Падзеі дзён даўно былых,
Паданні старыны глыбокай.
У грамадзе сыноў сваіх,
З сябрамі, ў цераме высокім
Владзімір-сонца баляваў;
Дачку сваю ён выдаваў
За князя храбрага Руслана,
І мёд ён з кованага збана
За іx здароўе выпіваў.
Марудна елі продкі нашы,
І не спяшаліся кругом
Абходзіць срэбраныя чашы
З кіпучым півам і віном.
І весялосць яны дарылі,
Шыпела пена па краям,
Іх важна чашнікі насілі
І ў пояс гнуліся гасцям.
Бяжыць размовы шум няроўны:
Бурліць гасцей вясёлы круг;
Пачуўся раптам спеў цудоўны
І звонкіх гусляў беглы гук;
Сцішэла. Слухаюць Баяна:
Ён услаўляў, пясняр-мудрэц,
Людмілу-сонца і Руслана
І Лелем звіты ім вянец.
Пачуццем палкім змардаваны
Руслан сумуе, закаханы;
На друга мілага глядзіць,
Не есць, не п’е, дрыжыць, гарыць,
Злуецца, вусы шчыпле, хныча,
Не церпіць, кожны момант ліча,
І тут за шлюбным іх сталом
Тры князі з хмурчатым чалом,
Сядзяць, сумуюць маладыя;
Маўчаць перад збанком пустым,
Не ўпамяць кубкі кругавыя.
І ежа непрыемна ім;
Не чуюць вешчага Баяна,
Спусцілі долу свой пагляд:
То тры сапернікі Руслана;
У сэрцы тояць страшны яд
Кахання ненавісці чад.
Адзін – Рагдай, ваяка смелы,
Мячом рассунуў ён надзелы
Багатых кіеўскіх палёў;
Другі – Фарлаф, крыкун парожны,
На балях быў непераможны,
Але чураўся ён баёў;
Апошні, повен думы бурнай,
Ратмір – хазарскі хан. На жаль
Утрох сядзець тужліва, хмурна,
Вясёлы баль для іx не баль.
Вось і канец; усталі госці,
Бязладна, ў шумнай весялосці
Ідуць; глядзяць на маладых:
Нявеста вочы апусціла,
Як быццам сэрцам затужыла,
А ззяе радасны жаніх.
Ды цень абняў усю прыроду,
Глухі час поўначы прышоў;
Баяры, дрэмлючы ад мёду,
З паклонам рушылі дамоў.
Жаніх гарыць, і ў захапленн!
Галубіць ён сабе ўяўленнем
Дзяўчыны слаўнай прыгажосць;
З таемным сумным заміленнем
Вялікі князь з задавальненнем
Благаслаўляе маладосць.
І вось нявесту маладую
Вядуць на шлюбную пасцель;
Агні патухлі... і начную
Лампаду запаляе Лель.
Збылося мілае імкненне,
Кахання блізяцца дары;
Спадзе рэўнівае адзенне
На цараградскія каўры...
Ці чутны шэпты закаханых
І пацалункаў палкі гук
І сэрца стук усхваляваны
Апошняй боязні?.. Супруг
Шчаслівы момантам жаданым;
Вось ён настаў. І тут – наўкруг
Гром грымнуў, свет бліснуў ў тумане,
Лампада тухне, дым бяжыць,
Вакол цямнее, ўсё дрыжыць,
Душа замёрла у Руслана...
Ўсё змоўкла. Ў грознай цішыні
Пачуўся двойчы кліч нязнаны,
І хтось у дымнай глыбіні
Ўзляцеў чарней імглы туманнай…
І зноў палац пусты, заціх,
Падняўся спуджаны жаніх,
З аблічча льецца пот застылы;
Дрыжыць, халоднаю рукой
Гукае ў змрочнасць, сам не свой…
Бяда; няма сяброўкі мілай!
Паветра ловіць прад сабой;
Няма Людмілы ў цьме густой,
Украдзена нязнанай сілай.
Хоць дні пакутуеш свае
Ты, повен страсці нецярплівай,
Хоць цяжка жыць, сябры мае,
А жыць, аднак, яшчэ мажліва.
Пасля гаротных, доўгіx год
Абняць любімую дзяўчыну
Сваіх жаданняў, слёз, журбот
І так раптоўнасцю ў хвіліну
Навек згубіць... які дакор,
Бясспрэчна, лепш-бы я памёр!
Ды ўсё-ж жыве Руслан няшчасны.
А што вялікі князь сказаў?
Бядою ўражаны дачаснай,
На зяця гнеў свой скіраваў,
Яго і двор свой заклікае:
“Дзе, дзе Людміла?” – Ён пытае
З чалом жахлівым, агнявым.
Руслан не чуе... “Дзеці, дзеці!
Не жыць ужо мне больш на свеце,
О, зжальцеся вы над старым!
Скажыце, хто з вас будзе згодзен
Скакаць за дочкаю маёй?
Хто мне дачку маю знаходзе,
Таму – хвалюйся злодзей, стой!
Ты не ўсцярог жаны сваёй! –
Таму – аддам яе я ў цвеце,
З поўцарствам прадзедаў маіх.
Хто-ж адгукнецца, дзеці, дзеці!..”
– Я! – сумна вымавіў жаніх.
Я! я! – гукнулі тут з Рагдаем
Фарлаф і радасны Ратмір: –
Мы зараз коней асядлаем;
Мы рады ўсю аб’ездзіць шыр.
Кароткім будзе час разлукі;
Не бойся: едзем за княжной”.
Стары з удзячнасцю сваёй
У слёзах прасцірае рукі,
Увесь замучаны тугой.
Учацвярых выходзяць чынна;
Руслан, бы хто яго прыбіў;
За лёс утрачанай дзяўчыны
Дакор і мучыў і мярцвіў.
Садзяцца на коней імклівых,
Ля берагоў Дняпра шчаслівых
Лятуць, аж хмарай віўся пыл;
Схаваліся за небасхіл,
І не відаць ужо іx болей...
А доўга ўсё яшчэ глядзіць
Вялікі князь у далеч-поле
І думкай ім услед ляціць.
Руслан таміўся, быў маўклівы,
Ён сэнс і памяць пагубляў.
А ехаў поруч ганарліва
Фарлаф, з дакорам паглядаў
На невясёлага Руслана.
І ён казаў: “Прыждаў пары,
На волю вырваўся, сябры!
Ці хутка з волатам паганым
Спаткаюся? Пальецца кроў.
Каханне знае ўзлёт і згубы!
Павесяліся, меч мой, зноў,
Павесяліся, конь мой любы!”
Хазарскі хан, ён пачуццём
Ужо Людмілу абымае,
Ледзь не танцуе над сядлом:
Ў ім кроў гуляе маладая.
Агнём надзеі повен зрок:
То скокне ён, то зробіць крок
І гоніць зноў каня ліхога,
То ставіць на дыбкі каня,
То хутка мчыцца па дарогах.
Рагдай маўчыць. Ён лёсу злога
Баіцца больш таго агня.
Ён стомлен рэўнасцю дарэмнай,
І неспакойны штосьці ён,
І часта зрок яго страшэнны
За князем слаўся наўздагон.
Сапернікі адной дарогай
Сумесна едуць цэлы дзень.
Цямнее бераг, як трывогай
З усходу льецца начны цень;
Туманы над Дняпром глыбокім;
Ужо спачыць каням пара.
Скалістай сцежкаю шырокай
Перасякае шлях гара.
“Раз’едземся, пара! – сказалі, –
Нязнаны лёс спаткае нас”.
І кожны конь памчаўся далей,
Не чуўшы стомы ў гэты час.
Што робіш ты, Руслан тужлівы,
Адзін, дзе векавая ціш?
Людмілу, шлюбны дзень жахлівы
Здаецца ты нібыта сніш.
Насунуў медны шлем на бровы,
З рукі магутнай кінуў повад,
Ты шагам едзеш між палёў,
Ў душы тваёй павольна зноў
Надзея, вера згаснуць скора.
Ды тут прад віцязем пячора;
Ў пячоры светла. Ён зайшоў.
Скляпенне даўняе пароды, –
Равеснікі самой прыроды.
Што-ж бачыць віцязь наш у ёй?
Там старца ўбачыў прад сабой.
З густою белай барадой;
Лампада перад ім гарыць;
За кнігай дзён былых сядзіць,
Яе уважліва чытае.
“Заходзь, будзь ласкавы, мой сын! –
Сказаў з усмешкай ён Руслану: –
Ўжо дваццаць год я тут адзін
У змроку дзён сваіх я вяну;
А ўрэшце дзень той надышоў,
Што я калісь яшчэ прадбачыў.
Злучыла доля нас, няйначай,
І нашы сэрцы ўзварухне,
Сядай і выслухай мяне.
Руслане, страціў ты Людмілу;
Твой цвёрды дух губляе сілы;
Ды хутка ліха прабяжыць:
Да часу зло з табой бяжыць.
З надзеяй, вераю, разважна
Ідзі на ўсё, смялей ступай.
Наперад! Ты мячом адважна
Свой шлях на поўнач прабівай.
Ты знай, Руслан, зняважыў вораг
Цябе – страшэнны Чарнамор,
Крадзе красунь, хавае ў горах,
Ён уладар паўночных гор.
Яшчэ ў яго палацы дальнім
Ніхто не быў да гэтых пор,
А ты зласлівых спраў знішчальнік,
Ты будзеш там – ліхадзей
Загіне ад рукі тваёй.
І гаварыць не трэба болей:
Твой лёс і поспех тваіх дзей
Залежыць ад уласнай волі”.
Наш віцязь перад ім упаў,
Руку ад радасці цалуе.
Перад вачыма свет заззяў,
Мучэнні сэрцам не пануюць.
Ён ажывіўся: раптам зноў
Прыбегла сумная хвіліна...
“Пазнаў тваёй журбы прычыну;
Сум хутка пройдзе, як прышоў –
Сказаў стары: – цябе пужае
Каханне ведзьмара; дый не,
Яно дарэмнае і знаеш
Зусім не страшнае княжне.
Ён зоры зводзіць з высі яснай,
Ён свісне – месяц задрыжыць;
Але супроць законаў часу
Яго навука не ўстаіць.
Рэўнівы, злосны ён ахоўнік
Замкоў бязлітасных дзвярэй,
Ён толькі мучыць безумоўна
Душу нявольніцы сваей.
Наўкол яе маўкліва бродзіць,
Клчне ён лёс суровы свой…
Ды, віцязь добры, дзень праходзе,
А трэба усё-ж табе спакой!”
Руслан на мяккі мох кладзецца
Прад заміраючым агнём;
Заснуць жадае моцным сном,
Але не можа, сэрца б’ецца,
Раскрые вочы, уздыхне:
“Не спіцца, бацька, штосьці мне!
Што мне рабіць: я хвор душою,
І сон не ў сон, як нудна жыць.
Дазволь мне сэрца асвяжыць
Тваёй гаворкаю святою.
Пытанне я задам табе,
Прызнайся: хто ты, дабрадзейны,
Майго жыцця айцец надзейны?
Ў пустыню хто загнаў цябе?”
Стары, з усмешкаю маркотнай,
Свой даў адказ: “Любімы сын,
Не помню я свой край гаротны
Айчызны дальняй. Кроўны фін
У полі нам адным вядомым,
Ганяў я статак сёл знаёмых,
І з дзён юнацтва толькі знаў
Лясы дрымучыя, палянкі,
Пячоры, раўчакі між траў
Ды дзікай беднасці гулянкі.
Але там жыць, нібыта ў сне,
Нядоўга давялося мне.
Тады ад хаты недалёка,
Як быццам кветка адзінока;
Жыла Наіна. Між дзяўчат
Яна грымела пекнатою.
Аднойчы ранняю парою
Ганю свой статак, ля прысад,
Я на дудзе сваёй іграю;
Перада мной шумеў паток.
Адна красуня маладая
На беразе пляла вянок.
Была – шчаслівая хвіліна...
Ах, віцязь – то была Наіна!
Я да яе ўраз падышоў,
Адным ахоплены жаданнем,
Душой тады пазнаў любоў
З яе нябесным красаваннем,
З яе тугой, што паліць кроў.
Мінула года палавіна;
Сказаў, хвалюючыся, ёй:
Люблю, люблю цябе, Наіна.
Але журботны голас мой
Яна ў душы не адчувала,
Любіла больш за усё сябе;
І раўнадушна адказала:
“Пастух, я не люблю цябе!”
І ўсё мне дзіка, змрочна стала:
І родны лес, і цень дуброў,
І гульні жвавых пастухоў –
Нішто тугі не сунімала.
Ў самоце сэрца сохла, вяла.
Тады і думкі падышлі
Пакінуць фінскія палі;
Сабраць адважную дружыну,
Марамі ў далеч плыць і плыць.
І славай бітвы заслужыць
Увагу гордае Наіны.
Я клікнуў смелых рыбакоў
Шукаць і золата і сховаў.
І ціхі край маіх бацькоў
Пачуў змагання гул суровы
І шум узброеных чаўноў.
Надзеяй повен плыў я ў далеч
З гурбой бясстрашных землякоў;
Мы дзесяць год на снег і хвалі
Лілі людзей варожых кроў.
Слух прабягаў: цары чужбіны
Mаіx палохаліся дзей;
Іx гордых воінаў дружыны
Ўцякалі ад маіх мячэй.
Мы ваявалі ўсе адразу,
Дзялілі дань, ішлі у даль,
Мы ўсе, з нявольнікамі разам,
Спраўлялі свой вясёлы баль.
Ды сэрца, поўнае Наінай,
Ці то ў банкет, ці ў гул баёў,
Мяне цягнула да дзяўчыны,
Шукала фінскіх берагоў.
“Пара дамоў, сказаў я, другі!
Мы скінем жорсткія кальчугі,
Павесім іx пад родны дах.
Сказаў – і вёслы зашумелі;
І, пакідаўшы ў моры страх,
Дадому, з радасцю ў вачах,
Мы горда й весела ляцелі.
Збыліся мары пекнаты,
Збыліся палкія жаданні!
Хвіліна мілага спаткання,
І для мяне бліснула ты!
Прынёс да ног сваёй Наіны
Каралі, золата, тканіны;
Меч акрываўлены паклаў;
І перад ёю зачарован,
Сярод зайздрослівых сябровак,
Авіты страсцю я стаяў;
Стаяў нявольнікам паслушным,
Яна ўцякла, перада мной
Сказаўшы гэтак раўнадушна:
“Я не люблю цябе, герой!”
Руслан, ты не адчуў хвіліны
Зневажанага пачуцця.
Не знаў пагарды ты дзяўчыны.
Чаго-ж ты хочаш ад жыцця!
Шчаслівец, смуткам сэрца губіш,
А ты любімы так, як любіш.
Пашто расказваць, добры сын,
Ды расказаць не хопіць сілы.
Ах, і цяпер адзін, адзін.
Душой заснуўшы, ля магілы,
Я помню горасць, і парой,
Як пра былое прыгадаю,
Па барадзе маёй сівой
Сляза цяжкая працякае.
Паслухай: на зямлі бацькоў
Спакон вякоў між рыбакоў
Адна навука працвітае.
Сярод лясоў, ці ля ракі,
Сівыя, ў глушыні далёкай
Жывуць здаўна чараўнікі;
Валодаць мудрасцю высокай
Імкнуцца, каб пазнаць вякі;
Ўсё чуе голас іx суладны,
І што было, што будзе зноў,
Іх волі грознай падуладны
І дамавіна і любоў.
І я, так прагнучы кахання,
Рашыў у смутку й нараканнях
Наіну чарамі схіліць,
І ў сэрцы любай чараваннем
Агні кахання запаліць.
Спяшаўся я на шлях свабоды,
У адзінотны змрок лясоў;
Там я ў навуцы ведзьмароў,
Правёў нябачаныя годы.
Настаў даўно жаданы міг,
І тайну страшную прыроды
Я светлай думкаю пасціг:
Пазнаў я сілу заклінанняў,
Вянок кахання і жаданняў!
Цяпер, Наіна, ты мая!
Я перамог! Так думаў я.
Але другая злая воля
Перамагла мяне, эх, доля.
З надзеяй шчасця і спагад,
З жаданнем палкага спаткання,
Раблю паспешна заклінанні,
Склікаю духаў – сам не рад! –
Шалёны, лётаю няспынна,
Дастойны Чарнамора брат,
Краду любімую Наіну.
Заваражыў – і ў цьме лясной
Страла прабегла грамавая,
Віxор чароўны узняў развой,
Зямля ўздрыгнула пад нагой...
І раптам бачу прада мной
Сядзіць бабулька, ледзь жывая,
Блішчыць вачыма, ўся сівая,
З гарбом, з трасучай галавой,
Журботнай старасці часіна.
Ах, віцязь, то была Наіна!..
І я жахнуўся і маўчаў,
Вачыма здань страшную мерыў.
Я сумняваўся і не верыў,
І тут заплакаў, закрычаў:
Наіна, ты?! Ах, немажліва!
Скажы, дзе ўзлёт красы тваёй?
Няўжо нябёсы так жахліва
Цябе змянілі, дружа мой?
Скажы, як вышаў я ў паход,
Расстаўшыся з душой і мілай,
Ці даўна?.. “Роўна сорак год”,
Адказ быў повен зла й журбот: –
“Сягоння семдзесят мне біла.
І што рабіць? – пішчыць яна, –
Гады гурбою праляцелі,
Прайшла мая, твая вясна,
Абодва пастарэць паспелі.
Ды слухай, дружа: не бяда
Юнацтва здрадлівага ўтрата.
Сівая ўся цяпер, нуда,
Здаецца, стала і гарбатай;
Не тое, што калісь была;
Як кветка дзіўная цвіла;
Цяпер (прыбавіла пляткарка)
Адкрыю тайну: я вядзьмарка!”
Было на самай справе так.
Нямы, застыглы перад ёю,
Я дурань быў, а не мастак,
З усёй прамудрасцю маёю.
Ды вось жахліва: як на злосць
Якраз збылося чараванне.
Мая сівая прыгажосць
Аж палымнее ад кахання.
Скрывіўшы ўхмылкай страшны твар,
Магільным голасам пачвар
Бармоча мне сваё прызнанне.
Ад страху я збялеў дазвання!
Спусціўшы вочы я дрыжэў;
Яна праз кашаль не ўнімала
Сваёй гаворкі нараспеў:
“Так, сэрца я цяпер пазнала;
Яна, мой верны друг, у нас
Для нежнай страсці ў нежны час;
Гараць пачуцці, я палаю,
Жаданні здзейсні ўсе свае...
Прыдзі ў абдымкі ты мае...
О мілы, мілы! паміраю…”
А паміж тым яна, Руслан,
Мігала цёмнымі вачамі;
А паміж тым за мой кафтан
Што сіл трымалася рукамі;
А паміж тым – я заміраў,
Жахлівасць зрок мой засцілала;
Цярпець знянацку сіл не стала;
Я з крыкам вырваўся, ўцякаў.
Яна-ж услед! “О, недастойны!
Ты ўсхваляваў мой век спакойны,
Парваў нявіннай дзевы сны!
Здабыў каханне ты Наіны
І зневажаеш – вось мужчыны!
Заўсёды здраднікі яны!
Але тут больш маёй віны:
Прывабіў ён мяне няшчасный!
Я гіну ад парываў страсных...
Дзявочы злодзей! Ганьба! Знай!
Дрыжы, нягоднік, пачакай!”
Так разышліся. Ў гэты край
Прышоў, з тых пор у беспрасвецці
Жыву з разбітаю душой;
Уцехай мне адно на свеце –
Прырода, мудрасць і спакой.
Магіла ўжо мяне гукае;
А пра пачуцці а ні-ні
Не забываецца старая,
Кахання позняга агні
З дасады у злосць ператварае.
Душою чорнай у кляцьбе
Старая ведзьма ўжо бясспрэчна
Узненавідзіць і цябе;
Ды гора на зямлі не вечна”.
Наш віцязь з смагаю прымаў
Апавяданні старца; вочы
Дрымотай ён не закрываў,
І ціхага палёта ночы
У думках ён не адчуваў.
Але праменны дзень зіяе...
Ўздыхнуўшы, віцязь абымае
З падзякай старца-ведзьмара;
Багата мар, надзей, дабра.
Выходзіць ён. Нагамі сціснуў
Руслан каня. І ў далячынь
Сабраўся рушыцца, прысвіснуў.
“Мяне, гэй, бацька, не пакінь!”
І скача ён пустой далінай.
Сівы мудрэц, як быццам сыну,
Крычыць услед “Шчаслівы пуць!
Даруй, любі сваю дзяўчыну,
Парадаў старца не забудзь!”
Прапануем да спампаваньня!
