працуюць у досьледах па краязнаўству і прафэсары Лукашэвіч, Шыдлоўскі, Голэмбецкі, Ярашэвіч, Нарбут, Даніловіч і інш.
З часоў Мікалая політыка мяняецца. Ужо ў часы вайны 1812 году палякі ўдзелам у арміі Наполеона і ў часовым урадзе на Беларусі пачалі выклікаць абурэньне з боку рускага ўраду. Затым была выяўлена сувязь політычных гурткоў Польшчы і Беларусі з паўстаньнем „Дзекабрыстых". Апроч гэтага, Мікалай І трымаўся зусім другіх паглядаў адносна Польшчы, чым Аляксандар І і Павал І. У 30 і 31 годзе ў Польшчы йдзе паўстаньне. Яно адбіваецца і ў Беларусі. Пасьля яго зьнішчэньня зьмяняецца і політыка на Беларусі.
У 1832 г. урад зачыніў Віленскі ўніверсытэт, апроч мэдыцынскага факультэту, праістнаваўшага пад назвай Акадэміі да 1842 г.; затым зачыняюць польскія і беларускія школы і замяняюць расійскімі; зачыняюць каталіцкія манастыры. У дзелаводзтве ўводзіцца расійская мова, уводзяцца і расійскія ўстановы і адмяняецца Літоўскі Статут. Вуніятаў цалком далучаюць да праваслаўнае царквы, і ўрэшце ў 1839 г. на саборы ў Полацку офіцыйна абвяшчаецца аб далучэньні вуніяцкай царквы да праваслаўнай.
Пачынаецца русіфікацыя краю; пры гэтым беларуская мова прасьледуецца яшчэ болей, чым польская.
Усе гэтыя перамены мала зачаплялі сялянскую масу, якая ня вучылася ў школах, не карысталася ўніверсытэтам і амаль што адна захавала сваю нацыянальнасьць. Болей закранула сялянскае жыцьцё вайна 1812 г. Яна рэквізіцыямі і грабяжамі зьнішчыла сялянскае дабро, але разам з гэтым яна падняла пытаньне аб прыгонным праве. Сяляне перастаюць слухаць сваіх паноў і разам з францускімі салдатамі разьбіраюць маёмасьць паноў. Пасьля выхаду французаў прыгон аднаўляецца. Паны стараюцца спагнаць свае страты. Паншчына прымае такія цяжкія формы, што прымушае ўрад умяшацца. Губэрнатары Беларусі даносяць цэнтральнаму ўраду, што сялянства замочана няволяй, бо яно не забясьпечана ад самаволі пана, што селянін працуе 6 дзён у тыдзень на пана і толькі ў нядзелю працуе на сябе. Губэрнатары баяцца ўзрыву народнай помсты і лічаць патрэбнай сялянскую рэформу. Асабліва цяжка было аддаваньне сялян падрадчыкам на розныя галоты, — напрыклад, земляныя. Часта паны гэтак аддавалі цэлыя вёскі. Урад прымушан быў умеркаваць гэта загадам аддаваць ня болей палавіны работнікаў з сям‘і і рэгуляваць падзел заработку паміж панам і селянінам. Наколькі гэта выконвалася пры поўнай бяспраўнасьці сялян вочавідна.
Насьпеўшая патрэба ў рэформе сялянскага жыцьця адбылася адначасна з усёй Расіяй. За сваю зямлю, якою сялянства карысталася спрадвеку, яно заплаціла выкуп, які быў на 25% і болей даражэй рыначнай цаны зямлі. Лік сялян, звольненых ад прыгону, быў: у Віцебскай губ.—283,900 чал., у Магілёўскай—305,800, у Менскай— 359,600, у Смаленскай—427,700 чал.
Лік зямлі, атрыманай сялянамі.
ГУБЭРНІ. Зямля ў дзесяцінах. % адносна да ўсёй плошчы зямлі.
Менская 2.084.200 28,5
Віцебская 1,491,900 40,4
Магілёўская 1.727,100 42,2
Смаленская 2,028.200 44,4
