Сапернікі ў майстэрстве бою,
Не знайце міру між сабой;
Насіце горда вашу зброю
У захапленнях барацьбой!
Хай перад вамі свет смуткуе,
Дзівіцеся ўрачыстым дням:
Бо вас ніхто не пашкадуе,
Ніхто не перашкодзіць вам.
Сапернікі другога роду,
Вы, рыцары парнаскіх гор,
Вы не смяшыце лепш народу,
Суцішце свой сварлівы хор;
У спрэчках – будзьце асцярожны.
А вы, сапернікі яе,
Жывіце дружна, калі можна!
Паверце мне, сябры мае:
Каму дзявочае каханне
Належыць лёсам да сканання,
На зло той будзе між уцех;
І тут злавацца смех і грэх.
Няўжо бог даў для нас адно –
Пад сонцам шчасце асалоды?
Вам застаюцца нагародай
Вайна і Музы і віно.
Калі Рагдай неўгамаваны,
Глухой трывогай змардаваны,
Пакінуўшы сяброў сваіх,
Пусціўся ў край ён адзінотны
І ехаў між пустынь лясных,
Спавіты думаю журботнай, –
Злы дух трывожыў, уладаў
Яго душою засмучонай,
І невясёлы князь шаптаў:
“Заб’ю!.. Зніштожу ўсе прапоны…
Мяне пазнаеш ты, Руслан!
Цяпер-жа, дзеўчына, паплача…”
Крануў каня і, між палян,
Ужо назад, што сілы скача.
А ў гэты час салодкі сон
Апанаваў Фарлафа, ён
Схаваўся ў цень, каб не смаліцца
На яркім сонечным агні,
І адзінотна, ля крыніцы,
Абедаць стаў у цішыні.
І раптам бачыць: нехта у полі,
Як бура, мчыцца на кані;
Не марнаваўшы часу болей,
Фарлаф, пакінуўшы абед,
Кап’ё, кальчугу, шлём, пальчаткі,
Сеў у сядло і без аглядкі
Ляціць – а той за ім услед.
“Бягляк, спыніся, вераломны! –
Крычыць Фарлафу незнаёмы. –
Нягоднік, дай сябе нагнаць!
Дай галаву з цябе сарваць!”
Фарлаф, пазнаўшы крык Рагдая,
Ад страху тросся, заміpаў,
Сам смерць сваю ён насцігае,
Каня яшчэ хутчэй пагнаў.
Так толькі заяц баязлівы,
Што cіл, напуджаны, імкліва
Бяжыць праз поле, праз лясы,
Калі за ім імчацца псы.
На месцы слаўнага пабегу
Вясной, ад рыхлага ўжо снегу,
Шумліва раўчукі цяклі
Па векавых грудзях зямлі.
Да рову конь прыбег імклівы,
Махнуў хвастом і белай грывай,
Свае сцяў цуглі між зубоў
І пераскочыў цераз роў;
А коннік кволы ўверх нагамі
Зляцеў нязграбна ў гразкі роў,
І свет цямнеў перад вачамі,
Быў смерць сваю прыняць гатоў,
Рагдай да яру падлятае,
Мячом махае наўздагон;
“Загінь-жа, трус! памры!” вяшчае...
Тут пазнае Фарлафа ён;
Гдядзіць, і рукі абамлелі;
Здзіўленне, прыкрасць, крыўда, гнеў
На твары раптам заблішчэлі;
Герой сцяў зубы, анямеў,
І ўжо з панурай галавою
Хутчэй ад яру скіраваў,
Нібы шалеў… Ледзь, ледзь не стаў
Ён сам смяяцца над сабою.
Тады спаткаў ён пад гарой
Бабулечку чуць-чуць жывую,
Гарбатую, зусім сівую.
Яна дарожнаю клюкой
Яму на поўнач паказала.
“Ты знойдзеш там яго”, сказала.
Рагдай вясёласцю ўскіпеў
І к вернай смерці паляцеў.
А наш Фарлаф? Ляжыць, бядуе,
Дыхнуць баіцца; сам не свой.
І толькі ў думках: ці жыву я?
Куды-ж уцёк сапернік мой?
І раптам чуе над сабой,
Нібы з магілы, кліч старой:
“Устань, малойчык; ціха ў полі;
Нікога ты не стрэнеш болей;
Каня табе даю, прымай;
Мяне паслухайся, ўставай.”
Фарлаф збянтэжана міжволі
Паўзком пакінуў брудны роў;
Мясцовасць ціха аглядае,
Ўздыхнуў, і ў радасці гукае:
“Ну, дзякуй богу, я здароў!”
“Павер! – бабулька зноў сказала: –
Людмілу цяжка адшукаць;
Яна далёка дзесь прапала;
Не вам з табой яе дастаць.
Па свету ездзіць небяспечна;
Ты, мілы, будзеш сам не рад.
Параду я даю сардэчна:
Ідзі паціханьку назад.
Пад Кіевам, у аддаленні,
Ў сваім уласным пасяленні
Застанься жыць, у добры час:
Людміла не ўцячэ ад нас.”
Сказаўшы, знікла. Неўцярпенні
Герой не доўга разважаў,
“Дадому!” – шлях свой скіраваў,
Забыўся сэрцам ён пра славу
І пра княжну не ўспамінаў;
І ледзьве чутны шэпт дубравы,
Палёт сініцы, рокат вод
Яго кідалі ў жар і пот.
Між тым Руслан ляціць стралою;
Ў глушы лясоў, сярод палёў
Прывычнай думаю сваёю
Ён да Людмілы прагнуў зноў,
І кажа ён: “Ці адшукаю?
Дзе ты, каго я так кахаю?
Ці ўбачу ясны твой пагляд?
Ці ўчую слоў твой нежны лад?
Ці можа лёс, каб чарадзея
Ты век нявольніцай была,
Каб вечнай дзевай ліхадзея
Ў цямніцы змрочнай адцвіла?
Альбо сапернік прыдзе хціўны?
Ніколі, не, мой дружа дзіўны:
Яшчэ пры мне мой верны меч,
І галава не ўпала з плеч.”
Аднойчы, цёмнаю парою,
Каменным берагам крутым
Наш віцязь ехаў над ракою.
Заціхла ўсё. І ўраз за ім
Стралы імклівае трымчанне,
Кальчугі звон, выццё, іржанне
Ды тупат па траве густой.
І раптам грымнуў голас: “Стой!”
Ён азірнуўся: ў полі чыстым,
Кап’ё падняўшы, мчыцца з cвіcтам
Шалёны коннік, і стралой
Князь паляцеў яму настрэчу.
“Ага! дагнаў цябе! пастой! –
Гукае коннік, сам не свой: –
Рыхтуйся на ліхую сечу;
Цяпер кладзіся, не ўцякай;
А там дзяўчат сваіх шукай.”
Руслан дрыжэў, кіпеў ад гнева;
Пазнаў ён злыдня спраў ліхіх.
Сябры мае! А наша дзева?
Пакінем віцязяў на міг;
Аб іx я зноў успомню скора,
А то даўно пара ўжо мне
Падумаць крышку аб княжне
І аб жахлівым Чарнаморы.
О мар маіх жаданы госць,
Няхай часамі і не скромны,
Я расказаў, як ноччу цёмнай
Людмілы нежнай прыгажосць
Ад ап’янелага Руслана
Схавалася сярод тумана.
Княжна! Як толькі ліхадзей
Рукой магутнаю сваей
Цябе сарваў з пасцелі шлюбнай,
Нібы віхор, да хмар густых
Узняўся з смагай душагубнай
І хутка уцёк да гор cваіx –
Ты ў страху страціла прытомнасць.
Праз змрок паветра, цяжкі дым
У замку ведзьмара страшным
Ты апынулася умомант.
Я летняй наглядаў парой,
На прызбе седзячы сваёй,
Калі за курыцай труслівай
Султан куратніка пышлівы,
Мой певень на дварэ скакаў
І страснымі сваймі крыламі
Ужо сяброўку абымаў;
Над імі хітрымі кругамі
Курыны злодзей з даўніх пор,
Каршун насіўся, плаваў шэры,
Прыняўшы здрадлівыя меры,
Ён, як маланка, ўпаў на двор.
Узняўся. Ў кіпцюрах страшэнных
Ў край небяспечны і таемны
Зладзюга бедную імчаў,
Дарэмна певень скрозь гукаў,
Халодным страхам апантаны,
Сваю каханку, ён наўкруг
Дзівіўся на лятучы пух,
Лягучым ветрыкам нагнаны.
Да самай раніцы княжна
У цяжкім забыцці ляжала,
Як быццам ёю жудасць сна
Цяпер навек запанавала.
Аднак прачнулася, устала
Ўся ўсхваляваная яна;
Душой ляціць бы ў лятуценні,
Кагось шукае ў захапленні;
“Дзе муж, дзе мілы?” – шэпча ўслух,
Ў вачах яе агонь патух.
Глядзіць з пужлівасцю наўкруг,
Людміла, дзе твая святліца?
Дзе ложак радасці тваёй?
Адна, з жахлівай цішынёй
Ляжыць, сумуе маладзіца,
Сярод падушак пухавых,
Пад гордым ценем балдахіна;
Заслоны, пышная пярына
Блішчыць ва ўзорах агнявых;
Тканіны ўсюды дарагія;
Іскрацца яханты, як жар;
Кругом курыльні залатыя
Ўздымаюць араматы чар;
Даволі... Што мне за прынада
Апісваць замак чар, яно
Ужо мяне Шахеразада
Ў тым папярэдзіла даўно.
Ды светлы церам нам не радасць
Калі там друга не відно.
Вы знаеце, што наша дзева
Была адзета ў гэты час,
Па акалічнасці якраз,
Як наша прабабулька Ева.
Убор нявінны ў маладой!
Убор Амура і прыроды!
Шкада, што ўжо ён вышаў з моды!
І перад здзіўленай княжной
Тры дзевы, пекнаты чароўнай,
Ў адзенні лёгкім, сцежкай роўнай
З’явіліся і падышлі,
Паклон аддаўшы да зямлі.
Так прывітаўшы маладую,
Адна бліжэй з іx падышла;
Касу Людмілы залатую
Рукою лёгкай запляла
З мастацтвам, нам цяпер не новым,
І абвіла вянком пярловым
Навокал бледнага чала.
Тут падыходзе ўжо другая,
Свой погляд скромна апускае;
Блакітны, пышны сарафан
Убраў Людмілы стройны стан;
Пакрыты кудры залатыя,
І плечы й грудзі маладыя
Фатой, празрыстай, як туман.
Убранне зайздрасна хавае
Людмілы полымны парыў,
Абутак лёгка прыціскае
Дзве ножкі, дзіва дзіўных дзіў.
Яшчэ дзяўчына – ў захапленні
Жамчужны пояс падае.
Між тым спявачка ў аддаленні
Ёй песню радасці пяе.
Але, не прыгажосць каралаў,
Ні сарафан, ні пэрлаў рад,
Ні спеў, ліслівасці, пахвалаў,
Яе не цешыць гэты лад;
Дарэмна люстра ёй малюе
Яе красу, убор і строй
Спусціўшы долу погляд свой,
Яна маўчыць, яна сумуе.
Хто праўду любіць, мусіць знаць,
У сэрцы цёмным хай чытаюць;
Ды знаюць добра, хоць маўчаць,
Што раз жанчына забывае
Як-небудзь, у самотны час,
На злосць прывычцы і звычаю,
У люстра глянуць хоць-бы раз –
Дык сумна ёй ужо без краю.
Ну вось Людміла зноў адна.
Не знаўшы, што пачаць, яна
Да вокан з кратамі падходзіць,
І зрок яе журботна бродзіць
Па ёй няведамай зямлі.
Ўcё мёртва. Снежныя раўніны
Кругом, як дываны, ляглі;
Стаяць панурых гор вяршыны,
І аднастайна ў ночы ў дні
У вечнай дрэмлюць цішыні;
Нідзе тут не відно ні сёлаў,
Ні спадарожніка ў снягах,
І паляўнічы рог вясёлы
Не трубіць у пустых гарах;
Парою з невясёлым свістам
Віхор бунтуе у полі чыстым
І, дзе віднее небакрай,
Хістае саматлівы гай.
У слёзах роспачы Людміла
Свой твар, ад сполаху, закрыла.
Што ёй рабіць, як ёй тут быць!
У дзверы срэбныя бяжыць;
Яны пад музыку і спевы
Раскрыліся, і наша дзева
Заходзе ў сад; а сад тут ззяў –
Цудоўней чым сады Арміды
І тых, якімі уладаў
Цар Саламон, ці князь Таўрыды.
Шумяць, гушкаючыся ў лад
Прад ёй цудоуныя дубровы,
Прысады пальмаў, лес лаўровы,
Пахучых міртаў стройны рад,
І кедраў гордыя вяршыны,
І залатыя апельсіны,
Люстэркам вод блішчаць яны.
Ляскі, прыгоркі і даліны
Ажыўлены агнём вясны.
Лагодны ўецца ветрык майскі,
Між зачарованых далін,
І свішча салавей кітайскі
У змроку трапяткіх галін;
Увысь алмазныя фантаны
Лятуць шумліва; тут і там
Пад імі ззяюць істуканы,
Нібы жывыя; Фідзій сам,
Пітомец Феба і Паллады,
У захапленні, наканец,
Свой зачарованы разец
Ён з рук-бы выпусціў з дасады.
І крышучыся аб аграды
Да долу ззяючай дугой
Лятуць, плюскочуць вадаспады;
І ручаі з цішы лясной
Чуць льюцца хваляй залатой.
Прытулак цішы і прахлады,
Скрозь зараслі густых кустоў
Альтанкі светлыя мільгаюць;
Галінкі руж усюды ззяюць,
Цвітуць і дышуць між шляхоў.
Але няўцешная Людміла
Ідзе, ідзе і не глядзіць;
Ёй роскаш чараў апастыла,
Хоць светлы край, а сумна жыць;
Куды, сама не знае, бродзіць,
Чароўны сад кругом абходзіць,
Каб там праліць нямала слёз,
І сумны погляд свой наводзіць
Да неразгаданых нябёс.
Знянацку погляд ажывіўся;
Ўся ўсхвалёвана яна,
Здалося, жудкі нарадзіўся
Учынак... Тут яна адна:
Масток высокі над патокам
Вісіць на скалах, як гарбах;
Яна ў самотнасці глыбокай
Бліжэй падходзіць — і ў слязах
На воды шумныя зірнула,
І, каб пакут цяжкіх не ўчуць,
Рашыла ў хвалях патануць —
Аднак-жа ў воду не нырнула.
Далей працягвала свой пуць.
О людзі, дзіўныя стварэнні!
Між тым, як цяжкія цярпенні
Трывожаць, прыгнятаюць вас,
Абедаць толькі прыдзе час —
Уміг вам жаласна даносіць
Парожны страўнік і да слёз
Заняцца ім таемна просіць.
Што вам сказаць пра гэткі лёс?
І ты, прыгожая Людміла,
Па сонцу бегаўшы ўвесь час,
Прыстала, слёзы асушыла,
Ў душы падумала: якраз!
На траўку села і раптоўна —
Шацёр перад вачыма ўраз
З’явіўся, з халадком цудоўным;
Абед багаты перад ёй;
Прыбор з бліскучага крыштала;
Тут з-за галінак пекнатой
Нябачна арфа заіграла.
Глядзіць нявольніца княжна,
Ды ўпотай думае яна:
„Адной, без мілага, ў няволі,
На што мне жыць на свеце болей?
О ты, запал чый у грудзях
Мяне галубіць, шчасцем вее,
Улада ведзьмара не страх,
Людміла ўмерці яшчэ ўмее!
Не трэба мне тваіх шатроў,
Ні нудных песень, ні піроў —
За ежу не прымусіш сесці,
Памру сярод тваіх садоў!”
Падумала — і стала есці.
Княжна ўстае, і ўміг шацёр
І ў бляску золата прыбор,
І гукі арфы... ўсё прапала;
І як было ўсё ціха стала;
Галіны вецер глуха трос,
Ніхто не чуў тугі дзявочай;
Між тым у вышыні нябёс
Плыў маладзік, царэвіч ночы.
Імжыць імгла з усіх старон,
Пуцінкі змрочнасцю закрыла;
Княжну нявольна хіліць сон,
І ўраз няведамая сіла,
І ласкавей, чым ветрык той,
Яе ў паветра падымае,
Нясе ў палац чароўны свой
І асцярожна апускае
Скрозь фіміям вячэрніх роз
На ложак смутку, ложак слёз.
Тры дзевы мігам падляцелі,
Вакол княжны ціхутка селі,
Здымаюць нанач пышны строй;
Хаваюць хмуры погляд свой.
А прымусовае маўчанне
Будзілі употай спачуванне,
Дакор бяссільны долі злой.
Ды паспяшым: рукой іх нежнай
Раздзета сонная княжна;
Уся ў прыгожасці бязмежнай,
Ў адной сарочцы беласнежнай
Кладзецца адпачыць яна.
І, развітаўшыся з палоннай,
Тры дзевы выбеглі з паклонам,
Паспеўшы дзверы зачыніць.
Але нявольніца не спіць!
Дрыжыць, як ліст, дыхнуць баіцца;
Імгненны сок з вачэй бяжыць.
Увагу сіліць маладзіца
І нерухома ў цьму глядзіць...
Скрозь глуха, змрочнасць наплывае!
Ды толькі сэрца не сціхае...
Здаецца... ціша шапаціць;
Ідуць... да ложка падступаюць;
Ў падушках скрылася, дрыжыць —
І раптам... страх!.. Сапраўды тут
Раздаўся шум; як цудаў цуд —
Цьма ночы бліснула агнямі;
Ўміг, ля дзвярэй ужо, радамі
Маўклівымі, нібы нямымі,
Арапы з шаблямі сваімі
Да ложка дзеўчыны ідуць,
Папарна, чынна, як мажліва,
І на падушках беражліва
Сівую бараду нясуць.
Ўваходзе важна ў гэту пору,
Падняўшы горда шыю ўгору,
З дзвярэй гарбаты чарадзей:
Ягонай галаве пабрытай,
Высокім калпаком пакрытай,
Якраз належыць барада.
Ужо ён блізіцца... бяда!
Княжна ўсхвалёвана, што сілы
Сівога карла за калпак
Рукою жваваю схапіла,
Ўзняла дрыжачы свой кулак,
І ў страху запішчэла так,
Што ўсіх арапаў аглушыла.
Дрыжыць і корчыцца бядак,
Больш чым княжна перапужаўся,
Заткнуўшы вушы, ён збіраўся
Ўцячы хутчэй, ды ў барадзе
Заблытаўся, упаў і б’ецца;
Ўстае, упаў; ў такой бядзе
Арапаў чорны рой снуецца;
Шумяць, піхаюцца, бягуць,
Хапаюць ведзьмара ў ахапку
І прэч разблытываць нясуць,
Пакінуўшы ў Людмілы шапку.
Ды як наш віцязь, наш яздок?
Ці-ж вы не помніце сустрэчу?
Бяры свой хуткі алавок,
Малюй, Арлоўскі, ноч і сечу!
Пры свеце месяца ўначы
Два князя люта біцца сталі;
З іх кожны праг перамагчы,
Далёка коп’і пакідалі.
Ужо разломаны мячы,
Крывёй кальчугі іх пакрыты,
Шчыты трашчаць, ушчэнт разбіты...
Яны схапіліся, што сіл,
Узняўшы ў неба чорны пыл;
Пад імі ў шале коні б’юцца;
Барцы, прыпаўшы да сядла,
Друг друга збіць з сядла імкнуцца,
Іх злосць абодвух спавіла;
Перапляліся і дрантвеюць;
Агонь па жылах іх бяжыць;
І сэрца ў кожнага дрыжыць —
І вось хістаюцца, слабеюць —
Хтось упадзе... Ўміг віцязь мой
Ўскіпеў, жалезнаю рукой
З сядла ён конніка зрывае,
Узняў, трымае над сабой
І ў хвалі з берага кідае.
„Загінь! — пагрозліва гукае: —
Памры, нягоднік люты мой!"
О ты, чытач, у чым тут справа?
З кім біўся смелы наш Руслан?
То быў шукальнік дзей крывавых,
Рагдай, надзея кіяўлян,
Людміле змрочны ён адданы,
Уздоўж дняпроўскіх берагоў
Шукаў саперніка слядоў;
Знайшоў, нагнаў, ды сіл пагана,
Не мог перамагчы Руслана,
І Русі ўслаўлены баец
Ў пустыні свой знайшоў канец.
І было чутна, што Рагдая
Тых вод русалка маладая
Рукой халоднай абвіла,
Пацалавала, заманіла,
На дно са смехам павяла,
Затым у ноч, як над магілай
Навокал ціхіх берагоў,
Багатырова здань хадзіла,
Пужала смелых рыбакоў.
Прапануем да спампаваньня!