Расіі, і знаходзяцца на шляху да гэтага ў цэлым шэрагу іншых эўропэйскіх краін.
Такім парадкам, наглядаючы тое, што адбываецца цяпер, або тое, што адбывалася параўнаўча нядаўна, мы заўважваем правільнасьць у гістарычных зьменах, іменна, што гісторыя робіцца людзьмі пэўных заняткаў і зьмяняецца гледзячы на тое, якая кляса грамадзтва робіць гісторыю, г. зн. робіць тыя або іншыя грамадзкія зьмены. Мы бачым, што калі масы народу складаліся з сялян, гісторыя йшла інакш, чым цяпер, калі на чале руху ідуць рабочыя.
Як-жа утвараюцца гэтыя клясы? Чаму раней вытворчасьць уся была ў руках сялян, чаму у той час вя толькі збожжа або лёп, або поўсьць атрымліваліся з вёскі, дзе кожны працаваў на сваім вучастку, але таксама і чаравікі вопратка, усё гэта выраблялася асобнымі рамесьнікамі, кожны з якіх сядзеў у сваёй каморцы і працаваў у сваёй хаце, тымчасам, як цяпер мы маем вялізныя фабрыкі абуцьця, вялізныя магазыны гатовай вопраткі і г. д.? Таму, што ў той час чалавек павінен быў усё рабіць сваімі рукамі. Машын ня было ці бадай што ня было. Былі толькі машыны, якія прыводзіліся у рух вадою, як, напрыклад, мль. Але такіх было вельмі мала, дзьвесьце год таму назад чалавек пачаў будаваць машышы, якія прыводзіліся ў рух спачатку парай, а потым электрычнасьцю і цяплом, цяперашнія нафтавыя і т. н. рухавікі. Як зьявіліся машыны, дык зрабілася магчыма вырабляць усякага роду рэчы куды у большай колькасьці, куды хутчэй, чым гэта рабілася раней. Даволі аднаго прыкладу: калі бавоўну ачышчалі рукамі, патрэбен быў цэлы рабочы дзень, каб ачысьціць адзін фунт бавоўны; цяпер, калі бавоўну ачышчаюць машынай, за адзін дзень адзін рабочы можа ачысьціць сто фунтаў.
Тады нявыгодна зрабілася працаваць паасобку, бо кожнаму рабочаму пабываць машыну было-б немагчыма, і рабочыя сталі зьбірацца вялізнымі масамі каля гэтых машын. Так узьнікла буйная вытворчасьць, паўсталі фабрыкі. Тыя, каму належалі машыны, прадпрыемцы, або буржуазія, і зрабіліся гаспадарамі ўсяе справы. Даючы магчымасьць рабочым працаваць на машынах, пны адбіралі ад іх усё тое, што тыя вытваралі, і давалі ім за гэта мізэрную плату, як паказана вышэй.
Так утварылася кляса рабочых, якая працавала не у сваёй хаце, а у чужой хаце, і не сваімі рукамі, а за дапамогаю машын, якія ёй не належалі. Утварыўся пролетарыят. Значыцца, чым тлумачыцца Ўзьнікненьне тае ці іншае грамадзкае клясы? Яно тлумачыцца тым, як вядзецца гаспадарка. Раней гаспадарка была дробнай, кожны працаваў паасобку, — гэта была адна пабудова грамадзтва. Потым пачалі працаваць усе разам, і атрымалася другая пабудова грамадзтва. У падставе ўсіх зьмен ляжыць, такім парадкам, зьмена ў гаспадарцы, зьмена экономічная.
