тросься, што буржуазная інтэлігенцыя нічога пабудаваць на ім ня здолела. Ён вытрымліваў толькі не-буржуазную будову,-так ужо ён быў пабудаваны.
У першай частцы гэтай кніжкі мы бачылі, што спробы сялянскай масы ісьці супроць эксплуатацыі гандлёвага капіталу, якая на яго насувалася, у пачатку ХVІІ веку, перад зьяўленьнем Романовых («смута»), і ў канцы яго, перад выступленьнем Пётры І (паўстаньне Разіна), абедзьве скончыліся няўдачай. Пасьля Разіна якраз 100 год ня было ў Расіі вялікага сялянскага руху. Можна было падумаць, што народ з роспачы апусьціў рукі. Сапраўды-ж, спачатку смута, а потым Паўночная вайна зрабіла насяленьне такім рэдкім, што на долю кожнага селяніна прыходзілася болей зямлі, чым раней (перад «Смутай», напрыклад, на кожны сялянскі двор прыпадала 2½ дзесяціны, а праз 80 год ужо 9; лік душ у кожным двары, праўда, таксама павялічыўся, але значна менш, ня больш, чым удвойчы). Селяніну з гэтай прычыны, было куды лягчэй вытрымліваць эксплёатацыю. Але як толькі к ІІ-ой палавіне XVІІІ веку насяленьне зноў згусьцілася, зьявіліся азнакі зямельнай цеснаты (першая рэвізія Пётры І дала 5½ міл. душ мужч. полу, а трэцяя, праз 40 год, ужо бадай 7½ міл., ня гледзячы на тое, што яна была куды менш строгай; сапраўды, тагочасныя статыстыкі налічвалі калл 8½ міл. душ), зноў дачынаюцца сялянскія «забурэньні» і к 70-м гадом ХVІІІ веку выліваюцца ў вялізны пугачоўскі бунт.
Прычынай была ня толькі зямельная цесната,-яна толькі й рабіла становішча ўва ўсёй Расіі вельмі напружаным,-а мясцовыя прычыны сялянскай рэволюцыі былі іншыя: гэта відаць ужо з таго, што выбухла яна і трымалася ўпарта больш за ўсё на ўсходняй акраіне Расіі, на Урале і ў Паволжы, дзе якраз зямельная цесната не магла быць галоўнай бядою. Але тут трэба прыпамятаць, што гэты час, другая палавіна XVІІІ веку, быў часам першага росквіту расійскага збожжавага гандлю. Расійская пшаніца ўжко прасілася за мора, Кацярына ІІ ужо вяла войны з Турцыяй, каб адчыніць ёй дарогу, а Паволскія і Прыуральскія губэрні і цяпер найбольш урадлівыя, найбольш збожжавыя губэрні. Тут апэтыт памешчыка к дадатковаму продукту быў асабліва гостры, а сялян тут было яшчэ параўнаўча мала: з гэтай прычыны эксплёатацыя сялянства ва ўсходняй Расіі адрозьнівалася асаблівай жорсткасьцю. Тут паншчына, якая ў другіх месцах адбірала ў селяніна 3-4 дні на тыдзень, даходзіла часамі да 6-7 дзён. Калі-б у селяніна быў і вялікі надзел,-то калі яму было на ім гаспадарыць? Скрозь ужо ў тагочаснай Расіі нявольнік, селянін быў у гэтых месцах нявольнікам больш, чым дзе-б то ні было, напамінаючы нэгра амэрыканскіх плянтацый або нявольніка ў старажытным Рыме, у якога нічога ня было свайго, усё панскае.
