Лёндонам — драпежніцтва? А зруйнаваньне тысяч сёл, мястэчак і гарадкоў з радзімных гармат і кулямётаў — людзкасьць?
«Ад Смагіна не засталося памяткі».
А Сілцы?
А вялікая колькасьць тых вёсак і мястэчак, якія цешылі яго вочы ў пераезды з Рыгі ў Сілцы, з Рыгі ў Смагін, са Смагіну ў Пецярбург?
А тыя людзі, між якіх ён тоўкся на рынках і сходках?
А яго маці? А Сёмка з сям’ёю? А цэлая вуліца суседзяў, знаёмых людзей? Няўжо ён не сягоньня — так заўтра сустрэне іх на абледзянелых тротуарах Захараўскае вуліцы? У зношаных, выпертых і лапленых лахманох? Пахудзеўшымі, прыбітымі, бязмоцнымі і безнадзейнымі? А мо’ і зусім яны не дайшлі, ці мо’ ня дойдуць?
На шырокім выбітым гасьцінцу, пад бярозай ці ядловым кустом пяройме іх беспагадная пошасьць і прыкуе на векі да зямлі.
З нецярпеньнем чакаў Рыгор да сябе Пятруся, каб падзяліцца з ім балючым уражаньнем пра стан роднага кутка.
Як на-дзіва, Пятрусь дзесьці зьнік і не паказваўся да Рыгора.
І калі Пятрусь зьявіўся да яго дзён за два да спэктаклю, Рыгор, замест прывітаньня, праказаў:
— Як шкода, што ты позна мяне наведаў!
Пятрусь не зразумеў сказу і ўпарта паглядзеў на Рыгора.
— Так, так… Ты быў мне вельмі патрэбным у гэтыя дні, — дадаў Рыгор.
— У чым справа? — пацікавіўся Пятрусь.
Рыгор пачакаў, пакуль таварыш распранецца ды зойме месца і падрабязна расказаў свае ўражаньні ад спатканьня з бежанцамі. Абое, і Рыгор і Пятрусь, разьюшана тупалі па пакоі, захапіўшыся настойнымі думкамі. Перад імі абодвымі паўставалі выразныя малюнкі з трагедыі, якая адыгрывалася далёка ад іх.
Яны хвілін з дзесяць пастаялі моўчкі, губячыся ў бязмоцнасьці. Каб хоць крыху адыйсьці ад думак, Рыгор паведаміў:
— Бежанскі комітэт наладжвае спэктакль. Можа чуў?
— Не.
— Вось я ўзяў для распаўсюджаньня пару дзесяткаў білетаў; і, думаеш, так-такі і лёгка гэта зрабіць? Прапануеш білет — а на цябе з ухмылхаю пазіраюць і маўчаць. Што за бежанцы і каму да іх якое дзела… Так, прынамсі…
