mu, u istocie wielmi prosty nakaz: barani swajho bytawańnia, skolki i jak možeš; rasšyraj swoj upłyŭ i pakaraj sabie ŭsio akružajučaje, skolki zdužaješ; pajedaj druhije nacionalnaści fizyčna, palityčna, abo ŭmysłowa, skolki zdoleješ.
I čym enerhičniejšaja nacija, tym lepiej jana prawodzić pieršaje. I čym jana čeławiečniej, tym mienšaje maje dla jaje značeńnie apošniaje. Histaryčnaja rola naciji mierycca zdolnaściu jaje ŭpływać na druhije nacii, pry zachawańni swaich i čužych asobnaściej. (Pa Ławrowu),
Wyšej prywiedzienyje słowy jak nia treba lepiej abrysowywajuć samuju istotu nacionalnaho pytańnia, bialohična-histaryčnuju asnowu jaho, jakoj nia mohuć nie pryznać nia tolki antynacionalisty, ale i nacionalisty. Zrešta hetyje apošnije pryznajučy samyje fakty, rozniacca at pieršych tolki tym, što kažuć «jak pawinna być», dzie pieršyje kažuć: «tak nie pawinna być».
Ale adno fakt, druhoje — acenka hetaho faktu. Možna i treba ličyć škodnym zababonam patrebu ŭzajemnaho scirańniesia nacij, ale nielha asudžać woražyje adnosiny adnej naciu da druhoj nie unikajučy ŭ tyje asnowy roźni, na jakije ssyłajucca sami narody i ich ideolohi ŭ apraŭdańnie swajej nienawiści da druhich narodaŭ, a takže treba ŭnikać i ŭ istotu hetaj nienawiści, z metaj choćby zmahańnia z jej. Pryčyn nacionalnych rozniej nieraz treba dašukiwacca nia tolki ŭ palityčnych i ekonamičnych pryčynach, ale ŭ etnalohii i etnohrafii. „Etnohrafija i etnalohija, — każe Špryngier, — jaŭlajucca nieuniknionymi spamahajučymi nawukami dla nacionalnaho palityka, Jany wyjaŭlajuć i wyjaśniajuć pryčyny razwićcia i upadku nacij i dajuć, hetkim sposabam, rukawodziačyje nakazy palitykam, jakije kirujacca dapamahčy razwićciu nacij“.
Etnohrafija i etnalohija dajuć bahaty materjał dziela sudžeńnia ab tym, jak nieabasnowana rasowaja nienawiść, jak niesprawiadliŭ i nieprawien hniot adnej nacii nad druhoj, jak falšywo, dawoli pašyrenaje pierekanańnie, što jość narody „wyšejšyje“ i «nižejšyje», «lepšyje» i „hordyje“, „wybranyje“ i „barbarskije“. Bo bolšaje abo mienšaje kulturnaje razwićcie narodaŭ warunkujecca chodam jaho histaryčnaho žyćcia i hieahrafičnaho pałažeńnia. Narody spramohšyjesia na niezaležnaje dzieržaŭnaje žyćcio, zazwyčaj miewajuć spramohu i da kulturnaho razwićcia i z utrataj niezałežnaści każdy narod traplaje pad upłyŭ pieramožcy i pamału zahublaje swaju indywidualnaść, a razam z jej i swaju indywidualnuju kulturu.
Pakidajučy ŭ staranie etnohrafičnyje i etnalohičnyje predpasyłki, nielha nia zhodzicca s prafesaram Hradoŭskim, «što nacionalnaje pytańnie, pierš za ŭsio heto pytańnie ab warunkach kulturnaho razwićcia narodu (razumiejučy pad słowam „kulturnaje“ i duchowaje, i palityčnaje, i ekanomičnaje). Koždaja narodnaść heto zbornaja asoba, roznaja ad druhich asobnaściami swajho charaktaru, swaich materjalnych i umysłowych zdolnaściej, a dziela hetaho majučaja prawo na niezaležnaje žyćcio i razwićcie. Roznarodnasć nacionalnych asobnaściej heto fundamentalny warunak zdarowaho chodu ahulnaludzkoj cywilizacii“. U imia ahulna ludzkoj cywilizacii „ŭsie narody pryzwany da pracy i žyćcia. Koždaja narodnaść pawinna dać čeławiečestwu toje, što zachawana ŭ siłach jaje duchowa-materjalnaj natury. Narodnaja twortaść heto najwyšejšaja meta, pakazanaja narodu samoj pryrodaj, — meta biez katoraj nia może być daścihnuta daskanalnaść čeławiecaho rodu“. Ale pobač z hetym, zaŭwažaje toj-že Hradowskij, prawo narodnaści na indywidualnaje rzawiecćie, na swaju historyju „astawałosia-b miortwaj literaj, kali-b zrealiza-
