moralnych i nawučnych siłaŭ dla swajho adradžeńnia. Praz doŭhi čas Tatarskaj niawoli Uschodniaja Ruś zatrymałasia ŭ swaim raźwićci i daloka adstała ad swaich pabratymcoŭ Ukraincoŭ i Biełarusoŭ. Hramatnaść pamiž maskoŭcami była wielmi słabaja, škoł zusim nie było. Nawat duchoŭnaje žyćcio zusim upało, tak što ŭ 1654 hadu Patryarch Nikon, ustroiŭšy Iwierski manastyr, piereciahnuŭ k sabie čaść manachoŭ i nastajaciela Kuteinskaho manastyra, Joila Trucewiča, dla pomačy sabie ŭ pierebudowie maskoŭskaho prawasłaŭja i dla prykładu swaim ziemlakom jak treba ustraiwać manastyrskaje žyćcio. Trucewič, piereježdžajučy ŭ Iwierski manastyr, pierenios tudy i Kuteinskuju drukarniu. U 1664 hadu piereciahnuli s Połacka ŭ Maskwu jeromonacha Simona Sitnianowiča. Sitnianowič wychowywaŭ carewiča Fiodora Aleksiejewiča i jon pieršy załažyŭ u Maskwie fundament školnaj praświety, pakinuŭšy pośle siabie šmat nawučnych prac. Z hetaho času pačynajuć maskoŭcy rabić pierekłady roznych knih z biełaruskaj i polskaj mowy na swaju mowu. Takim paradkam nad pačatkam nawuki i literatury ŭ rasiejskaj mowie pracawali wučonyje Biełarusy i Ŭkraincy, kładučy mocny fundament da dalejšaho jaje raźwićcia.
U Polskaj Rečy-Pospolitaj zaraz paśla Maskoŭskich wojen zaharajecca iznoŭ zmahańnie roznych wier. Ale ciapier hetaje zmahańnie maje zusim inšy charakter, čym daŭniej pry panawańni linii kniazioŭ z Jahajłowaho rodu. Katalictwo za hety čas zrabiłosia wieraj polskaj i zusim źliłosia s paniaćciem polskaj narodnaści, tak što palak i katalik heta pačali ličyć užo za adno.
Katalictwo ŭ tym časie pačynaje kirawacca da taho, kab wycisnuć u Biełaruskich ziemlach užo nia tolki samo prawasłaŭje, ale unijactwo, i hetaje apošniaje časta-husta cierpić ucisk katalikoŭ—„palakoŭ“. U druhoj paławinie XVII stalećcia biełaruskaja šlachta biez mała ŭsia užo pierejšła ŭ katalictwo i zusim adarwałasia ad swajho narodu, zahłušyŭšy ŭ sabie polskaściu biełaruskaje nacionalnaje pačućcio. Katalictwo stałosia ŭžo polskaj, „panskaj“ wieraj, a prawasłaŭje i Unijactwo — wieraj prostactwa, „chamskaj wieraj“. Unijactwo, nia hledziačy na starańnia jezuitoŭ, usiož-tki daloka nie adyjšło ad prawasłaŭja, a dziela hetaho i nie karystało prychilnaściu polsko-katalikoŭ, katoryje žadali bačyć Unijactwo nie jak wieru samu pa sabie, ale tolki jak pierechodnuju stupień u katalictwo; dziela hetaho
