wyje ŭłaści pad kamandaj Murav́jowa pačali „wostanowlać russkuju narodność“, niščučy ŭsio, što nie było padobnym da maskoŭskaho i wielikaruskaho. Prysłanyje s Piecierburha i hłybi Rasiei ludzi nia znali zusim ani tutejšaho kraju, ani jaho historyi i ad wiekoŭ ustanawiŭšychsia paradkoŭ, dyj nie chacieli znać ani padtrymliwać. Usie siły hetych ludziej byli źwiernuty na toje, kab zacierci ŭsio tutejšaje, kab jak možna bolš wysunuć wielikaruskaje. Jany mieli metaj swajej źništožyć u kraju polskaść, ale achwotna niščyli i miejscowaje biełaruskaje. Heta aburywało nawat bolš świetłych ruskich, katorym dawiałosia ŭ tyje časy žyć u našym kraju. Ab literatury, u katoraj, jak u lustry, adbiwalisia pohlady rasiejskaho hramadzianstwa, Pypin kaže: „Literatura 60-tych hadoŭ, pryswoiŭšaja sabie wyklučno patryotyčnuju rolu, adznačałasia palityčnym ckawańniem, zahubiŭšym usiakaje moralnaje pačućcie, i ŭ kancy kancoŭ pakinuła pa sabie škodnyje śledy jak dla Biełarusi, tak i dla rasiejskaho hramadzianstwa“. Z represyj proci biełarusoŭ u 60-tych hadach treba adznačyć zabaronu drukawańnia knižok u biełaruskaj mowie.
Ŭ 1905 hadu, razam z inšymi swabodami, danymi nasieleńniu Rasiei, i biełarusam było pazwoleno drukawać knihi i hazety ŭ swajej rodnaj mowie.
Kančajučy karotki prahlad historyi našaj baćkoŭščyny, kiniem wokam ješče raz u dalokuju minuŭščynu i pahlaniem, jak raźwiwałasia kultura ŭ našym narodzie. Praświeta pačała rasšyracca ŭ nas s pryniaćciem chryścijanstwa i razam z im šyryłasia nia tolki siered kniazioŭ i duchawienstwa, ale dachodziła i da „prostaho“ narodu. Ci chryścijanstwo da nas pryjšło praz Kijeŭ, kali pryniaŭ jaho Wołodzimir, ci mo šmat raniej praz Skandynawiju, — heta ješče nie razhadano, ale toje peŭna, što ŭ Połacku i Turowie jeparchii zjawilisia wielmi rana, a ŭ čas chryščeńnia Rusi Kijeŭskaj u nas znali chryścijanskije dohmaty, byli ŭžo manastyry. Katedra jepiskopskaja ŭ Smalensku załožena była šmat paźniej, što pakazywaje na nižejšuju aświetu ŭ im proci Połacka i Turowa, ale ŭsiož-tki horad mieŭ wysokuju jak na tyje časy kulturu. Lepiej za ŭsio widać heta z biohrafii Klimenta Smolaciča. Jak kaže letapis, Kliment „byŭ knižnikam, jak redka“. U 1147 hadu sabor paświaciŭ jaho ŭ mitropopity za jaho wu-
