— А тыфус, Андрэй, а халера… Баішся сказаць? Ведаюць, не схаваеш. Паглядзеў-бы, браток — як на пакосе. Людзі — як мухі. Мэрам чыясьці рука махала востраю касою — на вачох клаліся людзі. Зрабіў два крокі — і сьмерць, два крокі — і сьмерць. Каня, карову — убок, а чалавека — рыеш магілу. Паложыш і галінку бярозы, ці елачку ваткнеш ды далей. Зрэдку саб’еш нятрывалы крыжык. А разам, паверыш, могілкі. На гоны, на вёрсты, доўгія, вялікія могілкі. Аднаго маладзіца, другога — дзіця, бацька і дзед, матуля і каханая. Кінуў — ня глянуўшы на твар у апошні раз — і пайшоў ці паехаў. Калі мы пройдам, братка, між тых могілак і крыжоў? Нас тут каля сотні, а выйшла — у пяцера болей. Што-ж, можа і добра, бо дзе-б мы начавалі? Дойдзе з нас палова і таго хопіць… Гэткія справы, нябожа…
Рыгор стаяў, як заварожаны, убіраючы ў сябе жаласьлівыя паведкі дзядзькоў.
Іх простыя шурпатыя сказы стукалі малаткамі па яго сэрцы, пілавалі нутро і камянілі істоту. Хацелася абняць гэтых мучальнікаў, пераліць у іх сваё гарачае кіпучае пачуцьцё спагады і ўверыць у сьветлае, бліскучае, надзейнае ды ўцешнае будучае.
— Дзядзькі, прыдзе час і ўся ваша крыўда і ўсе вашы мукі будуць адплачаны вольнаю доляю і жыцьцём шчасьлівым… Гэта валежыць і ад вас саміх.
Рыгор не дасказаў свае думкі — перасохла ў горле.
Раптоўны вокліч, вылецеўшы з дзьвярэй, разварушыў грамадку.
— За Неўскую заставу, мужчыны.
Яшчэ пяць хвілін і нястройныя, блытаныя шэрагі кажухоў і сьвітак аддзяліліся ад Рыгора, пакінуўшы яго адным. Ён паглядзеў ім усьлед, многазначна паківаў галавою і схаваўся ў дзьвярах будынку.
Стромныя, забруджаныя ўсходы глядзелі на яго шырокімі піраговымі сьлядамі лапцей. Пракуранае карашкамі і самасеем паветра, дапамінала пра цэладзеннае таптаньне па ўсходах яго землякоў — выгнанцаў.
На самым верхнім паверсе, пры няпрычыненых дзьвярах, стаяла пара бабулек, пільна рухаючы медзякі. Яны баязьліва паглядзелі на Рыгора і сышлі ўбок ад дзьвярэй.
Рыгор прайшоў у дзьверы.
