— 48 —
Kaniec XVIII stalećcia adznačajecca bujnym rasćwietam romantyzmu wa ůsiej Eŭropie. Adhałoski jaho dachodzili i na Biełaruś. Romantyzm pierš za ŭsio prymušaŭ panstwo i duchawienstwo zahladać hłybiej u narod, u jaho duchowy świet, u jaho minułaje, prymušaŭ wytwarać krasu z histaryčnych pieražytkaů. Samo saboj, romantyzm na Biełarusi ubiraůsia ŭ pyšnuju dekoratyŭna-kolorowuju biełaruskuju opratku, zwiazywaŭ siabie z biełaruskimi tradycijami — (adhałosak hetaho bačym paźniej u tworach Adama Mickiewiča, a nawat czaściu i u Słowackaho), — i hetym padhataŭlaŭ pole da narodnaho biełaruskaho adradžeńnia. Z hłybiejšych natur wytwaraŭ jon barcoŭ za narodnuju wolu.
Upadak Rečypaspolitaj nie daŭ hetym začatkam razwicca ů šyroki narodny ruch, bo zmahańnie za niezaležnaje dzieržaůnaje žyćcio adrywało ludziej at kulturnaj raboty i pchało na palityčny šlach. Paśla utraty palityčnaj niezaležnaści i ad represyůnaho abrusieńnia idei romantyzmu i demokratyzmu, a najbolej miejscowy, „tutejšy“ patryotyzm šlachockich mass chutka żmienialisia na idei polskaho nacionalizmu.
I woś hetaja żmiena była pryčynaj, što pačaůšajesia u XVIII stalećci, biełaruskaje adradžeńnie na doŭha zatrymałosia.
Aprača upadku Polščy, na chodzi biełaruskaho adradžeńnia adbilisia i tyje asabliwyje warunki, ŭ jakich apynułasia Biełaruś pad Rasiejaj i jakije ŭčynili jaje arenaj polska-rasiejskaho zmahańnia za „kulturnyje upływy“. Najwialikšuju wahu mieli tutaka sprawy relihijnyje. Pierš-napierš krywawaje nawaračywańnie unijataŭ na prawasłaŭje prymusiło narod šukać apieki ŭ katalictwie; a ucisk katalictwa prymusiü katalicki kaścioł apiracca na polščynie. Prymusowaje nakidańnie biełarusam katalikom maskoŭskaj mowy ŭ kaścieli wyzwało toje, što duchawienstwo i narod čeplalisia za polskuju mowu, jak biasspornuju aznaku katalictwa: Hetkim paradkam „ludawitaja mowa“ (značyć biełaruskaja) ŭ kaścieli užo pierad 1839 hodam pačała zamieniacca mowaj polskaj, a ŭ 1839 hadu ŭžywańnie jaje ŭ kaściołach zabaronieno było oficyjalnym ukazam cara Mikałaja I. Carski ukaz mieciŭ adrezać biełaruski narod at katalictwa niezrazumiełaj jamu polskaj mowaj, ale wyjšło saŭsim naadwarot… Maskoŭskaja palityka za nijakuju canu nie chacieła pazwolić na kulturnaje razwićcie biełarusaŭ i ůhawa-
