на іх, каб не пачуць іх крыку і лаянкі. Вось калі. Так ужо дрэнна, мая Аўгенька, збудован сьвет, так дрэнна, што і выказаць нельга. Людзі з людзьмі, бы зьвяры, бы сабакі: паелі-б адны толькі захапіць чым болей сабе багацьця. (Ківае галавою). Вось калі. Сораму ні каліва, нізваньня ня маюць, людзкасьць забылі. А шчэ багамольнымі сябе лічаць, сьвечкі стаўляюць ў цэркве. Эх, ашуканцы, дармаеды… Гэта-ж толькі падумаць — лес захапілі ў свае рукі, і дроў ні паленца ня сьмей узяць; луг — таксама іх; травінкі сарваць негдзе. Надоечы, ведаеш, Аўгеня, іду гэтак я між Пакосься і бачу трава нішто сабе — я й нагнулася, каб нарваць у прыпол, а адкуль ні вазьміся гэты кручаны Кішка: „Ты што-ж тут, гэтакая-такая, абрываеш палосы чужыя?! Пашла, а не, то я з цябе апошнюю апрануху здыму,“ — давай крычаць. Крычыць, з кулакамі гатоў кожны момант накінуцца. Ліха яго ведаў, што там яго якраз палоса праходзіць. Вось калі. Ведала-б я тое ліха, хай-бы яму трасца і хвароба разам з травою… Але-ж мне ў голаў ня прышло — што там яго. „Ці вакол, а дзе ня ступі ўсё яго“ — думаю сабе — і давай рваць. А вось ён як з-пад зямлі — адкуль ні вазьміся… Вось калі, вось калі. Усімі праўдамі і няпраўдамі заграблі пад свае рукі зямлю, набудавалі панскіх будынкаў, напладзілі гібель жывёлы і гаспадары пад усёю вёскаю. І што ім другія! Яны-б іх усіх зьнішчылі-б, каб маглі. Вось калі. Ды шчэ і зьнішчаць, Аўгенька, будзеш бачыць. А чаму? Таму, што за іх цягне начальства і ў воласьці, і ў павеце, і далей. Адна рука, свае людзі. Зірне — вітаюцца ўсягды за рукі, п‘юць разам, адзін да другога ў госьці езьдзяць. Поп — што тыдзень у нядзелю просваркі дае кожнаму, на тацы падносіць; дачок зазывае да сябе на пачостку. Вось калі, вось калі. А скажы-ж што катораму з іх — гатоў жывым зьесьці, не аказвайся: іх сіла, іх верх, хоць мала іх. (Матае галавою). І чаму бог церпіць усё так? Гэткія нелады вакол і кары не пасылае гэтым гадам. Нібы патварае ім… Падумай толькі, яны-ж старца не падораць, ня то каб суседу што пазычылі… (Цішэй). Каб гэта, не баяўся, ды ўсёю вёскаю сабраўся, і вон іх адсюль. Вон, вон! Нам ня трэба багацеяў, крывасмокаў! Ці ня праўда, Яўгенька, мо‘?
Аўгеня. Чаму ня праўда, чаму ня праўда. Вось хоцькі ўзяць і з намі… Цэлыя гады мучымся, пакутуем і канчатку няма, няма просьветы ўперадзе. Памёр Даніла. Пакінуў чацьвёра дзяцей, то ты падумай, Ганначка, колькі я з імі пацярпела. Адна з чацьвярыма. І поля таго кавалачак дагледзь, і дзяцей дапільнуй, есьці ім дабудзь, на абутак і апратак выстарайся… А што пакінуў мне Даніла? Вось толькі гэту хату. З недахваткаў і недаглядаў двое дзяцей умерла, трэба было пахаваць іх палюдзку. Засталася з двома і сяк-так выхавала іх, у людзі вывела. Ды вось абое ў горад кінуліся. Грышка працуе там за сьлесара… А Пятрусь вярнуўся і цяпер дома. Праўда, помач ёсьцека ад сыноў, але-ж колькі яе? Зусім не дастае. Тры гады Пят-
