў;
Свае жалейкі люд закінуў,
Чужым сьвісьцёлкам месца даў.
Узносе[42] пасынкам пакорным
Бяда цямнічныя муры
І сеткі путае праворна,
Чапае могілак крыжы.
Адно чуваць, як быццам штосьці,
З-пад сонных наспаў[43], з-за мяжы,
Дзе дрэмлюць прадзедавы косьці,
Дзе час варочае крыжы, —
Штось варушыцца у бясьсільлі.
Ці-ж бы там быў жывых папас?…
Няўжо нябожчыкаў зьмянілі?
Няўжо нябожчык кожны з нас?
...............
Але ўжо блізка і сьвітаньне;
Пара ўзьнімацца ўжо, пара!
Пакуль к нам з неба сонца гляне,
Жджэ не адна мяне гара
І вам пара вазы ўжо ладзіць,
К дарозе коні рыхтаваць:
Раней лепш стануць у парадзе,
Чым на папасе пераспаць.
Цяпер, каторы з вас пасудзіш
Мяне за злодзея свайго?
1-шы падарожны
Ты ня тутэйшы, мусіць, будзеш,
Або і горай ад яго?
2-гі падарожны.
Цікава, вельмі ўжо цікава
Ўся гэта гутарка твая,
Але такую меці славу
Не пахваліўся-б, браце, я.
3-ці падарожны.
Так з кута ў кут век вандраваці[44],
Як мне здаецца — без патрэб…
Ці-ж то ня лепш сядзець у хаце
І у спакоі есьці хлеб?
Незнаёмы.
Э, што!… Бывайце, людзі, жывы!
Дзе толькі торба і мой кій?…
Гэй, сыпма далей, там, на нівы,
Хоць гром грымі, хоць віхар вый!
Яшчэ спаткаемся калісьці —
За год, за колькі мо’ гадкоў,
Як зьвянуць сёлетнія лісьці,
Як прыдзе Радаўніца[45] зноў.
Жыў на сьвеце Лявон,
Молад, дужы быў ён…
1-шы падарожны.
І дзіўны-ж гэты чалавечак!
Чаго ён хоча ад другіх?…
2-гі падарожны.
Ці-ж мала ёсьць такіх авечак?
Ат, толькі сьмех глядзець на іх!
3-ці падарожны.
А я скажу вам, егамосьці:[46]
Зыходзе з поля[47] маладзец;
Злавіў там з кніжак штось, чагосьці,
Ну і вар’юецца ў канец.
1-шы падарожны.
А гэта, што зноў за праява?
Каго нячысьцік[48] нясе так?
2-гі падарожны.
Бадай, запутанная справа, —
Вун, вун — адзін, другі яздак.
3-ці падарожны.
Сюды на вогнішча к нам едуць,
А з імі — нейкі важны чын.
1-шы яздак (шыбка пад’яжджаючы).
Ці не маглі вы бачыць, ведаць —
Сюдою путнік шоў адзін?
Падарожныя.
Не, не, паночкі! мы ня знаем,
Мы тут начуем толькі ўтрох,
І зараз самі ад’яжджаем:
На рынак ладзімся, на торг.
2-гі яздак.
Паедзем дальша, тут нічога
Нам не паказвае на сьлед.
3-ці яздак.
А як вы ўбачылі-б такога, —
Злавіць, зьвязаць — і к нам, чым сьвет!
1-шы падарожны.
Чакайце толькі, покуль буду
Нагу яму я падстаўляць.
Каб чуць раней, а ўжо бяз труду[49]
Маглі-б гуртом бяднягу[50] ўзяць.
2-гі падарожны.
А шкода, шкода было-б хлопца!
Такі-ж ён нейкі чараўнік…
3-ці падарожны.
Ня думаць! Як мы — рос у вёсцы,
Як мы — такі ён сам мужык.
1-шы падарожны.
Зайдзі ка мне — я даў-бы хлеба.
2-гі падарожны.
Апраткі-б я не пажалеў.
3-ці падарожны.
Каб начаваць было патрэба, —
Папас найлепшы ў мяне-б меў.
1-шы падарожны.
Запраўды, так гавора важна.
2-гі падарожны.
А ўжо-ж; ганяюць не здарма!
3-ці падарожны.
І песьню так пяе працяжна!…
1-шы падарожны.
Душу, здаецца, рве яна.
2-гі падарожны.
А ці ты помніш усю чыста?
1-шы падарожны.
Пачатак помню я увесь.
2-гі падарожны.
А я сяродак галасісты.
3-ці падарожны.
А мне канец у вушы ўлез.
(Расходзяцца, напяваючы):
Жыў на сьвеце Лявон,
Молад дужы быў ён,
Толькі з воляй і доляй ня бачыўся…
|
Прапануем да спампаваньня!