як знарок, былі зроблены для багатых. Каб гаварыць на судзе публічна, патрэбна была некаторая адукацыя, веда судовых формальнасьцяй, урэшце, проста навык. Дзе ўсё гэта было ўзяць рабочаму або селяніну? А ў грамадзянскім судзе, у якім сьпіраліся аб грошах, аб зямлі, трэба было ведаць законы аб уласнасьці, а законы гэтыя заставаліся старыя, дзе сам чорт нагу зламаў-бы. Новага кодэксу і тут не знайшлі часу напісаць. Багатыя людзі маглі гэтага ўсяго пазбыцца, наняўшы адваката, адукаванага юрыстага, які заўсёды хадзіў на судох і ведаў усе іх ходы. Бедняком давалі абаронцаў па вызначэньні ад суду, і гэта былі па большай частцы маладыя адвакаты, якія толькі пачыналі працаваць, а старыя і спрактыкаваныя стараліся як-небудзь сапхнуць справу, якая не абяцала ім «гонорару». На судзе буржуа, такім парадкам, бый куды лепей узброены, чым не-буржуа. Падругое, рэформа ня была даведзена да канца, што павінны былі прызнаць і буржуазныя гісторыкі, а потым даволі хутка была яшчэ і абцята. Для важнейшых справаў, дзе быў зацікаўлены сам урад, справаў «політычных», застаўся, як і раней, чыноўніцкі суд з так званымі «прадстаўнікамі ад станаў» (але прадстаўнікі станаў, як мы ведаем, былі і ў старым судзе); хутка гэты суд быў пашыраны на ўсе справы, дзе было заблытана чыноўніцтва. Галоснасьць была абцята тым, што суду было дана права «зачыняць дзьверы», г. зн. рабіць разгляд сакрэтным. Суд з прадстаўнікамі ад станау пры зачыненых дзьвярах ужо вельмі мала адрозьніваўся ад старога суду,-толькі тым, што быў прысутны абаронца. Урэшце, была захована адміністрацыйная права. Міністар ці губарнатар маглі высылаць у Сібір бяз жаднага судовага разгляду. А паліцыя бяз жаднага розгляду лупцавала на ўчастках, каго лічыла патрэбным.
Самая «эўропэйская» з рэформаў Аляксандра ІІ захавала, такім парадкам, досыць «ісьцінна-расійскіх» рыс. Яшчэ больш іх засталося ў другой рэформе, якой прастадушныя людзі думалі канчаткова зламаць ногі чыноўніцтву, у рэформе земскай. Да 1861 г. мясцовыя справы-паліцыя, суд на дробных праступках, утрыманьне ў парадку дарог, мастоў і г. д.-былі ў руках купецтва ў гарадох і памешчыкаў на вёсцы. Інакш кажучы, мясцовыя справы 90 проц. расійскага насяленьня былі ў руках дваранства. Аб мясцовай гаспадарцы, дарогах, мастох, больніцах, школах бадай ніхто не клапаціўся, ды апошніх бадай і на было; больніцы былі хутчэй у вялікіх маёнтках, зробленыя «прасьвечанымі» панамі часткай з фанфаронства, часткай, як патрэбная прыналежнасьць добра наладжанай гаспадаркі. Словам, дарэформавага «земства» бадай ніхто не заўважаў, і калі ў 1864 г. былі створаны «земскія установы», то ўсім здавалася, што ў Расіі зьявілася нешта новае і нават, як здавалася замілаваным у сябе рэформатарам, нешта зусім орыгінальнае, да чаго нідзе ў іншых краінах не дадумаліся. А сапраўды нашыя земскія ўстановы былі даволі дакладна зьняты з Прусіі, самай бюрокра-
