къ себѣ вниманіе въ то время и даже получила оффиціальное при знаніе въ нѣкоторыхъ виленскихъ офиціозныхъ изданіяхъ начала 1860-хъ годовъ. Даже въ нѣкоторыхъ русскихъ журналахъ, напр., въ "Маякѣ" поднимался не разъ вопросъ о желательности и возможности народной бѣлорусской литературы; въ ней тогда видѣли залогъ прочнаго просвѣщенія народной массы[1]. Прыводжу, паводле Карскага, адно з такіх мейсц, якое было выказана адным з прадстаўнікоў тагочаснай расійскай інтэлігенцыі. Выдавец Маяка“ у 1843 г. да артыкулу Цытовіча аб беларускай мове, паміж іншым, дадае: „Дай Богъ, чтобы съ легкой руки г. Цытовича эта статья послужила добрымъ починомъ будущихъ успѣховъ поэзіи, исторіи и письменности Бѣлой Руси"[2].
На падставе паданага матар'ялу прыходзіцца констатаваць, што ня можа быць ніякай гутаркі ня толькі аб забароне беларускага друку ў ХVІІІ ст., але нават і ў першай палове XІX ст., бо беларуская літаратура як самастойная не існавала; яна выступала пад польскім сьцягам цесна пераплятаючыся з тагочаснай польскай літаратурай з прычыны блізкасьці яе аўтараў да польскай культуры, што было прычынай западозрываньня іх расійскім урадам пры пісаньні беларускіх твораў польскай транскрыпцыяй[3] у польскіх тэндэнцыях. Падругое, першая забарона беларускага друку 1859 г. офіцыйна мела не антыбеларускі характар, а антыпольскі; прычым неофіцыйна гэтая забарона зьявілася антыбеларускай, паколькі яна была прычынай спыненьня разьвіцьця беларускае літаратуры, як убачым гэта ніжэй.
Чым-жа тлумачацца шматлікія сьведчаньні аб забароне беларускага друку ў часы скасаваньня вуніі і наогул у першай палове ХІХ ст.?
Што датыча абмежаваньня беларускіх рэлігійных кніг, то яшчэ да скасаваньня вуніі 27 ліпня 1826 г. расійскім сэнатам быў забаронены гандаль вуніяцкімі царкоўнымі і малітаўнымі кнігамі дзеля іх недапасаваньня з праваслаўнымі абразамі. Прадаваць іх дазвалялася выключна пры вуніяцкіх цэрквах і манастырох[4].
Далей у 1848 г. адбылося "Высочайшее повелѣніе" аб забароне ўжываньня ў касьцёлах вялікарасійскае мовы. Вынікла яно па прычынах, якія ня маюць ніякага датычэньня да Беларусі. Вось як гэта апісвае міністар нутраных спраў Цімашоў: „въ прежнее время употребленіе русскаго языка при богослуженіи и вообще въ дѣлахъ религіи признавалось исключительнымъ правомъ господствующей православной церкви, и всякая попытка другихъ терпимыхъ исповѣданій пользоваться въ дѣлахъ ихъ религіи языкомъ русскимъ считалось посягательствомъ на права церкви православной. Въ этомъ смыслѣ въ 1848 г. тогдашній министръ Вн. дѣлъ Перовскій, во всеподданнѣйшемъ своемъ докладѣ по случаю произнесенія настоятелемъ царско-сельской р.-к. церкви Онихимовскимъ проповѣдей на русскомъ языкѣ, пояснилъ, что „принимая въ соображение, что въ Россіи доселѣ дозволялось только священнослужителямъ православной церкви проповѣды-
- ↑ „Россія", т. ІX. Спб. 1905; стар. 120.
- ↑ Карскій. Е. Бѣлорусы, ІІІ, 3; стар. 26. Гэтая цытата крыху інакш выдрукавана ў артыкуле акад. Карскага: „Старасьвецкі беларускі павіншавальны верш." („Беларусь", Менск, 1920, № 97).
- ↑ Цікава, што 7 красавіка 1853 г. вышла забарона друкаваць расійскія працы, латино-польскими буквами (Сб. пост. по цензурѣ).
- ↑ Сб. пост. и расп. по цензурѣ съ 1720 по 1862 г.; стар. 119-200.
