верным рыцарам сваёй абяздоленай бацькаўшчыны, і толькі адным сваім мастацкім словам: ён выступаў і як публіцыста, які ў сваіх сьцісла напісаных артыкулах імкнуўся паказаць гісторыка-культурныя асновы беларускага нацыянальна-культурнага адраджэньня.[1] І яго артыкулы, напісаныя бяз усякай палітычнай прадузятасьці, з належачым маладому пісьменніку прыгожствам, сьведчаць сваёй аўтарытэтнасьцю й грунтоўнасьцю аб рэальнасьці беларускага народу...
Беларускі нацыянальна - культурны рух—па думцы М. Багдановіча, калі разглядаць гэты рух ў параўнаўча-гістарычным асьвятленьні, прадстаўляе сабою толькі адзін з працэсаў у складанай дыфэрэнцыацыі Еўрапейскае культуры па нацыянальным адзнакам. Сярэдневякоўе ведала толькі адну лацінскую мову, як сродак духоўнае культуры. Але з часам складаньня асобных нацыянальнасьцяў, родная мова апошніх павіна была заняць месца лацінскай мовы. Перага нацыянальнае мовы раней за ўсе выявілася ў мастацкай творчасьці. Радапачатчыкам новага кірунку зьявіўся Дантэ. Усьлед за апошнім да жывых, яшчэ мала апрацаваных моў, зьвярнуліся французы, немцы, ангельцы, гіпшанцы. Гэты рух палажыў пачатак нацыянальным еўрапейскім культурам. У далейшым разьвіцьці гісторыі еўрапейскіх грамадзянстваў дыфэрэнцыяцыя еўрапейскіх культур робіцца ячшэ больш значнаю. Нацыянальна-палітычнае адраджэньне вядзе за сабою выяўленьне нацыянальнай культуры (партугальская, чэшская, галяндская, румынская, літоўская і т.д.).
Аднак працэс дыфэрэнцыяцыі культураў на гэтым не спыніўся. Ад нацыянальных комплексаў абасабляюцца больш дробныя, блізкія да іх па свайму збудаваньню, але ўсё-ж розьнячыяся з імі нацыянальна-культурныя адэінкі. Гэты працэс знайшоў найбольш яскравы адбітак у славеснай творчасьці. Гэткім чынам ад літаратуры французкай - адкалваецца - провансальская, ад гішпанскай— каталёнская, ад чэшскай—славацкая, сэрбскай—словеньская, польскай-кашудзкая, галяндскай - фрызкая, ад вялікарасейскай адлажылася ўкраінская і, нарэшце, беларуская. Гэткім чынам, вынік беларускае літаратуры й культуры па думцы М. Багдановіча, ёсьць яўленьне агульнаеўропейскага парадку, а не выключна толькі мясцовага. Вось агульныя грунты беларускага нацыянальна-культурнага адраджэньня, калі разглядаць апошняе на агульным фоне разьвіцьця нацыянальных культур і драбленьня адзінай сярэднявяковай культуры.
Няможна не згадзіцца, што гэтая пастаноўка сусім правільна. Дакладны аналіз гістарычных судзьбінау еўрапэйскага грамадзянства даў грунт маладому публіцысьце прысьці да такога карыснага соцыолёгічнага вываду.
Беларуская культура мае свае нацыянальныя асаблівасьці й ніякім чынам не зьяўляецца простым варыянтам культуры велікарасейскай,— гэта другі тэзіс аўтара. Беларуская й велікарасейская культуры — гэта два самастойных навуковых комплекса, з самага-ж пачатку ўзрастаўшых і разьвіваўшыхся незалежна паміж сабою. Розьнючыся між сабою і па бытавым першаасновам і па ўплывам, накіраваным з бакоў, і па здарэньням далейшага гістарычнага жыцьця, яны зразумела, прыйшлі да далёка неаднолькавых рэзультатаў. Гістарычная доля абаіх народаў была розная. Велікарускі народ, "асіміліраваўшы масу фінскіх пляменьняў", ужываючы іхні, дапасаваны да наўкольных умоваў бытавы ўклад, дзякуючы гэтаму, адхіліўшыся ад істотнага славянства, як антрополёгічна, так і культурна, у рэшце ўсяго перажыў «эпоху татаршчыны і апынуўся амаль што-сусім адрэзаным ад Заходняй Эўропы». Беларуская культура ў сваіх славянскіх грунтох разьвівалася, не гледзячы на прыналежнасьць Беларусі да літоўскага вялікага княжства, бо беларуская культура ўзяла верх над культураю Літвы». Беларуская мова стала дзяржаўнаю моваю ў новай дзяржаве. На беларускай мове адбываўся суд, вялося ўсё справаводства, пісаліся акты й граматы. Ўсё
- ↑ Украінскае Жызнь, 1915 г. №1
