Рудзін, Дваранскае гняздо (1935)/Дваранскае гняздо

← Рудзін

Дваранскае гняздо Раман Аўтар: Іван Тургенеў 1935 год Арыгінальная назва: Дворянское гнездо (1859) Пераклад: Васіль Шашалевіч

Прапануем да спампаваньня!

ДВАРАНСКАЕ ГНЯЗДО

I

Вясенні, светлы дзень набліжаўся да вечара; невялікія ружовыя хмаркі стаялі высока ў ясным небе, і, здавалася, не плылі міма, а несліся ў самую глыбіню блакіту.

Перад адчыненым акном прыгожага дома, у адной з крайніх вуліц губеранскага горада О… (рэч адбывалася ў 1842 годзе) сядзелі дзве жанчыны, адна — год пяцьдзесят, другая — ужо старэнькая, у семдзесят год.

Першую з іх звалі Мар‘я Дзімітраўна Каліціна. Яе муж быў губернскі пракурор, вядомы ў свой час дзялец, — чалавек жвавы і рашучы, зласлівы і ўпарты, — памёр год дзесяць таму назад. Ён атрымаў досыць добрае выхаванне, вучыўся ва універсітэце, але, народжаны ў беднай сям‘і, рана зразумеў неабходнасць пракласці сабе шлях і нажыць грошы. Мар‘я Дзімітраўна вышла за яго па каханню: ён быў досыць прыгожы сабою, разумны і калі хацеў, вельмі абыходлівы. Мар‘я Дзімітраўна (нараджоная Пестова), яшчэ ў дзяцінстве засталася без бацькоў, правяла некалькі год у Маскве ў інстытуце і вярнуўшыся адтуль, жыла за пяцьдзесят вёрст ад О…, у радавым сваім сяле Пакроўскім, з цёткай ды старэйшым братам. Брат гэты неўзабаве перасяліўся ў Пецербург на службу, і трымаў і сястру, і цётку ў чорным целе, пакуль раптоўная смерць не паклала канец яго кар‘еры. Мар‘я Дзімітраўна атрымала ў спадчыну Пакроўскае, але нядоўга жыла ў ім; на другі год пасля яе шлюбу з Каліціным, які за некалькі дзён паспеў пакарыць яе сэрца, Пакроўскае было пераменена на другі маёнтак, куды больш даходны, але непрыгожы і без сялібы, — і тым-жа часам Каліцін набыў дом у горадзе О…, дзе і пасяліўся з жонкаю на сталае жыхарства. Каля дома знаходзіўся вялікі сад; адным бокам ён выходзіў проста ў поле, за горад. Такім чынам, — вырашыў Каліцін, вялікі неаматар сельскай цішы — у вёску цягацца няма чаго. Мар‘я Дзімітраўна не раз у душы пашкадавала сваё прыгожанькае Пакроўскае з вясёлай рэчкай, шырокімі паплавамі і зялёнымі дубравамі; але яна ні ў чым не пярэчыла мужу і схілялася перад яго розумам і веданнем свету. Калі-ж, пасля пятнаццацігадовага шлюбу, ён памёр, пакінуўшы сына і двух дачок, Мар‘я Дзімітраўна ўжо да таго звыклася са сваім домам і гарадскім жыццём, што сама не захацела выехаць з О…

Мар‘я Дзімітраўна ў маладосці карысталася рэпутацыяй міленькай бландынкі; і ў пяцьдзесят год рысы яе не былі пазбаўлены прыемнасці, хаця крыху распухлі і сплыліся. Яна была больш сантыментальная, як добрая, і да сталых год захавала інстытуцкія замашкі; яна збалвала сябе, лёгка раздражнялася і нават плакала, калі парушаліся яе прывычкі; але яна была вельмі ласкавая і абыходлівая, калі ўсе яе жаданні выконваліся, і ніхто ёй не пярэчыў. Дом яе належыў да ліку найпрыемнейшых у горадзе. Маёмасць у яе была вельмі добрая, не столькі спадчынная, сколькі набытая мужам. Абедзве дачкі жылі з ёю; сын выхоўваўся ў адной з лепшых устаноў у Пецербургу.

Бабка сядзеўшая з Мар‘яй Дзімітраўнай пад акном, была тая самая цётка, сястра яе бацькі, з якой яна пражыла калісьці некалькі самотных год у Пакроўскім. Звалі яе Марфа Цімафееўна Пестова. Яна лічылася дзівачкай, характар мела незалежны, гаварыла ўсім праўду ў вочы і пры самых нязначных сродках трымалася так, нібыта за ёю вадзіліся тысячы. Яна цярпець не магла нябожчыка Каліціна, і як толькі яе пляменніца вышла за яго замуж, выехала ў сваю вёску, дзе пражыла цэлых дзесяць год у мужыка ў курнай хаце. Мар‘я Дзімітраўна яе крыху баялася. Чорнавалосая і быстравокая нават у старасці, маленькая, востраносая, Марфа Цімафееўна хадзіла жвава, трымалася проста і гаварыла хутка і выразна, тонкім і зычным галаском. Яна заўсёды насіла белы чэпчык і белую кофту.

— Пра што ты гэта? — спытала яна раптам Мар‘ю Дзімітраўну. — Пра што ўздыхаеш, маці мая?

— Так! — праказала тая. — Якія цудоўныя воблакі!

— Так табе іх шкода, ці што?

Мар‘я Дзімітраўна нічога не адказвала.

— Што гэта Гедэонаўскі не ідзе? — праказала Марфа Цімафееўна, шпарка шавелючы пруткамі. (Яна вязала вялікі шарсцяны шаль). — Ён-бы паўздыхаў разам з табою, — альбо збрахаў-бы што-небудзь.

— Як вы заўсёды строга пра яго выказваецеся! Сергей Петровіч — паважны чалавек.

— Паважны! — паўтарыла з дакорам бабуля.

— І як ён нябожчыку мужу быў адданы! — праказала Мар‘я Дзімітраўна: — да гэтага часу ўспомніць пра яго раўнадушна не можа.

— Чаму не! Той яго за вушы з гразі выцягнуў, — прамармытала Марфа Цімафееўна, і пруткі яшчэ шпарчэй захадзілі ў яе руках.

— Выглядзіць такім ціхоняй, — пачала яна зноў: — галава ўся сівая, а што рот адчыніць, то збрэша, альбо напляткарыць. А яшчэ стацкі советнік! Ну, і не дзіва: паповіч!

— Хто-ж без граха, цётачка? Гэта слабасць у ім ёсць, вядома. Сергей Петровіч выхавання, вядома, не атрымаў, па-французску не гаворыць; але ён, воля ваша, слаўны чалавек.

— Так, ён ручкі ў цябе ўсё ліжа. Па-французску не гаворыць, якая бяда! Я сама не дужа ва французскім „дыялехце“. Лепей-бы ён ні па-якому не гаварыў, не хлусіў-бы. Ды вось ён, да рэчы, лёгкі на ўспамін, — дадала Марфа Цімафееўна, зірнуўшы на вуліцу. — Вось ён сігае, твой слаўны чалавек. Які доўгі, як бацян!

Мар‘я Дзімітраўна паправіла свае валасы. Марфа Цімафееўна з усмешкай паглядзела на яе.

— Што гэта ў цябе, нібы сівы волас, маці мая! Ты пасварыся на сваю Палашку. Што яна глядзіць?

— Ужо вы, цётачка, заўсёды… — прамармытала з прыкрасцю Мар‘я Дзімітраўна і застукала пальцамі па крэслу.

— Сергей Петровіч Гедэонаўскі! — прапішчэў чырвонашчокі казачок, выскачыўшы з-за дзвярэй.

II

Увайшоў чалавек высокага росту ў акуратным сурдуце, кароценькіх нагавіцах, шэрых замшавых пальчатках і двух галыштуках — адным чорным зверху, другім белым знізу. Усё ў ім дыхала далікатнасцю і прыстойнасцю, пачынаючы з гожага твара і гладка прычосаных віскоў да ботаў без абсацаў і без рыпу. Ён пакланіўся спачатку гаспадыні дома, потым Марфе Цімафееўне і, павольна сцягнуўшы пальчаткі, падышоў да ручкі Мар‘і Дзімітраўны. Пацалаваўшы яе з пашанай і два разы адразу, ён сеў, не спяшаючыся, у крэсла, і, з усмешкай паціраючы самыя кончыкі пальцаў, праказаў:

— А Елізавета Міхайлаўна здаровы?

— Так, — адказала Мар‘я Дзімітраўна: — яна ў садзе.

— І Елена Міхайлаўна?

— Леначка ў садзе таксама. — Ці няма якой навіны?

— Як не быць-с, як не быць-с, — адказаў госць, павольна міргаючы і выцягваючы губы. — Гм!.. Ды вось, калі ласка, ёсць навіна, і на дзіва: Лаўрэцкі Фёдар Іваныч прыехаў.

— Федзя! — ускрыкнула Марфа Цімафееўна. — Да ты, можа, ці не выдумляеш, пане мой?

— Ніякім чынам-с, я іх самаасабіста бачыў.

— Ну, гэта яшчэ не даводзіны.

— Вельмі паздаравелі, — не пераставаў Гедэонаўскі, зрабіўшы выгляд, нібыта не чуў заўвагі Марфы Цімафееўны: — у плячах яшчэ шырэй сталі і румянец ва ўсю шчаку.

— Паздаравеў, — прамовіла з расстаноўкай Мар‘я Дзімітраўна: — здаецца, з чаго-б яму здаравець?

— Так-с, — адказаў Гедэонаўскі: — іншы, на яго месцы, і ў свет паказацца пасароміўся-б.

— Гэта чаму? — перапыніла Марфа Цімафееўна: — гэта што за глупства? Чалавек звярнуўся на радзіму — куды-ж яму дзецца загадаеце? І хоць бы-ж ён у чым вінаваты быў!

— Муж заўжды вінаваты, васпані, асмелюся вам сказаць, калі жонка нядобра вядзе сябе.

— Гэта ты, мой пане, таму гаворыш, што сам жанаты не быў. — Гедэонаўскі прымушана ўсміхнуўся.

— Дазвольце пацікавіцца, — спытаў ён пасля невялікага маўчання: — каму прызначаецца гэты прыгожанькі шаль?

Марфа Цімафееўна хутка зірнула на яго.

— А таму прызначаецца — адказала яна: — хто, ніколі не пляткарыць, не хітруе і не выдумляе, калі толькі ёсць на свеце такі чалавек. Федзю я ведаю добра; ён толькі тым і вінаваты, што песціў сваю жонку. Ну, ды і жаніўся ён па каханню, а з гэтых каханых шлюбаў нічога слушнага ніколі не выходзіць, — дадала бабуля, скосу зірнуўшы на Мар‘ю Дзімітраўну і падымаючыся. — А ты цяпер, мой пане, на кім хочаш зубкі астры, хоць на мне; я пайду, перашкаджаць не буду. — І Марфа Цімафееўна пайшла.

— Вось яна заўжды так, — праказала Мар‘я Дзімітраўна, праводзіўшы сваю цётку вачыма: — заўжды!

— Гады іхнія! Што рабіць-с! — заўважыў Гедэонаўскі. — Вось яны выказваюцца: хто не хітруе. Так, хто цяпер не хітруе? — век ужо такі. — Адзін мой прыяцель, вельмі паважны і, скажу вам, не малога чына чалавек, часта гаварыў: што цяпер, бач, курыца і тая з хітрыкамі да зярна падыходзіць: усё стараецца, як-бы з боку падыйсці. А як пагляджу я на вас, мая пані, характар-жа ў вас сапраўды анельскі, дазвольце-ж мне вашу беласнежную ручку.

Мар‘я Дзімітраўна слаба ўсміхнулася і працягнула Гедэонаўскаму сваю пульхную руку з аддзеленым пятым пальчыкам. Ён прыклаўся да яе губамі, а яна падсунула да яго сваё крэсла і, злёгку нагнуўшыся, спытала ўпоўголаса:

— Так вы бачылі яго? Сапраўды ён — нішто, здаровы, вясёлы?

— Вясёлы, нішто-с — адказаў Гедэонаўскі шэптам.

— А ці не чулі вы, дзе яго жонка цяпер?

— У апошні час у Парыжы была-с; цяпер, — чуваць, у італьянскую дзяржаву перасялілася.

— Гэта жахліва, проста, — Федзіна становішча; я не ведаю, як ён церпіць. Здараюцца, сапраўды, няшчасці з кожным; але-ж яго, можна сказаць, на ўсю Еўропу распублікавалі.

Гедэонаўскі ўздыхнуў.

— Так-с, так-с. Яна-ж, кажуць, і з артыстамі, і з піяністамі, і як там па-іхняму, з ільвамі ды з звярамі знаёмства вяла. Сорам згубіла зусім…

— Вельмі, вельмі шкада, — праказала Мар‘я Дзімітраўна. — Па-сваяцку; ён-жа мне, Сергей Петровіч, вы ведаеце, унучатны пляменнік.

— Як-жа-с, як-жа-с. Як мне не ведаць-с усяго, што да вашай сям‘і належыць? Што вы-с!

— Прыдзе ён да нас, — як вы думаеце?

— Трэба думаць-с; аднак, яны чуваць, да сябе ў вёску збіраюцца.

Мар‘я Дзімітраўна падняла вочы ў неба.

— Ах, Сергей Петровіч, Сергей Петровіч, як я падумаю, як нам, жанчынам, трэба асцярожна весці сябе!

— Жанчына жанчыне рознь, Мар‘я Дзімітраўна. Ёсць, на жаль, такія — характару нясталага… ну, і гады; зноў-жа правілы не нададзены з маленства. (Сяргей Петровіч дастаў з кішэні клятчатую сінюю хустачку і пачаў яе разгортваць) — Такія жанчыны, вядома бываюць. (Сяргей Пятровіч паднёс куток хустачкі па чарзе да сваіх вачэй.) — Але наогул кажучы, калі разважаць, гэта значыць… пыл ў горадзе незвычайны, — заключыў ён.

— Maman, maman, — ускрыкнула, убягаючы ў пакой прыгожая дзяўчынка год адзінаццаці: — да нас Владзімір Нікалаіч верхам едзе!

Мар‘я Дзімітраўна ўстала; Сергей Петровіч таксама ўстаў і пакланіўся. — Елене Міхайлаўне наша шанаванне, — праказаў ён і, адышоўшы ў бок дзеля прыстойнасці, узяўся смаркаць свой доўгі і правільны нос.

— Які ў яго цудоўны конь! — не пераставала дзяўчынка. — Ён зараз быў ля каліткі і сказаў нам з Лізай, што да ганка пад‘едзе.

Пачуўся тупат капытоў і стройны верхавы на прыгожым гнедым кані паказаўся на вуліцы і спыніўся перад адчыненым акном.

III

— Добры дзень, Мар‘я Дзімітраўна! — усклікнуў зычным і прыемным голасам верхавы. — Як вам падабаецца мая новая купля?

Мар‘я Дзімітраўна падышла да акна.

— Добры дзень, Voldemar! Ах, які слаўны конь! У каго вы яго купілі?

— У рэманцёра… Дорага ўзяў, нягоднік.

— Як яго завуць?

— Арланд… Але гэта імя дурное; я хачу змяніць… Eh bien, eh bien, mon garçon^[1]… Які неспакойны?

Конь фыркаў, пераступаў нагамі і махаў апененай мордай.

— Леначка, пагладзьце яго, не бойцеся…

Дзяўчынка працягнула з акна руку, але Арланд раптам падняўся на дыбы і кінуўся ў бок. Верхавы не згубіўся, узяў каня ў шанкелі, выцяў яго бізуном па шыі і, не гледзячы на яго супраціўленне, паставіў яго зноў перад акном.

— Prenez garde, prenez garde^[2], — паўтарала Мар‘я Дзімітраўна.

— Леначка, пагладзьце яго, — сказаў верхавы; — я не дазволю яму сваволіць.

Дзяўчынка зноў працягнула руку і нясмела кранула трапятаўшых ноздраў Арланда, які без перастанку ўздрыгваў і грыз цуглі.

— Брава! — усклікнула Мар‘я Дзімітраўна; — а цяпер злазьце і прыходзьце да нас.

Верхавы ўдала павараціў каня, даў яму шпоры і, праскакаўшы кароткім галопам па вуліцы, уехаў на двор. Праз хвіліну ён убег, памахваючы пруцікам, з дзвярэй прыхожай у гасціную; тымчасам на парозе другіх дзвярэй паказалася стройная, высокая чорнавалосая дзяўчына год дзевятнаццаці, — старэйшая дачка Мар‘і Дзімітраўны, Ліза.

IV

Малады чалавек, з якім мы толькі што пазнаёмілі чытачоў, называўся Владзімір Нікалаевіч Паншын. Ён служыў у Пецербургу чыноўнікам па асобых даручэннях у міністэрстве ўнутраных спраў. У горад О… ён прыехаў для выканання часовага казённага даручэння і знаходзіўся ў распараджэнні губернатара, генерала Зоненберга, якому даводзіўся дальнім сваяком. Бацька Паншына, адстаўны штабс-ротмістр, вядомы ігрок, чалавек з салодкімі вачыма, з змятым тварам і нервічнай дрыгатнёй у губах, увесь свой век цёрся між знаццю, наведваў англійскія клубы абодвух сталіц і лічыўся спрытным, не вельмі пэўным, але слаўным і сардэчным малым. Не гледзячы на ўсю сваю спрытнасць, ён знаходзіўся амаль заўсёды на самай мяжы галечы і пакінуў свайму адзінаму сыну маёмасць невялікую і расстроеную. Але ён, па-свойму, патурбаваўся аб яго выхаванні: Владзімір Нікалаіч гаварыў па-французску вельмі добра, па-англійску добра, па-нямецку дрэнна. Так яно і належыць: прыстойным людзям сорамна добра гаварыць па-нямецку; але пускаць у ход германскае слоўца ў некаторых, у большасці забаўных выпадках — можна, c‘est même trés chic^[3], як кажуць пецербургскія парыжане. Владзімір Нікалаіч з пятнаццацігадавога ўзросту ўжо ўмеў без замяшання ўвайсці ў любую гасціную, прыемна пакруціцца ў ёй і ў час выйсці. Бацька Паншына пакінуў сыну свайму шмат сувязей; картуючы між двума роберамі, альбо пасля ўдалага „вялікага шлема“, ён не ўпускаў выпадку запусціць слоўца пра свайго „Валодзьку“, якой-небудзь важнай асобе, аматару камерцыйных гульняў. З свайго боку, Владзімір Нікалаіч, у часе побыту ва універсітэце, адкуль ён вышаў з чынам сапраўднага студэнта, пазнаёміўся з некаторымі знатнымі маладымі людзьмі і пачаў бываць у лепшых дамах. Яго ўсюды ахвотна прымалі; ён быў вельмі гожы сабою, развязны, забаўны, заўсёды здаровы і на ўсё гатовы; дзе трэба — уважлівы, дзе можна — дзёрзкі, вельмі добры таварыш, un charmant garçon^[4]. Запаветная галіна адчынілася перад ім. Паншын хутка зразумеў сакрэт свецкай навукі; ён умеў пранікнуцца сапраўднай павагай да яе статутаў, умеў з поўсмяшлівай важнасцю займацца глупствам і зрабіць выгляд, што лічыць усё важнае за глупства, — танцаваў вельмі добра, апранаўся па-англійску. У кароткі час ён набыў славу аднаго з самых абыходлівых і спрытных маладых людзей у Пецербургу. Паншын быў сапраўды вельмі спрытны, — не горш за бацьку; але ён быў таксама вельмі здольны. Да ўсяго ён быў здатны — ён хораша спяваў, жвава маляваў, пісаў вершы, вельмі нядрэнна іграў на сцэне. Яму ўсяго пайшоў дваццаць восьмы год, а ён быў ужо камер‘юнкерам і чын меў досыць выдатны. Паншын цвёрда верыў у сябе, у свой розум, у сваю праніклівасць; ён ішоў уперад смела і весела, поўным махам; жыццё яго плыло, як па-маслу. Ён любіў падабацца ўсім, старому і малому, і выабражаў, што ведае людзей, асабліва жанчын: ён добра ведаў іх звычайныя слабасці. Як чалавек з нахілам да мастацтва, ён адчуваў у сябе і пал, і некаторую захопленасць і ўзнёсласць, і з прычыны гэтага дазваляў сабе розныя адступленні ад правіл: гуляў, знаёміўся з асобамі, не належыўшымі да свету і, наогул, трымаўся вольна і проста; але ў душы ён быў халодны і хітры, і ў часе самай буйнай гулянкі яго разумнае карае вочка ўсё пільнавала і выглядвала; гэты смелы, гэты вольны юнак ніколі не мог забыцца і захапіцца зусім. Да гонару яго трэба сказаць, што ён ніколі не выхваляўся сваімі перамогамі. У дом Мар‘і Дзімітраўны ён папаў зараз-жа пасля прыезду ў О… і неўзабаве асвойтаўся ў ім зусім. Мар‘я Дзімітраўна была да яго вельмі прыхільна.

Паншын ветліва прывітаўся з усімі, хто знаходзіўся ў пакоі, паціснуў руку ў Мар‘і Дзімітраўны і ў Лізаветы Міхайлаўны, злёгку патрапаў Гедэонаўскага па плячы і, завярнуўшыся на абсацах, злавіў Леначку за галаву і пацалаваў яе ў лоб.

— І вы не баіцеся ездзіць на такім ліхім кані? — спытала яго Мар‘я Дзімітраўна.

— Змілуйцеся, ён вельмі ціхі, а вось я скажу вам, чаго я баюся: я баюся гуляць у прэферанс з Сергеем Петровічам; учора ў Беленіцыных ён абгуляў мяне ўшчэнт.

Гедэонаўскі засмяяўся тоненькім і ліслівым смехам: ён падладжваўся да маладога бліскучага чыноўніка з Пецербурга, губернатарскага любімчыка. У размовах сваіх з Мар‘яй Дзімітраўнай ён часта спамінаў пра незвычайныя здольнасці Паншына. — Вось-жа, размаўляў ён, як не пахваліць? І ў вышэйшай сферы жыцця паспявае малады чалавек, і служыць прыкладна і гордасці ні малейшай. — Аднак Паншына і ў Пецербургу лічылі добрым чыноўнікам: работа кіпела ў яго ў руках; ён гаварыў пра яе жартуючы, як гэта і належыць свецкаму чалавеку, не надаючаму асаблівага значэння сваёй працы, але быў „выканаўца“. Начальнікі любяць такіх падчынёных; сам ён не сумняваўся ў тым, што, калі захоча, будзе з часам міністрам.

— Вы пажадалі сказаць, што я абгуляў вас, — праказаў Гедэонаўскі: — а на прошлым тыдні хто ў мяне выйграў дванаццаць рублёў? Ды яшчэ…

— Злодзей, злодзей, — перапыніў яго Паншын з ласкавай, але ледзь-ледзь пагардлівай няветлівасцю і, не звяртаючы на яго болей увагі, падышоў да Лізы.

— Я не мог знайсці тут увертуру Оберона, — пачаў ён: — Беленіцына толькі хвасталася, што ў яе ўся класічная музыка, — на справе ў яе апрача полек і вальсаў нічога няма; аде я ўжо напісаў у Маскву і праз тыдзень вы будзеце мець гэтую увёртуру. Да рэчы, — прадаўжаў ён: — я напісаў учора новы раманс; словы таксама мае. Хочаце я вам спяю? Не ведаю, што з гэтага вышла; Беленіцына знайшла яго вельмі слаўным, але яе словы нічога не значаць, — я жадаю ведаць ваш погляд. Аднак, я думаю, лепей пасля.

— Навошта-ж пасля? — умяшалася Мар‘я Дзімітраўна: — чаму-ж не цяпер?

— Слухаю-с, — праказаў Паншын з нейкай светлай і салодкай усмешкай, якая ў яго і з‘яўлялася і знікала раптам, — падсунуў каленкам крэсла, сеў за фартэп‘яна і, узяўшы некалькі акордаў, запяяў, выразна аддзяляючы словы, наступны раманс:

„Луна плывет высоко над землею
Меж бледных туч;
Но движет с вышины волной морскою
Волшебный луч.
Моей души тебя признало море
Своей луной,
И движется — и в радости, и в горе —
Тобой одной.
Тоской любви, тоской немых стремлений
Душа полна;
Мне тяжело… но ты чужда смятений,
Как та луна“.

Другі куплет быў прапяяны Паншыным з асаблівым выяўленнем і сілай; у бурным акампаніменце чуліся пералівы хваляў. Пасля слоў: „мне цяжка“… ён уздыхнуў злёгку, апусціў вочы і панізіў голас — morendo^[5]. Калі ён скончыў, Ліза пахваліла матыў, Мар‘я Дзімітраўна сказала: чароўна, — а Гедэонаўскі нават крыкнуў: захапляюча! і паэзія і гармонія аднолькава захапляючыя!.. Леначка з дзіцячым усхваленнем паглядзела на песняра. Словам, усім прысутным вельмі спадабаўся твор маладога дылетанта; але за дзвермі гасцінай у прыхожай стаяў толькі што прышоўшы ўжо стары чалавек, якому, мяркуючы па выразу яго панурыстага твару і руху плеч, раманс Паншына, хаця і вельмі слаўны, не даставіў прыемнасці. Пачакаўшы крыху і змахнуўшы пыл з ботаў грубай насавой хусткай, чалавек гэты раптам прыжмурыў вочы, хмура сціснуў губы, сагнуў сваю і без таго сутулую спіну і паволі ўвайшоў у гасціную.

— А! Хрыстафор Фёдарыч, добры дзень! — усклікнуў раней за ўсіх Паншын і хутка ўскочыў з крэсла. — Я і не падазраваў, што вы тут, — я-б пры вас нізавошта не адважыўся спяваць свой раманс. Я ведаю, вы не аматар лёгкай музыкі.

— Я не слухаль, — праказаў дурной расійскай мовай увайшоўшы чалавек і, прывітаўшыся з усімі, няўдала спыніўся сярод пакоя.

— Вы, мось‘ё Лем, — сказала Мар‘я Дзімітраўна: — прышлі даць лекцыю музыкі Лізе?

— Не, не Лісафет Міхайлаўне, а Елен Міхайлаўне.

— А! Ну, што-ж — добра. Леначка, ідзі наверх з п. Лемам.

Стары пайшоў-быў услед за дзяўчынкай, але Паншын спыніў яго.

— Не адыходзьце пасля лекцыі, Хрыстафор Фёдарыч, — сказаў ён: — мы з Лізаветай Міхайлаўнай сыграем бетховенскую санату ў чатыры рукі.

Стары прамармытаў сабе нешта пад нос, а Паншын прадаўжаў па-нямецку, дрэнна вымаўляючы словы:

— Мне Лізавета Міхайлаўна паказала духоўную кантату, якую вы ёй паднеслі, — надзвычайная рэч! Вы, калі ласка, не думайце, што я не ўмею цаніць сур‘ёзную музыку, — наадварот: яна часам нудная, але вельмі карысная.

Стары пачырванеў да вушэй, кінуў ускосны зірк на Лізу і спешна вышаў з пакоя.

Мар‘я Дзімітраўна папрасіла Паншына паўтарыць раманс; але ён абвясціў, што не жадае абражаць вушэй вучонага немца, і прапанаваў Лізе заняцца бетховенскай санатай. Тады Мар‘я Дзімітраўна ўздыхнула і з свайго боку прапанавала Гедэонаўскаму прайсціся з ёй па садзе. — Мне хочацца, — сказала яна, — яшчэ пагаварыць і парадзіцца з вамі аб бедным нашым Федзе — Гедэонаўскі ўхмыльнуўся, пакланіўся, узяў двума пальцамі свой капялюш з акуратна пакладзенымі на ім пальчаткамі і вышаў разам з Мар‘яй Дзімітраўнай. У пакоі засталіся Паншын і Ліза; яна дастала і адкрыла санату; абое моўчкі селі за фартэп‘яна. — Зверху даносіліся слабыя гукі гам, якія іграла няпэўнымі пальчыкамі Леначка.

V

Хрыстафор Тэадор Готліб Лем нарадзіўся ў 1786 годзе, у каралеўстве Саксонскім, у горадзе Хемніцы, ад бедных музыкантаў. Бацька яго іграў на валторне, маці на арфе; сам ён ужо на пятым годзе практыкаваўся на трох розных інструментах. Васьмі год ён асірацеў, а з дзесяці пачаў зарабляць сабе кавалак хлеба сваім мастацтвам. Ён доўга вёў вандроўнае жыццё, іграў усюды — і ў шынках, і на кірмашах, і на сялянскіх вяселлях, і на балах; нарэшце папаў у аркестр і, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй, дасягнуў дырыжорскага месца. Выканаўца ён быў досыць слабы, але музыку ведаў грунтоўна. На дваццаць восьмым годзе перасяліўся ён у Расію. Яго выпісаў нейкі магнат, які сам не выносіў музыкі, але трымаў аркестр з чванства. Лем пражыў у яго год сем у якасці капельмайстра і адышоў ад яго з пустымі рукамі, пан збанкрутаваў, хацеў даць яму на сябе вексель, але пасля адмовіў яму і ў гэтым, — словам, не заплаціў яму ні граша. Яму радзілі выехаць; але ён не хацеў звярнуцца дадому жабраком з Расіі, з вялікай Расіі, гэтага залатога дна артыстаў; ён наважыўся застацца і спрабаваць сваё шчасце. У працягу дваццаці год бедны немец спрабаваў сваё шчасце: пабываў у розных паноў, жыў і ў Маскве, і ў губернскіх гарадах, цярпеў і зносіў шмат, зазнаў галечу, біўся як рыба аб лёд; але думка аб звароце на бацькаўшчыну не пакідала яго сярод усіх няшчасцяў, якія на яго звальваліся; яна толькі адна яго і падтрымлівала. Лёсу аднак не было пажадана парадаваць яго гэтым апошнім і першым шчасцем: 50-ці год, хворы, заўчасна састарэлы, затрымаўся ён у горадзе О… і застаўся ў ім назаўсёды, ужо канчаткова страціўшы ўсялякую надзею пакінуць ненавісную яму Расію і як-небудзь падтрымліваў лекцыямі сваё убогае існаванне. Аблічча Лема не настройвала на яго карысць. Ён быў невялікага росту, сутулы, з крыва высунутымі лапаткамі і ўцягненым жыватом, з вялікімі плоскімі ступнямі, з бледна-сінімі пазногцямі на цвёрдых, вечна сагнутых пальцах жылістых, чырвоных рук; твар меў зморшчаны, упалыя шчокі і сціснутыя губы, якімі ён бесперастанку рушыў і жаваў, што, пры яго звычайнай маўклівасці, рабіла ўражанне амаль злавеснае; сівыя яго валасы віселі пасмамі над невысокім лобам; як толькі што залітыя вугалькі, глуха тлелі яго маленькія нерухомыя вочкі; ступаў ён цяжка, на кожным кроку перакідваючы ўсё сваё непаваротнае цела. Некаторыя яго рухі нагадвалі нязграбнае чапурэнне савы ў клетцы, калі яна адчувае, што на яе глядзяць, а сама ледзь бачыць сваімі агромністымі, жоўтымі, пужліва і дрымотна міргаючымі вачыма. Застарэлае, бязлітаснае гора паклала на беднага музікуса сваю незгладжальную пячаць, скрывіла і знявечыла яго, і без таго мізэрную, постаць; але для таго, хто ўмеў не спыняцца на першых уражаннях, нешта добрае, сумленнае, штосьці незвычайнае прыкмячалася ў гэтым напалову зруйнаваным стварэнні. Прыхільнік Баха і Гендэля, знаўца сваёй справы, адароны жывым выабражэннем і той смеласцю думкі, якая даступна аднаму германскаму народу, Лем з часам — хто ведае? — стаў-бы ў шэрагу вялікіх кампазітараў сваёй бацькаўшчыны, калі-б жыццё інакш яго павяло; але не пад шчаслівай зоркай ён нарадзіўся! Ён шмат напісаў на сваім вяку — і яму не ўдалося ўбачыць ні аднаго свайго твора выдадзеным: не ўмеў ён узяцца за справу, як належыла, пакланіцца дарэчы, паклапаціцца ў час. Неяк, даўным-даўно таму назад, адзін яго прыхільнік і сябра, таксама немец і таксама бедны, выдаў за свой рахунак дзве яго санаты, — ды і тыя засталіся цалкам у сутарэннях музычных магазінаў; глуха і бясследна праваліліся яны, нібы іх ноччу нехта ў раку кінуў. Лем, нарэшце махнуў рукой на ўсё; да таго-ж і гады бралі сваё; ён зачарсцвеў, здранцвеў, як пальцы яго здранцвелі. Адзін з старой кухаркай, узятай з багадзельні (ён ніколі жанаты не быў), пражываў ён у О…, у невялікім доміку, недалёка ад Каліцінскага дома; шмат гуляў, чытаў біблію ды збор пратэстанскіх псальмаў, ды Шэкспіра ў Шлегелеўскім перакладзе. Ён даўно нічога не пісаў; але відаць Ліза, лепшая яго вучаніца, умела яго расшавяліць; ён напісаў для яе кантату, пра якую спамянуў Паншын. Словы гэтай кантаты былі ім запазычаны з збора псальмаў; некаторыя вершы ён сам прыдумаў. Яго спявалі два хоры, — хор шчасліўцаў і хор нешчасліўцаў; абое яны да канца пагаджаліся і спявалі разам: „Божа міласердны, злітуйся над намі грэшнымі і аджані ад нас усякія благія думкі і земныя надзеі“. — На загалоўным лісце, вельмі старанна напісаным і нават размаляваным, стаяла: „Толькі святыя справядлівы. Духоўная кантата. Напісана і прысвечана панне Елізавеце Каліцінай, маёй любай вучаніцы, яе настаўнікам, Х. Т. Г. Лемам“. Словы: „Толькі святыя справядлівы“ і „Елізавеце Каліцінай“ былі акружаны праменнямі. Знізу было прыпісана: „Для вас адных, für Sie allein“ — Вось таму Лем і пачырванеў і зірнуў скоса на Лізу; яму было вельмі балюча, калі Паншын загаварыў пры ім аб яго кантаце.

VI

Паншын гучна і рашуча ўзяў першыя акорды санаты (ён іграў другую руку), але Ліза не пачынала сваёй партыі. Ён спыніўся і паглядзеў на яе. Вочы Лізы, проста на яго накіраваныя, выяўлялі непрыемнасць; губы яе не ўсміхаліся, увесь твар быў строгі, амаль смутлівы.

— Што з вамі? — запытаў ён.

— Чаму вы не стрымалі свайго слова? — спытала яна. — Я вам паказала кантату Хрыстафора Фёдарзвіча з тою ўмовай, каб вы не гаварылі яму пра яе.

— Вінават, Лізавета Міхайлаўна, — да рэчы прышлося.

— Вы яго засмуцілі — і мяне таксама. Цяпер ён і мне давяраць не будзе.

— Што-ж зробіце, Лізавета Міхайлаўна! З самага маленства не магу бачыць раўнадушна немца; так і падбухторвае мяне яго паддражніць.

— Што вы гэта кажаце, Владзімер Нікалаіч! Гэты немец, бедны, адзінокі, забіты чалавек — і вам яго не шкада? Вам хочацца дражніць яго?

Паншын збянтэжыўся.

— Вы праўду кажаце, Лізавета Міхайлаўна, — праказаў ён. — Усяму віною — мая вечная неабдуманасць. Не спрачайцеся са мною; я сябе добра ведаю. Шмат непрыемнасці мне нарабіла мая неабдуманасць. З яе ласкі я пачаў лічыцца за эгаіста.

Паншын памаўчаў. З чаго-б не пачынаў ён размову, ён звычайна канчаў тым, што гаварыў пра самога сябе, і гэта выходзіла ў яго неяк міла і мякка, сардэчна, нібы мімаволі.

— Вось у вашым доме, — прадоўжваў ён: — маці ваша, зразумела, да мяне вельмі прыхільна, — яна такая добрая; вы… аднак, я не ведаю вашага погляду пра мяне, але ваша цётачка проста мяне выносіць не можа. Я яе таксама, мабыць, пакрыўдзіў якім-небудзь неабдуманым, дурным словам. Але-ж яна мяне не любіць, ці-ж не праўда?

— Так, — прамовіла Ліза з невялікай запінкай: — вы ёй не падабаецеся.

Паншын хутка правёў пальцамі па клавішах; ледзь прыкметная ўсмешка прабегла па яго губах.

— Ну, а вы? — праказаў ён: — я вам таксама здаюся эгаістам?

— Я вас яшчэ мала ведаю, — адказала Ліза: — але я вас не лічу за эгаіста, я, наадварот, павінна быць удзячна вам…

— Ведаю, ведаю, што вы хочаце сказаць, — перапыніў яе Паншын і зноў прабег пальцамі па клавішах: — за ноты, за кнігі, якія я вам прыношу, за слабыя малюнкі, якімі я ўпрыгожваю ваш альбом, і гэтак далей і гэтак далей. Я магу ўсё гэта рабіць — і ўсё-такі быць эгаістам. Асмельваюся думаць, што вам не нудна са мною і што вы не лічыце мяне за дрэннага чалавека; але ўсё-ж вы думаеце, што я — як гэта сказана? — для краснага слоўца не пашкадую ні бацькі, ні прыяцеля.

— Вы няўважлівы і забыўчывы, як усе свецкія людзі, — праказала Ліза: — вось і ўсё.

Паншын крыху спахмурнеў.

— Паслухайце, — сказаў ён: — не будзем мы больш гаварыць пра мяне; пачнем іграць нашу санату. Пра адно толькі прашу я вас, — дадаў ён, разгладжваючы рукою лісты ляжаўшага на пюпітры сшытку; — думайце пра мяне, што хочаце, называйце мяне нават эгаістам — так і быць! але не называйце мяне свецкім чалавекам; гэтая мянушка мне нязносна… Anch‘io sono pittore^[6]. Я таксама артыст, хаця дрэнны, і гэта, а менавіта тое, што я дрэнны артыст, — я вам давяду зараз-жа на справе. Пачнем-жа.

— Пачнем, калі хочаце, — сказала Ліза.

Першае adagio прайшло досыць удала, хаця Паншын неаднокраць памыляўся. Сваё і завучанае ён іграў вельмі міла, але разбіраў дрэнна. Аднак другая часць санаты — даволі шпаркае allegro — зусім не пайшла; на дваццатым такце Паншын, адстаўшы такты на два, не вытрымаў і са смехам адсунуў сваё крэсла.

— Не! — усклікнуў ён: — я не магу сёння іграць; добра, што Лем нас не чуў: ён-бы страціў прытомнасць.

Ліза ўстала, закрыла фартэп‘яна і абярнулася да Паншына!

— Што-ж мы будзем рабіць? — спытала яна.

— Пазнаю вас у гэтым запытанні! Вы ніяк не можаце сядзець склаўшы рукі. Што-ж, калі хочаце, давайце маляваць, пакуль яшчэ не зусім сцямнела. А можа, другая муза — муза малявання — як гэта яе звалі? забыўся… будзе да мяне прыхільней. Дзе ваш альбом? Здаецца, там мой малюнак няскончаны.

Ліза пайшла ў другі пакой за альбомам, а Паншын, застаўшыся адзін, дастаў з кішэні баціставую хустку, пацёр сабе пазногці і паглядзеў неяк скасіўшыся, на свае рукі. Яны ў яго былі вельмі прыгожыя і белыя; на вялікім пальцы левай рукі насіў ён кручаны залаты персцень, Ліза звярнулася; Паншын падсеў да акна, разгарнуў альбом.

— Ага! — усклікнуў ён: — я бачу, вы пачалі змалёўваць мой малюнак — і добра! Вельмі добра. Вось тут толькі — дайце аловак — не досыць моцна пакладзены цені. Глядзіце.

І Паншын размашыста паклаў некалькі даўгіх штрыхоў. Ён заўжды маляваў адзін і той жа пейзаж: на першым плане вялікія растрапаныя дрэвы, воддаль паляну, і зубчастыя горы на небасхіле, Ліза глядзела праз яго плячо на яго работу.

— У малюнку, ды і наогул у жыцці, — гаварыў Паншын, згінаючы галаву і направа, і налева, — лёгкасць і смеласць — першая рэч.

У гэты момант у пакой увайшоў Лем і, суха пакланіўшыся, хацеў выйсці; але Паншын кінуў альбом і аловак у бок і перапыніў яму дарогу.

— Куды ж вы, любы Хрыстафор Фёдарыч? Хіба вы не застаецеся чай піць?

— Мне дадому, — прагаварыў Лем хмурым голасам: — галава баліць.

— Ну, што за глупства, — застаньцеся. Мы з вамі паспрачаемся пра Шэкспіра.

— Галава баліць, — паўтарыў стары.

— А мы без вас узяліся-былі за бетховенскую санату, — не пераставаў Паншын, ветліва ўзяўшы яго за талію і светла ўсміхаючыся: — але справа зусім на лад не пайшла. Уявіце, я не мог дзве ноты ўраз узяць правільна.

— Вы-бы зноў праспяваў сфой раманцэ лепш, — адказаў Лем, адводзячы рукі Паншына і вышаў вон.

Ліза пабегла ўслед за ім. Яна дагнала яго на ганку.

— Хрыстафор Фёдарыч, паслухайце, — сказала яна яму па-нямецку, праводзячы яго да варот па зялёнай кароткай мураве двара: — я вінавата перад вамі — даруйце мне.

Лем нічога не адказаў.

— Я паказала Владзіміру Нікалаічу вашу кантату; я была ўпэўнена, што ён яе ацэніць, — і яна, сапраўды, вельмі яму спадабалася.

Лем спыніўся.

— Гэта нішто, — сказаў ён па-руску і потым дадаў на роднай сваёй мове: — але ён не можа нічога разумець; як вы гэтага не бачыце? Ён дылетант — і ўсё тут!

— Вы да яго несправядлівы, — адказала Ліза: — ён усё разумее і сам амаль усё можа зрабіць.

— Так, усё другі нумар, лёгкі тавар, спешная работа. Гэта падабаецца, і ён падабаецца, і сам ён гэтым задаволен, — ну, і брава. А я не злуюся; гэта кантата і я — мы абое старыя дурні; мне крыху сорамна, але гэта нішто.

— Даруйце мне, Хрыстафор Фёдарыч, — праказала зноў Ліза.

— Нічога, нічога; — паўтарыў ён зноў па-руску: — вы добрая дзяўчына… а вось нехта да вас ідзе. Бывайце. Вы вельмі добрая дзяўчына.

І Лем прыспешным крокам накіраваўся да варот, у якія ўваходзіў нейкі невядомы яму чалавек, у шэрым паліто і шырокім саламяным капялюшы. Ветліва пакланіўшыся яму (ён кланяўся ўсім новым асобам у горадзе О…; ад знаёмых ён адварочваўся на вуліцы — такое ўжо ён узяў сабе правіла), Лем прайшоў міма і знікнуў за плотам. Незнаёмы з здзіўленнем паглядзеў яму ўслед і, угледзеўшыся ў Лізу, падышоў проста да яе.

VII

— Вы мяне не пазнаеце, — праказаў ён, здымаючы капялюш: — а я вас пазнаў, дармо, што ўжо восем год мінула з таго часу, як я вас бачыў у апошні раз. Вы былі тады дзіця. Я Лаўрэцкі, Маці ваша дома? Можна яе бачыць?

— Маці будзе вельмі рада, — адказала Ліза: — яна чула пра ваш прыезд.

— Вас-жа, здаецца, завуць Елізаветай? — праказаў Лаўрэцкі, узыходзячы па ступеньках ганка.

— Так.

— Я памятаю вас добра; у вас ужо тады быў такі твар, якога не забудзеш; я вам тады вазіў цукеркі.

Ліза пачырванела і падумала: які ён дзіўны. Лаўрэцкі, спыніўся на хвіліну ў прыхожай. Ліза ўвайшла ў гасціную, дзе чуўся голас і рогат Паншына; ён расказваў нейкую гарадскую плётку Мар‘е Дзімітраўне і Гедэонаўскаму, якія паспелі ўжо звярнуцца з саду, і сам гучна смяяўся таму, што расказваў. Пры прозвішчы Лаўрэцкага Мар‘я Дзімітраўна ўся ўспалахнулася, збляднела і пайшла да яго насустрач.

— Добры дзень, добры дзень, мой любы cousin^[7]! — усклікнула яна расцягненым і амаль слязлівым голасам: — як я рада вас бачыць.

— Добры дзень, мая добрая кузіна, — адказаў Лаўрэцкі і прыязна паціснуў яе працягнутую руку: — як вас бог мілуе?

— Сядайце, сядайце, мой дарагі Фёдар Іваныч. Ах, як я рада! Дазвольце, па-першае, пазнаёміць вас з маёю дачкою, Лізаю…

— Я ўжо сам адрэкамендаваўся Лізавеце Міхайлаўне, — перапыніў яе Лаўрэцкі.

— Мс‘ё Паншын… Сергей Петровіч Гедэонаўскі… Ды сядайце-ж! Гляджу я на вас і, праўда, нават вачам не веру. Як здароўе ваша?

— Як бачыце: працвітаю. Ды і вы, кузіна, — як-бы вас не сурочыць, — не пахудалі за гэтыя восем год.

— Як падумаеш: сколькі часу не бачыліся, — задумліва праказала Мар‘я Дзімітраўна. — Вы адкуль цяпер? Дзе вы пакінулі… прынамсі я хацела сказаць, — спешна паправілася яна: — я хацела сказаць, ці надоўга вы да нас?

— Я прыехаў цяпер з Берліна, — адказаў Лаўрэцкі: — і заўтра-ж адпраўляюся ў вёску, — мабыць надоўга.

— Вы, вядома, у Лаўрыках будзеце жыць?

— Не, не ў Лаўрыках; а ёсць у мяне, вёрст за дваццаць пяць адсюль, вёска; так я туды еду.

— Гэта вёска, што вам ад Глафіры Петроўны дасталася?

— Тая самая.

— Змілуйцеся, Фёдар Іваныч! У вас у Лаўрыках такі цудоўны дом.

Лаўрэцкі ледзь-ледзь нахмурыў бровы.

— Так… але і ў той вёсцы ёсць флігелёк; а мне покуль больш нічога не трэба. Гэта месца — для мяне цяпер самае выгоднае.

Мар‘я Дзімітраўна зноў да таго замяшалася, што нават выпрасталася і рукі развяла. Паншын прышоў ёй на дапамогу і распачаў гутарку з Лаўрэцкім. Мар‘я Дзімітраўна супакоілася, апусцілася на спінку крэсла і толькі зрэдку ўстаўляла сваё слоўца; але пры гэтым так жаласліва глядзела на свайго гасця, так значна ўздыхала і так тужліва пакачвала галавой, што той, нарэшце, не сцярпеў і даволі рэзка запытаў яе: ці здарова яна?

— Слава богу, — адказала Мар‘я Дзімітраўна: — а што?

— Так, мне здалося, што вам не па сабе.

Мар‘я Дзімітраўна зрабіла выгляд горды і крыху пакрыўджаны. „А калі так, падумала яна: мне зусім усё роўна: відаць табе, пане мой, усё як з гуся вада; іншы з гора счахнуў-бы, а цябе яшчэ разнесла“. Мар‘я Дзімітраўна сама з сабою не цырамонілася; уголас яна гаварыла больш далікатна.

Лаўрэцкі, сапраўды, не быў падобны на ахвяру лёсу. Ад яго чырвонашчокага, чыста-рускага твара, з вялікім белым лобам, крыху тоўстым носам і шырокімі правільнымі губамі, так і веяла стэпавым здароўем, моцнай доўгавечнай сілай. Целаскладу ён быў вельмі добрага, — і бялявыя валасы кучаравіліся на яго галаве, як у юнака. У адных толькі яго вачах, блакітных, выпукленых і крыху нерухомых, заўважалася альбо задумлёнасць, альбо стомленасць і голас яго гучэў залішне роўна.

Паншын тым часам не пераставаў падтрымліваць гутарку. Ён пачаў размову пра выгоды цукраварэння, пра якое нядаўна прачытаў дзве французскія брашуркі, і з спакойнай скромнасцю ўзяўся выкладаць іх змест, не спамінаючы, аднак, пра іх ні адзіным словам.

— Але-ж гэта Федзя! — пачуўся раптам у суседнім пакоі за поўадчыненымі дзвярмі, голас Марфы Цімафееўны: — Федзя! праўда! — і бабуля жвава ўвайшла ў гасціную. Лаўрэцкі не паспеў яшчэ падняцца з крэсла, як яна ўжо абняла яго. — Пакажы-ж ты сябе, пакажы, — праказала яна, адсоўваючыся ад яго твара. — Э! Ды які-ж ты слаўны. Пастарэў, а зусім не падурнеў, праўда! Ды што ты рукі мне цалуеш. Ты мяне самую цалуй, калі табе мае зморшчаныя шчокі не агідны. Мабыць, не спытаў пра мяне: ці жыва цётка? А ты-ж у мяне на руках нарадзіўся, жэўжык гэтакі. Ну, ды гэта ўсё роўна; дзе табе было пра мяне ўспомніць! Толькі ты разумніца, што прыехаў. А што, маці мая, — дадала яна, зварочваючыся да Мар‘і Дзімітраўны: — пачаставала ты яго чым-небудзь?

— Мне нічога не трэба, — спешна прагаварыў Лаўрэцкі.

— Ну, хоць чаю напіся, мой пане. Божа-ж мой! Прыехаў няма-ведама скуль і чашкі чаю яму не дадуць. Ліза, ідзі паклапаціся ды хутчэй. Я памятую, маленькі ён быў абжора страшэнны, ды і цяпер, мабыць, пад‘есці любіць.

— Маё шанаванне, Марфа Цімафееўна, — праказаў Паншын, набліжаючыся збоку да расчуленай бабулі і нізка кланяючыся.

— Прабачце мяне, пане мой, — адказала Марфа Цімафееўна: — не заўважыла вас на радасці. На маці ты сваю падобны зрабіўся, на галубачку, — не пераставала яна, зноў звярнуўшыся да Лаўрэцкага: — толькі нос у цябе бацькаў быў, бацькаўскім і застаўся, Ну — і надоўга ты да нас?

— Я заўтра еду, цётачка.

— Куды?

— Да сябе, у Васільеўскае.

— Заўтра?

— Заўтра.

— Ну, калі заўтра, так заўтра. З богам, — табе лепей ведаць. Толькі ты, глядзі, зайдзі развітацца. — Бабуля патрапала яго па шчацэ. Не думала я дачакацца цябе; і ні тое, каб я паміраць збіралася; не — мяне яшчэ гадоў на дзесяць, мабыць, хопіць — усе мы, Пестовы, жывучыя. Дзед твой нябожчык, бывала, двужыльнымі нас называў; але-ж бог цябе ведаў, колькі-б ты яшчэ заграніцай прабадзяўся. Ну, а малайчына ты, малайчына; мабыць, па-ранейшаму дзесяць пудоў адной рукой падымаеш? Твой бацька нябожчык, выбачай, які ні быў свавольны, а добра зрабіў, што швейцарца табе наняў; памятаеш, вы з ім на кулачкі біліся; гімнастыкай, ці што, гэта называецца? — але, аднак, што гэта я так раскудахталася; толькі п. Паншыну (яна ніколі не называла яго, як трэба Па́ншыным) разважаць перашкодзіла. А, прынамсі, давайце мы лепей чай піць; ды на тэрасу пойдзем, яго любага, піць; у нас вяршкі малочныя добрыя — не тое, што ў вашых Лонданах ды Парыжах. Пойдзем, пойдзем, а ты, Федзюша, дай мне руку. О! Ды якая-ж яна ў цябе тоўстая! Мабыць з табою не павалішся.

Усе ўсталі і адправіліся на тэрасу, за выключэннем Гедэонаўскага, які цішком вышаў. На працягу ўсёй размовы Лаўрэцкага з гаспадыняй дома, з Паншыным і Марфай Цімафееўнай, ён сядзеў у куточку, уважліва міргаючы і з дзіцячай цікавасцю выцягнуўшы губы: ён спяшыў цяпер распаўсюдзіць вестку пра новага гасця па горадзе.

∗     ∗
∗

Тым-жа днём, аб адзінаццатай гадзіне вечара, вось што адбывалася ў доме пані Каліцінай. Унізе, на парозе гасцінай, улучыўшы ўдзячны момант, Владзімір Нікалаіч развітваўся з Лізай і гаварыў ёй, трымаючы яе за руку: вы ведаеце хто мяне вабіць сюды; вы ведаеце, чаму я без перастанку езджу ў ваш дом; навошта тут словы, калі і так усё зразумела? Ліза нічога не адказвала яму і, не ўсміхаючыся, злёгку ўзняўшы бровы і чырванеючы, глядзела на падлогу, але не адымала сваёй рукі, — а наверсе, у пакоі Марфы Цімафееўны, пры святле лампадкі, вісеўшай перад цмянымі старымі абразамі, Лаўрэцкі сядзеў на крэсле, аблакаціўшыся на калені і паклаўшы твар на рукі; бабуля, стоячы перад ім, зрэдку і моўчкі гладзіла яго па валасах. Больш гадзіны правёў ён у яе, развітаўшыся з гаспадыняй дома; ён амаль нічога не сказаў сваёй старой добрай прыяцельніцы, і яна яго не распытвала… Ды і навошта было гаварыць, пра што распытваць? Яна і так усё разумела, яна і так спачувала ўсяму, чым перапаўнялася яго сэрца.

VIII

Фёдар Іваныч Лаўрэцкі (мы павінны папрасіць у чытача дазволу перарваць часова ніць нашага апавядання) паходзіў ад старага дваранскага роду. Роданачальнік Лаўрэцкіх выехаў у княжэнне Васілія Цёмнага з Прусіі і быў узнагароджаны двума стамі чверцямі зямлі ў Бежацкім вярху. Шмат хто з яго патомкаў лічыліся ў розных службах, сядзелі пад князямі і людзьмі знатнымі на далёкіх ваеводствах; але ні адзін з іх не падняўся вышэй за стольніка і не набыў значнай маёмасці. Багацей і выдатней за ўсіх Лаўрэцкіх быў родны прадзед Фёдара Іваныча, Андрэй, чалавек жорсткі, дзёрзкі, разумны і хітры. Да цяперашняга дня не змаўкала слава пра яго свавольства, пра шалёны яго характар, нечуваную шчодрасць і хцівасць няўтольную, Ён быў вельмі тоўсты і высокі ростам, з твара смуглы і безбароды, шапалявіў і здаваўся санлівым; але чым ён цішэй гаварыў, тым больш дрыжэлі ўсе вакол яго. Ён і жонку дастаў сабе пад пару. Верлавокая, з каршуновым носам, з круглым жоўтым тварам, цыганка родам, запальчывая і мсцівая, яна ні ў чым не спускала мужу, які ледзь не змарыў яе і якога яна не перажыла, хаця вечна з ім сварылася. Сын Андрэя, Пётр, Фёдараў дзед, быў непадобны на свайго бацьку: гэта быў просты, стэпавы барын, даволі свавольны, крыкун, грубы, але не благі, гасцінны і псовы паляўнічы. Яму было за трыццаць год, калі ён атрымаў у спадчыну ад бацькі дзве тысячы душ у добрым стане; але ён хутка іх распусціў, — часткова прадаў свой маёнтак, дворню збалаваў. Як тараканы спаўзаліся з усіх бакоў знаёмыя і незнаёмыя дробныя людзі ў яго шырокія, цёплыя і неахайныя пакоі; усё гэта пад‘ядала чым папала, але да-сыта, напівалася да-п‘яна і цягнула вон, што магло, услаўляючы і ўсхваляючы ласкавага гаспадара; і гаспадар, калі быў не ў гуморы, таксама ўсхваляў сваіх гасцей, абзываючы дармаедамі і злыднямі, а без іх нудзіўся. Жонка Пётра Андрэіча была ціхоня; ён узяў яе з суседняй сям‘і па выбару бацькі і наказу; звалі яе Анна Паўлаўна. Яна ні ў вошта не мяшалася, гасцінна прымала гасцей і ахвотна сама выязджала, хаця пудрыцца, па яе словах, было для яе смерцю. Паставяць табе, расказвала яна ў старасці, лямцавы шлык на галаву, валасы ўсе зачэшуць угару, салам вымажуць, мукой пасыплюць, жалезных шпілек наторкаюць, — не адмыешся потым; а ў госці без пудры нельга, — пакрыўдзяцца, — пакута! — Яна любіла катацца на рысаках, у карты гатова была гуляць з раніцы да вечара, і заўжды, бывала, закрывала рукою запісаны на яе капеечны выйгрыш, калі муж падыходзіў да картачнага стала; за ўвесь свой пасаг, усе грошы аддала яму ў безадказнае распараджэнне. Яна прыжыла з ім двух дзяцей: сына Івана, Фёдарава бацьку, і дачку Глафіру. Іван выхоўваўся не дома, а ў багатай, старой цёткі, князёўны Кубенскай: яна прызначыла яго сваім наследнікам (без гэтага бацька яго не адпусціў-бы); адзявала яго як ляльку, наймала яму ўсялякіх настаўнікаў, прыставіла да яго гувернёра, француза, былога аббата, вучня Жан-Жака Руссо, нейкага m-r Courtin de Vaucelles, спрытнага і тонкага шэльму, — самую, як яна выказвалася, fine fleur^[8] эміграцыі, — і скончыла тым, што ледзь нe ў семдзесят год вышла замуж за гэтага „финьфлёра“; перавяла на яго імя ўсю сваю маёмасць і неўзабаве потым, нафарбаваная, надушаная амброй à la Richelieu, акружаная арапчонкамі, тонканогімі сабачкамі і крыклівымі папугаямі, памёрла на шоўкавай крывой канапе часоў Людовіка XV, з эмалевай табакеркай работы Пеціто́ ў руках, — і памёрла, пакінутая мужам; ліслівы пан Куртэн палічыў за лепшае выехаць у Парыж з яе грашмі. Івану пайшоў усяго дваццаты год, калі гэты нечаканы ўдар (мы гаворым пра шлюб князёўны, не пра яе смерць) над ім выбухнуў: ён не захацеў застацца ў цёткіным доме, дзе ён з багатага наследніка раптоўна абярнуўся ў нахлебніка; у Пецербургу свет, у якім ён вырас, перад ім зачыніўся; да службы з нізкіх чыноў, цяжкай і цёмнай, ён адчуваў агіду (усё гэта адбывалася ў самым пачатку царавання імператара Александра); — давялося яму, мімаволі, звярнуцца ў вёску, да бацькі. Брудна, бедна, дрэнна здалося яму роднае гняздо: глуш і копаць стэпавага жыцця-быцця на кожным кроку яго абражалі; нуда яго грызла; але і на яго ўсе ў доме, апрача мацеры, непрыхільна глядзелі. Бацьку не падабаліся яго сталічныя звычаі, яго фракі, жабо, кнігі, яго флейта, яго акуратнасць, ў якой нездарма адчувалася яму гідлівасць; ён вельмі часта скардзіўся і бурчэў на сына — „Усё тут не па ім, — гаварыў ён: — за сталом чудачыць, не есць, людскога паху, духаты выносіць не можа, выгляд п‘яных яго расстрайвае, біцца пры ім таксама не смей, служыць не хоча: слабы, бач, здароўем; іш-ты, далікатнік гэтакі! А ўсё таму, што Во́льтэр у галаве сядзіць“. Стары асабліва не любіў Вольтэра, ды яшчэ „ізувера“ Дыдэрота, хаця ні аднаго радка з іх твораў не прачытаў: чытаць было не па яго галіне. Пётр Андрэіч не памыляўся: сапраўды, і Дыдэрот і Вольтэр сядзелі ў галаве яго сына, і не яны адны — і Руссо́, і Рэйналь, і Гельвецый, і шмат іншых, падобных на іх, аўтароў сядзелі ў яго галаве, — але ў адной толькі галаве. Былы настаўнік Івана Петровіча, адстаўны аббат і энцыклапедыст задаволіўся тым, што ўліў цалкам у свайго выхаванца ўсю мудрасць ХVІIІ века, і ён так і хадзіў напоўнены ёю; яна заставалася ў ім, не змяшаўшыся з яго кроўю, не пранікнуўшы ў яго душу, не выявіўшыся моцным пераконаннем… Ды і ці магчыма было патрабаваць пераконанняў ад маладога хлапца 50 год таму назад, калі мы яшчэ і цяпер не дараслі да іх! Наведвальвікам бацькавага дому Іван Петровіч таксама перашкаджаў, ён імі грэбаваў, яны яго баяліся, — а з сястрой Глафірай, якая была на дванаццаць год старэйшая за яго, ён не сышоўся зусім. Гэтая Глафіра была дзіўнае стварэнне: непрыгожая, гарбатая, худая, з шырока-адчыненымі, строгімі вачыма і сціснутым тонкім ротам; яна тварам, голасам, нязграбнымі хуткімі рухамі нагадвала сваю бабку, цыганку, жонку Андрэя. Настойлівая, уладалюбная, яна і слухаць не хацела пра замужаства. Зварачэнне Івана Петровіча ёй было не па душы; покуль князёўна Кубенская трымала яго ў сябе, яна спадзявалася атрымаць, прынамсі, палову бацькавага маёнтка: яна і па скупасці была падобна на бабку. Звыш таго, Глафіра зайздросціла брату: ён так быў асвечан, так добра гаварыў па-французску, з парыжскім вымаўленнем, а яна ледзь умела сказаць: „бонжур^[9]“ ды „коман ву портэ ву?^[10]“ Праўда, бацькі яе па-французску зусім не разумелі, — ды з гэтага ёй не было лягчэй. Іван Петровіч не ведаў, куды дзецца з тугі і нуды; бязвыезна год правёў ён у вёсцы, ды і той здаўся яму за дзесяць год. Толькі з мацер‘ю сваёй ён і адвадзіў душу, і цэлымі гадзінамі сядзеў у яе нізкіх пакоях, слухаючы нямудрую гутарку добрай жанчыны і пад‘ядаючы варэння. Здарылася так, што ў ліку пакаёвак Анны Паўлаўны была адна вельмі прыгожанькая дзяўчына, з яснымі, ціхімі вочкамі і тонкімі рысамі твара; звалі яе Малання, разумніца і скромніца. Яна з першага разу ўпадабалася Івану Петровічу; і ён пакахаў яе: ён пакахаў яе нясмелую хаду, сарамлівыя адказы, ціхі галасок, ціхую ўсмешку; з кожным днём яна яму здавалася мілей. Яна прывязалася да Івана Петровіча ўсёю сілаю душы, як толькі рускія дзяўчыны ўмеюць прывязвацца — і аддалася яму. У памешчычым вясковым доме ніякі сакрэт доўга трымацца не можа: неўзабаве ўсе даведаліся пра сувязь маладога паніча з Маланняй; вестка пра гэту сувязь дайшла, нарэшце, да самага Петра Андрэіча. У другі час ён, мабыць, не звярнуў-бы ўвагі на такую нязначную справу; але ён даўно злаваўся на сына і ўзрадваўся выпадку прысароміць пецербургскага мудраца і франта. Падняўся гвалт, крык і вэрхал; Маланню зачынілі ў чулан; Івана Петровіча патрабавалі да бацькі. Анна Паўлаўна таксама прыбегла на шум. Яна паспрабавала-была заспакоіць мужа, але Пётр Андрэіч ужо нічога не слухаў. Каршуном накінуўся ён на сына, дакараў яго ў распусце, у бязбожніцтве, у прытворнасці; да рэчы выліў на ім усю накіпеўшую злосць супроць князёўны Кубенскай, асыпаў яго абразлівымі словамі. Спачатку Іван Петровіч маўчаў і цярпеў, але калі бацька ўздумаў пагражаць яму ганебным пакараннем, ён не сцярпеў. „Ізувер Дыдэрот зноў на сцэне, — падумаў ён, — так пушчу-ж я яго ў справу, пачакайце; я вас усіх, здзіўлю“. І тут-жа спакойным, роўным голасам, хоць з унутраным трапятаннем ва ўсіх членах, Іван Петровіч абвясціў бацьку, што ён дарэмна папікае яго ў распусце; што хаця ён не намеран апраўдваць сваю віну, але гатоў яе выправіць і тым ахвотней, што адчувае сябе вышэй за ўсялякія ўмоўнасці, а менавіта — гатоў ажаніцца з Маланняй. Праказаўшы гэтыя словы, Іван Петровіч, бясспрэчна, дасягнуў сваёй мэты: ён да таго здзівіў Пётра Андрэіча, што той вочы вытарашчыў і анямеў на момант; зле зараз-жа схамянуўся, і як быў у кажушку на вавёрчатым мёху і ў чаравіках на босую нагу, так і кінуўся з кулакамі на Івана Петровіча, які, як знарок, у той дзень прычасаўся à la Titus і надзеў новы англійскі сіні фрак, боты з кутасікамі і франтаўскія ласіныя нагавіцы ў абліпку. Анна Паўлаўна залемантавала і закрыла твар рукамі, а сын яе пабег праз увесь дом, выскачыў на двор, кінуўся ў гарод, у сад, праз сад выляцеў на дарогу, і ўсё бег, не азіраючыся, покуль, нарэшце, перастаў чуць за сабою цяжкі тупат бацькавых шагоў і яго ўзмоцненыя перарыўчатыя крыкі… — Стой, шальмец! — крычаў ён, — стой пракляну! — Іван Петровіч схаваўся ў суседняга аднадворца, а Пётр Андрэіч звярнуўся дадому вельмі змораны і ў поце, абвясціў, ледзь пераводзячы дыханне, што пазбаўляе сына благаславення і спадчыны, загадаў спаліць усе яго бязглуздыя кнігі, а дзеўку Маланню неадкладна саслаць у дальнюю вёску. Знайшліся добрыя людзі, адшукалі Івана Петровіча, паведамілі яго пра ўсё. Прысаромлены, раз‘юшаны, ён пакляўся адпомсціць бацьку і той-жа ноччу, падпільнаваўшы сялянскую фурманку, на якой везлі Маланню, адбіў яе гвалтам, паскакаў з ёю ў бліжэйшы горад і ўзяў з ёю шлюб. Грошы яму пазычыў сусед, вечна п‘яны і найдабрэйны адстаўны марак, страшэнны аматар да ўсялякай, як ён выказваўся, шляхетнай гісторыі. На другі дзень Іван Петровіч напісаў кпліва-халодны і ветлівы ліст Пётру Андрэічу, а сам адправіўся ў вёску, дзе жыў яго траюрадны брат Дзімітры Пестоў з сваёй сястрою, ужо знаёмай чытачам, Марфай Цімафееўнай. Ен расказаў ім усё, абвясціў, што хоча ехаць у Пецербург шукаць месца, і папрасіў іх хоць на час прытуліць яго жонку. Пры слове: жонка — ён заплакаў горка і, не гледзячы на сваю сталічную асвету і філасофію, зніжана, небаракам-русачком пакланіўся сваякам у ногі, і нават стукнуўся аб падлогу лобам. Пестовы, людзі жаласлівыя і добрыя, ахвотна згадзіліся на яго просьбу; ён пражыў у іх тыдні тры, цішком чакаючы адказу ад бацькі; але адказу не прышло і прыйсці не магло, Пётр Андрэіч, даведаўшыўся пра шлюб сына, злёг у пасцель і забараніў успамінаць пры сабе імя Івана Петровіча, толькі маці, цішком ад мужа, пазычыла ў благачыннага і прыслала 500 рублёў асігнацыямі, ды абразок яго жонцы: напісаць яна пабаялася, але загадала сказаць Івану Петровічу праз пасланага сухарлявага мужычка, умеўшага хадзіць за суткі па шэсцьдзесят вёрст, каб ён не вельмі засмучаўся, што бог дасць, усё будзе добра і бацька зменіць гнеў на міласць; што і ёй іншая нявестка была-б пажаданей, але што відаць богу так было патрэбна, а што яна пасылае Маланні Сергееўне сваё матчына благаславенне. Сухарлявы мужычок узяў рубель, папрасіў дазволу пабачыцца з новай паняй, якой ён даводзіўся кумам, пацалаваў у яе ручку і пабег назад.

А Іван Петровіч адправіўся ў Пецербург з лёгкім сэрцам. Невядомая будучыня яго чакала; беднасць, можа быць, пагражала яму, але ён развітаўся з ненавісным вясковым жыццём, а галоўнае — не выдаў сваіх настаўнікаў, сапраўды „пусціў у ход“ і апраўдаў на справе Руссо, Дыдэрота і la Déclaration des droits de l'homme^[11]. Пачуццё выкананага абавязку, перамогі, пачуццё гордасці напаўняла яго душу; ды і разлука з жонкай не вельмі палохала яго; яго-б хутчэй засмуціла неабходнасць заўсёды жыць з жонкаю. Тая справа была зроблена; трэба было ўзяцца за іншыя справы. У Пецербургу, супроць яго ўласных чаканняў, яму пашанцавала: князёўна Кубенская, якую мос‘ё Куртэн паспеў ужо кінуць, але якая не паспела яшчэ памерці, — каб чым-небудзь загладзіць сваю віну перад пляменнікам, адрэкамендавала яго ўсім сваім прыяцелям і падарыла яму 5000 рублёў — амаль ці не апошнія свае грошы — ды лепікаўскі гадзіннік з яго вензелем у гірляндзе амураў. Не прайшло тры месяцы, як ужо ён атрымаў месца пры рускай місіі ў Лондане і з першым адыходзячым англійскім караблём (параходаў тады яшчэ і ў паміне не было) паплыў за мора. Праз некалькі месяцаў атрымаў ён ліст ад Пестова. Добры памешчык віншаваў Івана Петровіча з нараджэннем сына, які з‘явіўся на свет у сяле Пакроўскім 20 жніўня 1807 г. і быў назван Фёдарам у гонар святога мучаніка Фёдара Стратылата. З прычыны вялікай слабасці Малання Сергееўна прыпісвала толькі некалькі радкоў; але і гэтыя нямногія радкі здзівілі Івана Петровіча: ён не ведаў, што Марфа Цімафееўна навучыла яго жонку грамаце. Аднак, Іван Петровіч не доўга аддаваўся салодкаму хваляванню бацькаўскіх пачуццяў; ён захапляўся адной з вядомых тагачасных Фрын альбо Лаіс (класічныя назвы яшчэ працвяталі ў той час); Тыльзіцкі мір быў толькі што заключан, і ўсё спяшалася радавацца, усё круцілася ў нейкім шалёным віхуры, чорныя вочы жвавай красуні замарочылі і яго галаву. Грошай у яго было вельмі мала; але ён шчасліва гуляў у карты, заводзіў знаёмствы, удзельнічаў ва ўсіх магчымых забавах, словам — плыў на ўсіх парусах.

IX

Стары Лаўрэцкі доўга не мог дараваць сыну яго шлюб; калі-б, спусціўшы паўгода, Іван Петровіч з‘явіўся да яго з павіннай галавой і кінуўся яму ў ногі, ён-бы, мабыць, змілаваўся над ім, вылаяўшы яго спачатку харашэнька і пастукаўшы па ім для страху качарэжкай; але Іван Петровіч жыў за граніцай і, відаць, і ў вус сабе не дуў. — „Маўчы! не смей!“, паўтараў Пётр Андрэіч кожны раз жонцы, як толькі тая спрабавала схіліць яго на міласць; „яму, шчанку, трэба вечна за мяне бога маліць, што я кляцьбы на яго не паклаў; нябошчык бацька ўласнымі рукамі забіў-бы яго нягодніка, і добра-б зрабіў“. Анна Паўлаўна пры такіх страшных размовах толькі хрысцілася цішком. Што-ж датычыцца да жонкі Івана Петровіча, то Пётр Андрэіч спачатку і слухаць пра яе не хацеў, і нават у адказ на ліст Пестова, у якім той спамінаў пра яго нявестку, загадаў яму сказаць, што ён ніякай нібыта сваёй нявесткі не ведае, а што законамі забараняецца трымаць беглых дзевак, пра што ён лічыць абавязкам яго папярэдзіць; але потым, даведаўшыся пра нараджэнне ўнука, памякчэў, загадаў даведацца пра здароўе парадзіхі і паслаў ёй, таксама нібыта не ад сябе, крыху грошай. Федзе яшчэ года не мінула, як Анна Паўлаўна захварэла на смяротны нядуг. За некалькі дзён да скону, ужо не ўстаючы з пасцелі з ціхімі слязінкамі на пагасаючых вачах абвясціла яна мужу пры духоўніку, што жадае пабачыцца і развітацца з нявесткай, благаславіць унука. Засмучоны стары заспакоіў яе і зараз жа паслаў уласны свой экіпаж за нявесткай, упершыню называючы яе Маланняй Сергееўнай. Яна прыехала з сынам і з Марфай Цімафееўнай, якая нізавошта не хацела адпусціць яе адну і не дала-б яе ў крыўду. Ледзь жывая ад страху, увайшла Малання Сергееўна ў габінет Пётра Андрэіча. Нянька несла за ёй Федзю. Пётр Андрэзіч моўчкі паглядзеў на яе; яна падышла да яго рукі; яе дрыжачыя губы ледзь склаліся ў бязгучны пацалунак.

— Ну, сырамалотная дваранка, — прагаварыў ён нарэшце: — добры дзень; пойдзем да пані. — Ён устаў і нахіліўся да Федзі. Дзіця ўсміхнулася і працягнула да яго свае бледныя ручонкі. Старога кранула.

— Ох, — праказаў ён: — сіраціначка! Расчуліў ты мяне за бацьку; не пакіну я цябе, птушанё.

Малання Сергееўна, як увайшла ў спальню Анны Паўлаўны, так і стала на калені каля дзвярэй. Анна Паўлаўна паманіла яе да ложка, абняла яе, благаславіла яе сына: потым, абярнуўшы абгладаны суровым нядугам твар да свайго мужа, хацела была загаварыць…

— Ведаю, ведаю, пра што ты прасіць хочаш, — праказаў Пётр Андрэіч: — не тужы: яна застанецца ў нас, і Ваньку для яе падарую…

Анна Паўлаўна з апошніх сіл злавіла руку мужа і прыгарнулася да яе губамі. У той-жа вечар яна памёрла.

Пётр Андрэіч стрымаў сваё слова. Ён паведаміў сына, што для смертнага часу яго мацеры, для дзіцяткі Фёдара, ён вяртае яму сваё благаславенне і Маланню Сергееўну пакідае ў сябе ў доме. Ёй адвялі два пакоі ў антрэсолях; ён пазнаёміў яе з сваімі паважнымі гасцямі, з крывым брыгадзірам Скурэхіным і жонкай яго; падарыў ёй двух дзевак і казачка для пасылак; Марфа Цімафееўна з ёй развіталася: яна ўзненавідзела Глафіру і ў працягу аднаго дня разы тры пасварылася з ёю.

Цяжка і нязручна было спачатку беднай жанчыне; але потым яна абцярпелася і прызвычаілася да свайго цесця. Ён таксама звыкся з ёю, нават палюбіў яе, хаця амаль ніколі не гаварыў з ёй, хаця ў самой яго ветлівасці да яе прыкмячалася нейкая мімавольная грэблівасць. Больш за ўсё зносіла Малання Сергееўна ад сваёй залоўкі. Глафіра яшчэ пры жыцці мацеры паспела пакрыху забраць увесь дом у рукі; усе, пачынаючы з бацькі, ёй пакараліся; без яе дазволу кавалка цукру не выдавалася; яна хутчэй згадзілася-б памерці, як падзяліцца ўладаю з другой гаспадыняй, — і якой яшчэ гаспадыняй! Шлюб брата абурыў яе яшчэ больш, як Пётра Андрэіча; яна ўзялася правучыць выскачку, і Малання Сергееўна з першага-ж часу зрабілася яе рабою. Ды і дзе-ж ёй было змагацца з свавольнай, ганарыстай Глафірай, ёй, безадказнай, заўсёды збянтэжанай і запалоханай, слабой здароўем? Дня не праходзіла, каб Глафіра не спамінала ёй ранейшага яе становішча, не пахваліла-б яе за тое, што яна не забываецца. Малання Сергееўна ахвотна пагадзілася-б на гэтых спамінаннях і пахвалах, якія горкія яны ні былі… але Федзю ў яе аднялі: вось што яе засмучала. З таго поваду, што яна не ў сілах займацца яго выхаваннем, яе амаль не дапускалі да яго; Глафіра ўзялася за гэтую справу; дзіця адышло ў яе поўнае распараджэнне. Малання Сергееўна з гора пачала ў сваіх лістах упрашваць Івана Петровіча, каб ён звярнуўся хутчэй; сам Пётр Андрэіч жадаў бачыць свайго сына; але ён усё толькі адпісваўся, дзякаваў бацьку за жонку, за прысланыя грошы, абяцаў прыехаць неўзабаве, — і не ехаў. Дванаццаты год выклікаў яго, нарэшце, з-за граніцы. Убачыўшыся ў першы раз пасля шасцігадовай разлукі, бацька з сынам абняліся і нават словам не спамянулі аб ранейшым разладзе; ні да таго было тады: уся Расія падымалася на ворага, і абое яны адчулі, што руская кроў цячэ ў іх жылах. Пётр Андрэіч за свой кошт адзеў цэлы полк ратнікаў, але вайна скончылася, небяспека мінавала; Іван Петровіч зноў занудзіўся, зноў пацягнула яго ў даль, у той свет, з якім ён зросся і дзе адчуваў сябе дома. Малання Сергееўна не магла затрымаць яго; яна вельмі мала для яго значыла. Нават надзеі яе не збыліся: муж яе таксама знайшоў, што прыстойней даручыць Глафіры выхаванне Федзі. Бедная жонка Івана Петровіча не вытрымала гэтага ўдару, не вытрымала другой разлукі: пакорліва за некалькі дзён згасла яна. У працягу ўсяго свайго жыцця не ўмела яна нічаму супраціўляцца, і з нядугам яна не змагалася. Яна ўжо не магла гаварыць, ужо магільныя цені клаліся на яе твар, але рысы яе па-стараму выяўлялі цярплівае неўразуменне і заўсёдашнюю ціхасць пакору; з той-жа нямою пакорлівасцю глядзела яна на Глафіру і як Анна Паўлаўна на смертным ложы пацалавала руку Пётра Андрэіча, так і яна прыклалася да Глафірынай рукі, даручаючы ёй, Глафіры, свайго адзінага сына. Так скончыла свой земны шлях ціхае і добрае стварэнне, бог ведае навошта адарванае ад роднае глебы і зараз-жа кінутае, як вырванае дрэўца, корнямі на сонцы; яно завяла, яно прапала без сляда, гэтае стварэнне, і ніхто не сумаваў аб ім. Пашкадавалі аб Маланні Сергееўне яе пакаёўкі, ды яшчэ Пётр Андрэіч. Старому не ставала яе добрага твара, яе маўклівай прысутнасці. „Даруй, бывай, мая безадказная!“, прашаптаў ён, кланяючыся ёй у апошні раз у царкве. Ён плакаў, кідаючы горсць зямлі ў яе магілку.

Ён сам не доўга перажыў яе, не больш за пяць год. Зімою 1819 года, ён ціха сканаў у Маскве, куды пераехаў з Глафірай і ўнукам, і наказаў пахаваць сябе побач з Аннай Паўлаўнай ды з „Малашай”. Іван Петровіч знаходзіўся тады ў Парыжы, для сваёй забавы; ён вышаў у адстаўку неўзабаве пасля 1815 года. Даведаўшыся пра смерць бацькі, ён наважыўся звярнуцца ў Расію. Трэба было падумаць аб упарадкаванні маёнтка, ды і Федзі, па лісце Глафіры, мінула дванаццаць год, і надышоў час сур‘ёзна заняцца яго выхаваннем.

X

Іван Петровіч звярнуўся ў Расію англаманам. Коратка астрыжаныя валасы, накрухмаленае жабо, доўгаполы гарохавы сурдут з мноствам каўнерыкаў, кіслы выраз твара, нешта рэзкае і разам з тым абыякавае ў абыходжанні, вымаўленне скрозь зубы, жорсткі нечаканы рогат, адсутнасць усмешкі, выключна палітычная і палітыка-эканамічная размова, заахвочанасць да крывавых ростбіфаў і партвейнаў — усё ў ім так і веяла Велікабрытаніяй; увесь ён здаваўся працяты яе духам. Але — дзіўная рэч! — зрабіўшыся англаманам, Іван Петровіч зрабіўся тым-жа часам патрыётам, прынамсі ён называў сябе патрыётам, хаця Расію ведаў дрэнна, не прытрымліваўся ні аднаго рускага звычаю і па-руску выказваўся дзіўна: у звычайнай гутарцы размова яго, непаваротная і вялая, уся была напоўнена галіцызмамі; але ледзь размова закранала прадметы важныя, у Івана Петровіча зараз-жа з‘яўляліся выразы накшталт: „учыніць новыя вопыты самастараннасці“; „гэта не ўзгадняецца самаю натураю абставін“ і т. д. Іван Петровіч прывёз з сабою некалькі рукапісных планаў, адносна ўпарадкавання і палепшання дзяржавы; ён вельмі быў незадаволен усім, што бачыў, — адсутнасць сістэмы ў асаблівасці падбухторвала яго злосць. Пры спатканні з сястрою, ён з першых-жа слоў абвясціў ёй, што ён намеран увесці карэнныя ператварэнні, што наперад у яго ўсё будзе ісці па новай сістэме. Глафіра Петроўна нічога не адказала Івану Петровічу і толькі зубы сціснула і падумала: „а куды-ж я дзенуся?“ — Аднак, прыехаўшы ў вёску разам з братам і пляменнікам, яна хутка заспакоілася. У доме, праўда, адбыліся некаторыя змены: нахлебнікі і дармаеды падпалі неадкладнаму выгнанню; у ліку іх пацярпелі дзве бабулі, адна — сляпая, другая — разбітая палярушам, ды яшчэ стары майёр ачакаўскіх часоў, якога, з прычыны яго сапраўды выдатнай прагавітасці, кармілі адным чорным хлебам ды сачавіцай. Таксама вышаў загад не прымаць ранейшых гасцей: усіх іх замяніў дальні сусед, нейкі бялявы залатушны барон, вельмі добра выхаваны і вельмі дурны чалавек. З‘явілася новая мэбля з Масквы; завяліся плявальніцы, званочкі, рукамыйныя столікі; снеданне пачалося інакш падавацца; чужаземныя віны выцяснілі гарэлкі і наліўкі; людзям пашылі новыя ліўрэі; да фамільнага герба прыпісаліся словы: „In recto virtus^[12]“… — Па сутнасці-ж улада Глафіры зусім не зменшылася: усё выдачы, куплі па-стараму ад яе залежылі; вывезены з-за граніцы камердынeр з эльзасцаў паспрабаваў-быў з ёю пацягацца — і страціў месца, не гледзячы на тое, што пан да яго быў прыхільны. Што-ж да гаспадаркі, да загадвання маёнткамі (Глафіра Петроўна ўваходзіла і ў гэтыя справы), то, не гледзячы на неаднаразова выказаныя Іванам Петровічам намеры: удыхнуць новае жыццё ў гэты хаос, — усё засталося па-старому, толькі аброк дзе-ні-дзе павысіўся, ды паншчына зрабілася больш цяжкай, ды мужыкам забаранілі звяртацца проста да Івана Петровіча. Патрыёт вельмі-ж ужо пагарджаў сваіх суграмадзян. Сістэма Івана Петровіча ў поўнай сіле сваёй дастасавана была толькі да Федзі: выхаванне яго сапраўды падпала „карэннаму ператварэнню“: бацька выключна заняўся ім.

XI

Да звароту Івана Петровіча з-за граніцы, Федзя знаходзіўся, як ужо сказана, на руках Глафіры Петроўны. Яму не было васьмі год, калі маці яго сканала; ён бачыў яе не кожны дзень і палюбіў яе палка: успамін пра яе ціхі і бледны твар, пра яе сумныя ўзрокі і нясмелыя пяшчоты на век застаўся ў яго сэрцы; але ён няясна разумеў яе становішча ў доме; ён адчуваў, што між ім і ёю існавала перашкода, якую яна не адважвалася і не магла зруйнаваць. Бацькі ён дзічыўся, ды і сам Іван Петровіч ніколі не песціў яго; дзед зрэдку гладзіў яго па галоўцы і дапускаў да рукі, але называў яго букай і лічыў дурненькім. Пасля смерці Маланні Сергееўны, цётка канчаткова забрала яго ў рукі. Федзя баяўся яе; баяўся яе светлых і зоркіх вачэй, яе рэзкага голаса; ён не адважваўся пікнуць пры ёй; бывала ён толькі закратаецца на сваім месцы, як ужо яна і шыпіць: „куды? сядзі ціха“. Па нядзелях, пасля абедні, дазвалялі яму гуляць, гэта значыць давалі яму тоўстую кнігу, таямнічую кнігу, творы нейкага Максімовіча-Амбодзіка, пад загалоўкам: „Сімвалы і эмблемы“. У гэтай кнізе змяшчалася каля тысячы часткова вельмі загадкавых малюнкаў, з такімі-ж загадкавымі тлумачэннямі на пяці мовах. Купідон з голым і пухкім целам іграў вялікую ролю ў гэтых малюнках. Да аднаго з іх, пад назвай: „Шафран і Радуга“ адносілася тлумачэнне: „дзейнічанне гэтага ёсць большае“; супроць другога, маляваўшага „Цаплю, якая ляціць з фіялкавай кветкай у роце“, стаяў надпіс: „Табе ўсе яны вядомы“. — „Купідон і мядзведзь, ліжучы свайго медзвянёнка“, азначалі: „Мала-памалу“. Федзя разглядаў гэтыя малюнкі; усе былі яму знаёмы да малейшых падрабязнасцей; некаторыя, заўжды адны і тыя ж самыя, прымушалі яго задумвацца і абуджалі яго ўяўленне; іншых забаў ён не ведаў. Калі надышла пара вучыць яго мовам і музыцы, Глафіра Петроўна наняла за бясцэнак старую дзяўчыну, шведку з зайчымі вачыма, якая з грэхам напалам гаварыла па-французску і па-нямецку, крыху іграла на фартэп‘яна, ды звыш таго вельмі добра саліла гуркі. У кампаніі гэтай настаўніцы, цёткі, ды старой дваровай дзяўчыны Васільеўны, правёў Федзя цэлых чатыры гады. Бывала, сядзіць ён у куточку з сваімі „Эмблемамі“ — сядзіць… сядзіць; у нізкім пакоі пахне гераніяй, цмяна гарыць адна сальная свечка, цвіркун цвірчыць аднастайна, нібы нудзіцца, маленькі насценны гадзіннік спешна цікае на сцяне, мыш цішком драпаецца і грызе за шпалерамі а тры старыя дзяўчыны, быццам Паркі, моўчкі і шпарка шаволяць спруткамі, цені ад рук іх і бегаюць, і дзіўна дрыжаць у поўзмроку, і дзіўныя, таксама поўзмрочныя думкі капошацца ў галаве дзіцяці. Ніхто-б не назваў Федзю цікавым дзіцём: ён быў даволі бледны, але тоўсты, нязграбнага складу і непаваротны, — сапраўдны мужык, па выразу Глафіры Петроўны; бледнасць хутка знікла-б з яго твара, калі-б яго часцей выпускалі на паветра. Вучыўся ён добра, хаця часта ленаваўся; ён ніколі не плакаў; але часамі нахадзіла на яго дзікая ўпартасць, тады ўжо ніхто не мог з ім паладзіць. Федзя не любіў нікога з акаляўшых яго… Гора сэрцу, не любіўшаму змоладу!

Такім і знайшоў яго Іван Петровіч і, не трацячы часу, узяўся дастасоўваць да яго сваю сістэму. — „Я з яго хачу зрабіць чалавека перш за ўсё, un homme^[13], — сказаў ён Глафіры Петроўне: — і не толькі чалавека, але спартанца“. Выкананне свайго намеру Іван Петровіч пачаў з таго, што адзеў сына па-шатландску: дванаццацігадовы хлапчук пачаў хадзіць з голымі ікрамі і з петушыным пяром на складным картузе; шведку замяніў малады швейцарац, вывучыўшы гімнастыку дасканала; музыку, як заняткі, нявартыя мужчыны, выгналі назаўсёды; прыродазнаўчыя навукі, міжнароднае права, матэматыка, сталярства, з парады Жан-Жака Руссо, і геральдыка, для падтрымання рыцарскіх пачуццяў, — вось чым павінен быў займацца будучы „чалавек“; яго абуджвалі а чацвертай гадзіне раніцы, зараз-жа абдавалі халоднай вадой і прымушалі бегаць вакол высокага слупа на вяроўцы; еў ён раз у дзень па адным блюдзе, ездзіў верхам, страляў з арбалета; пры кожным падыходзячым выпадку практыкаваўся, па прыкладу бацькі, у цвёрдасці волі і штовечар уносіў у асобую кнігу адчот мінулага дня і свае ўражанні; а Іван Петровіч, з свайго боку, пісаў яму наказы па-французску, у якіх ён называў яго mon fils^[14], і гаварыў яму vous^[15]. Па-руску Федзя гаварыў бацьку: ты, але ў яго прысутнасці нe смеў сесці. „Сістэма“ затлуміла хлопчыка, пасяліла блытаніну ў яго галаве, прыціснула яе; але на яго здароўе новы спосаб жыцця карысна ўздзейнічаў: спачатку ён схапіў гарачку, але неўзабаве справіўся і стаў малайцом. Бацька ганарыўся ім і называў яго на сваёй дзівацкай мове: сын натуры, стварэнне маё. Калі Федзі мінуў шаснаццаты год, Іван Петровіч палічыў за абавязак заўчасна пасяліць у ім пагарду да жаночага пола, — і малады спартанец з баязнасцю ў душы, з першым пухам на губах, поўны сокаў, сіл і крыві, ужо стараўся здавацца абыякавым, халодным і грубым.

Тым часам гады ішлі ды ішлі. Іван Петровіч большую частку года праводзіў у Лаўрыках (так называўся галоўны яго радавы маёнтак), а зімою прыязджаў у Маскву адзін, застанаўліваўся ў шынку, старанна наведваў клуб, аратарстваваў і развіваў свае планы ў гасціных і больш чым калі-небудзь трымаўся англаманам, мармылём і дзяржаўным чалавекам. Але падышоў 1825 год і шмат прынёс з сабою гора. Блізкія знаёмыя і прыяцелі Івана Петровіча падпалі цяжкаму іспыту. Іван Петровіч паспяшаўся выехаць у вёску і зачыніцца ў сваім доме. Прайшоў яшчэ год, і Іван Петровіч раптам змарнеў, саслабеў, заняпаў; здароўе яму здрадзіла. Вольнадумец пачаў хадзіць у царкву і заказваць набажэнствы; еўрапеец пачаў парыцца ў лазні, абедаць а другой гадзіне, класціся а дзевятай, засынаць пад балбатню старога дварэцкага; дзяржаўны чалавек спаліў усе свае планы, усю перапіску, дрыжэў перад губернатарам і мітусіўся перад іспраўнікам; чалавек з загартаванай воляй енчыў і скардзіўся, калі ў яго ўскаквала балячка, калі яму падавалі талерку халоднага крупніка. Глафіра Петроўна зноў заўладала ўсім у доме; зноў пачалі хадзіць з задняга ганка прыказчыкі, бурмістры, простыя мужыкі да „старой калатухі“, — так празвалі яе дваровыя людзі. Змена ў Івану Петровічу моцна ўразіла яго сына; яму пайшоў дзевятнаццаты год, і ён пачынаў разважаць і вызваляцца з-пад гнёту душыўшай яго рукі. Ён і раней прыкмячаў разладзіцу паміж словамі і справамі бацькі, паміж яго шырокімі ліберальнымі тэорыямі і жорсткім, дробным дэспатызмам; але ён не чакаў такога крутога злому. Застарэлы эгаіст раптам выказаўся ўвесь. Малады Лаўрэцкі збіраўся ехаць у Маскву, падрыхтавацца ва універсітет, — нечаканае новае няшчасце звалілася на галаву Івана Петровіча: ён аслепнуў, і аслепнуў безнадзейна, у адзін дзень.

Не давяраючы ведам рускіх урачоў, ён пачаў хадайнічаць аб дазволе адправіцца за граніцу. Яму адмовілі. Тады ён забраў з сабою сына і цэлыя тры гады правандраваў па Расіі ад аднаго доктара да другога, бесперастанку пераязджаючы з горада ў горад і прыводзячы ў адчай урачоў, сына, прыслугу сваёю маладушнасцю і нецярплівасцю. Сапраўднай трапкай, плаксівым і капрызным дзіцём звярнуўся ён у Лаўрыкі. Надышлі горкія дзянёчкі, нацярпеліся ад яго ўсе. Іван Петровіч сціхаў толькі, покуль абедаў; ніколі ён так прагна і так шмат не еў; увесь астатні час ён ні сабе, ні другім не даваў супакою. Ён маліўся, наракаў на лёс, лаяў сябе, лаяў палітыку, сваю сістэму, лаяў усё, чым выхваляўся і ганарыўся, усё, што ставіў некалі сыну за прыклад; паўтараў, што ні ў вошта не верыць, і маліўся зноў; не зносіў ні адной хвіліны адзіноцтва і патрабаваў ад сваіх хатніх, каб яны заўжды, у дзень і ўночы сядзелі каля яго крэсла і забаўлялі яго расказамі, якія ён вельмі часта перапыняў воклікамі: „вы ўсё брэшаце, — гэтакая лухта!“

Асабліва даставалася Глафіры Петроўне; ён рашуча не мог абыйсціся без яе — і яна да канца выконвала ўсе капрызы хворага, хаця часам не адразу адважвалася адказваць яму, каб гукам голаса не выдаць душыўшай яе злосці. Так прарыпеў ён яшчэ два гады і памёр у першых днях мая, вынесены на балкон, на сонца. „Глаша, Глашка! Бульёнцу, бульёнцу, старая дур…“ пралапатаў яго здранцвелы язык і, не дагаварыўшы апошняга слова, змоўк на век. Глафіра Петроўна, якая толькі што схапіла чашку бульёну з рук дварэцкага, спынілася, паглядзела брату ў твар, паволі, шырока перахрысцілася і вышла моўчкі; а тут-жа стаяўшы сын таксама нічога не сказаў, абапёрся на парэнчы балкона і доўга глядзеў у сад, увесь душысты і зялёны, увесь блішчэўшы ў праменнях залатога вясенняга сонца. Яму было дваццаць тры гады; як страшна, як непрыкметна хутка пранесліся гэтыя дваццаць тры гады!.. Жыццё адкрывалася перад ім.

ХІI

Пахаваўшы бацьку і даручыўшы той самай нязменнай Глафіры Петроўне загадванне гаспадаркай і нагляд за прыказчыкамі, малады Лаўрэцкі адправіўся ў Маскву, куды вабіла яго цёмнае, але моцнае пачуццё. Ён прызнаваў заганы свайго выхавання і меркаваў па магчымасці звярнуць прапушчанае. За апошнія пяць год ён шмат прачытаў і шмат што ўбачыў; шмат думак перабыло ў яго галаве; любы прафесар пазайздросціў-бы некаторым яго ведам, але тым часам ён не ведаў шмат чаго, што кожнаму гімназісту даўным-даўно вядома. Лаўрэцкі прызнаваў, што ён не свабодны; ён у глыбіні душы адчуваў сябе дзіваком. Нядобра пажартаваў англаман з сваім сынам; капрызнае выхаванне прынесла свае плады. Доўгія гады ён бяздумна схіляўся перад сваім бацькам; калі-ж, нарэшце, ён распазнаў яго, справа ўжо была зроблена, прывычкі ўкараніліся. Ён не ўмеў сыходзіцца з людзьмі: дваццаці трох год ад роду, з непераможнаю прагнасцю кахання ў сарамлівым сэрцы, ён яшчэ ні адной жанчыне не адважыўся зірнуць у вочы. Пры яго розуме, ясным і здаровым, але крыху цяжкім, пры яго нахіле да ўпартасці, сузірання і ляны, яму-б належыла з ранніх год трапіць у вір жыцця, а яго пратрымалі ў штучнай адзіноце… І вось, зачараванае кола разышлося, а ён усё яшчэ стаяў на адным месцы, замкнёны і сціснуты ў самім сабе. Смешна было ў яго гады надзець студэнцкі мундзір; але ён не баяўся кпінаў: яго спартанскае выхаванне хоць на тое прыдалося, што развіло ў ім пагардлівасць да чужых разважанняў, — і ён надзеў, не саромячыся, студэнцкі мундзір. Ён паступіў у фізіка-матэматычнае аддзяленне. Здаровы, чырвонашчокі, ужо з зарослай барадой, маўклівы, ён рабіў дзіўнае ўражанне на сваіх таварышоў; яны і не падазравалі таго, што ў гэтым суровым мужу, акуратна прыязджаўшым на лекцыі ў шырокіх вясковых санях парай, хавалася амаль не дзіця. Ён ім здаваўся нейкім мудроным педантам, ён ім быў непатрэбен, і яны не шукалі ў ім, ён унікаў іх. У працягу першых двух год, праведзеных ім ва універсітэце, ён сышоўся толькі з адным студэнтам, у якога браў лекцыі латынскай мовы. Студэнт гэты, па прозвішчу Міхалевіч, энтузіяст і пясняр, шчыра палюбіў Лаўрэцкага і зусім выпадкова зрабіўся вінавайцам важнай змены ў яго лёсе.

Аднойчы, у тэатры (Мачалаў знаходзіўся тады на вышыні сваёй славы і Лаўрэцкі не прапускаў ні аднаго спектакля) убачыў ён у ложы бельэтажа дзяўчыну, — і хаця ні адна жанчына не праходзіла міма яго хмурай фігуры, не прымусіўшы затрапятаць яго сэрца, ніколі яно яшчэ так моцна не забілася. Аблакаціўшыся на бархат ложы, дзяўчына не краталася; чулае маладое жыццё іграла ў кожнай рысе яе смуглага, круглага мілавіднага твара; тонкі розум сказваўся ў прыгожых вачах, уважліва і мякка глядзеўшых з-пад тонкіх броў, у быстрай усмешцы выразных губ, у самай позе яе галавы, рук, шыі; адзета яна была хораша. Побач з ёй сядзела зморшчаная і жоўтая жанчына год 45, дэкальтэ, у чорным току, з бяззубай усмешкай на напружана-заклапочаным і пустым твары, а ў глыбіні ложы бачыўся пажылы мужчына ў шырокім сурдуце і высокім гальштуку, з выяўленнем тупой велічнасці і нейкай забягаючай падазронасці ў маленькіх вочках, з фарбаванымі вусамі і бакенбардамі, нязначным вялізным лобам і змятымі шчокамі, — па ўсіх адзнаках адстаўны генерал. Лаўрэцкі не адводзіў узроку ад уразіўшай яго дзяўчыны; раптам дзверы ложы адчыніліся і ўвайшоў Міхалевіч. З‘яўленне гэтага чалавека, амаль адзінага яго знаёмага ва ўсёй Маскве, з‘яўленне яго ў кампаніі адзінай дзяўчыны, паглынуўшай усю яго ўвагу, здалося Лаўрэцкаму значна і дзіўна. Часта пазіраючы на ложу, ён заўважыў, што ўсе асобы, якія знаходзіліся ў ёй, абыходзіліся з Міхалевічам, як з даўнім прыяцелем. Паказ на сцэне перастаў цікавіць Лаўрэцкага; сам Мачалаў, хаця і быў у той вечар „у гуморы“, не рабіў на яго звычайнага ўражання. У адным вельмі патэтычным месцы Лаўрэцкі мімаволі зірнуў на сваю красуню; яна ўся нахілілася ўперад; шчокі яе палалі, пад уплывам яго ўпартага ўзроку, вочы яе, накіраваныя на сцэну, паволі абярнуліся і спыніліся на ім… Усю ноч марыліся яму гатыя вочы. Прарвалася, нарэшце, штучна пабудаваная плаціна: ён і дрыжэў, і гарэў, і на другі дзень адправіўся да Міхалевіча. Ён даведаўся ад яго, што красуню звалі Варвара Паўлаўна Кароб‘іна, што стары і старая, сядзеўшыя з ёй у ложы, былі бацька яе і маці, і што сам ён, Міхалевіч, пазнаёміўся з імі год таму назад, у часе свайго побыту ў падмаскоўнай, на „кандыцыі“ ў графа Н. З найвялікшай пахвалою выказаўся энтузіяст аб Варвары Паўлаўне. — Гэта, браце ты мой, — усклікнуў ён з уласціваю яму імпэтнай напеўнасцю ў голасе, — гэта дзяўчына — на дзіва, геніяльнае стварэнне, артыстка ў сапраўдным сэнсе слова, і да таго ж найдабрэйшая. — Заўважыўшы з роспытаў Лаўрэцкага, якое ўражанне зрабіла на яго Варвара Паўлаўна, ён сам прапанаваў яму пазнаёміць яго з ёю, дадаўшы, што ён у іх, як свой; што генерал чалавек зусім не горды, а маці такая дурная, што толькі трапкі не смокча. Лаўрэцкі пачырванеў, прамармытаў нешта незразумелае і ўцёк. Цэлых пяць дзён змагаўся ён з сваёю нясмеласцю: на шосты дзень малады спартанец надзеў новенькі мундзір і аддаўся ў распараджэнне Міхалевічу, які, будучы сваім чалавекам, абмежаваўся тым, што прычасаў сабе валасы — і абое адправіліся да Кароб‘іных.

XIII

Бацька Варвары Паўлаўны, Павел Петровіч Кароб‘ін, генерал-майёр у адстаўцы, увесь свой век правёў у Пецербургу на службе, лічыўся ў маладосці добрым танцорам і фрунтавіком, знаходзіўся, па беднасці, ад‘ютантам пры двух-трох нязначных генералах, ажаніўся з дачкою аднаго з іх, ўзяў тысяч дваццаць пяць пасагу, да тонкасці пасягнуў усю прамудрасць вучэнняў і парадаў, цягнуў, цягнуў лямку і, нарэшце, годзікаў праз дваццаць, дастукаўся генеральскага чына, атрымаў полк. Тут-бы яму адпачыць і ўсталяваць, не спяшаючы, свой добрабыт; ён на гэта і разлічваў, ды крыху неасцярожна павёў справу: ён надумаў-быў новы сродак пусціць у зварот казённыя грошы, — сродак аказаўся вельмі добры, але ён не ў час паскупіўся: на яго данеслі; вышла больш чым непрыемная, вышла паганая гісторыя. Сяк-так адкруціўся генерал ад гісторыі, але кар‘ера яго лопнула; яму парадзілі выйсці ў адстаўку. Гады два паштурхаўся ён яшчэ ў Пецербургу, спадзяючыся, ці не выпадзе яму цёпленькае стацкае месца, але месца яму не выпадала, дачка вышла з інстытута, выдаткі павялічваліся з кожным днём… Сціснуўшы сэрца, наважыўся ён пераехаць у Маскву на танныя хлябы, наняў у Старай Канюшэннай малюсенькі нізенькі домік з сажэнным гербам на даху, і зажыў маскоўскім адстаўным генералам, выдаткуючы 2750 руб. сераб. у год. Масква — горад гасцінны, рада прымаць сустрэчных і папярэчных, а генералаў і пагатове; грузная, але не без ваеннай выпраўкі, постаць Паўла Петровіча неўзабаве пачала з‘яўляцца ў лепшых маскоўскіх гасціных. Яго голая патыліца, з пасмамі фарбаваных валасоў і зашмальцаванай анненскай істужкай на гальштуку колеру воранава крыла, была добра вядома ўсім нудлівым і бледным юнакам, хмура вандруючым у часе танцаў вакол ігральных сталоў. Павел Петровіч здолеў паставіць сябе ў грамадстве, гаварыў мала, але па старай прывычцы, у нос, — вядома, не з асобамі чыноў вышэйшых; асцярожна гуляў у карты, дома еў умерана, а ў гасцях за шасцярых. Пра жонку яго амаль няма чаго сказаць: звалі яе Каліопа Карлаўна; з левага яе вока сачылася слязінка, з прычыны чаго Каліопа Карлаўна (да таго-ж яна была нямецкага паходжання) сама лічыла сябе за чулую жанчыну; яна заўжды чагосьці ўсё баялася, нібы не пад‘ела, і насіла вузкія бархатныя сукенкі, ток і цмяныя дутыя браслеты. Адзінай дачцэ Паўла Петровіча і Каліопы Карлаўны, Варвары Паўлаўне, толькі, што мінуў семнаццаты год, калі яна вышла з …скага інстытута, дзе лічылася, калі не першай красуней, то ўжо напэўна першай разумніцай і лепшай музыкантшай, і дзе атрымала шыфр; ёй яшчэ дзевятнаццаць год не было, калі Лаўрэцкі ўбачыў яе ўпершыню.

XIV

Ногі падкошваліся ў спартанца, калі Міхалевіч увёў яго ў даволі дрэнна прыбраную гасціную Кароб‘іных і адрэкамендаваў гаспадарам. Але аўладаўшае ім пачуццё нясмеласці неўзабаве знікла: у генерале прыраджоная ўсім рускім дабрадушнасць яшчэ ўзмацнялася тою асаблівага роду ветлівасцю, якая ўласціва ўсім, крыху забруджаным людзям; генеральша неяк хутка знікла; што-ж датычыць Варвары Паўлаўны, то яна была так спакойна і самаўпэўнена-ласкава, што кожны ў яе прысутнасці зараз-жа адчуваў сябе як бы дома; да таго-ж, ад усяго яе прынаднага цела, ад усмешлівых вачэй, ад нявінна-пахілых плеч і бледна-ружовых рук, ад лёгкай і тым часам, як-бы стомленай хады, ад самага гуку яе голаса, замаруджанага, салодкага, — веяла нязлоўным, як тонкі пах, ліслівым хараством, мяккай, покуль яшчэ сарамлівай, пяшчоты, нечым такім, што словамі перадаць цяжка, але што закранала і ўзбуджвала, — і ўжо вядома, узбуджвала не баязлівасць. Лаўрэцкі навёў размову на тэатр, на ўчарайшы спектакль; яна зараз-жа сама загаварыла пра Мачалава і не абмежавалася аднымі воклікамі і ўздыхамі, але выказала некалькі правільных і па-жаночаму праніклівых заўваг наконт яго ігры. Міхалевіч спамянуў пра музыку; яна, без лішняй дзіклівасці, села за фартэп‘яна і выразна сыграла некалькі шапенаўскіх мазурак, тады толькі што ўваходзіўшых у моду. Надыйшоў час абеду; Лаўрэцкі хацеў ісці, але яго затрымалі; за сталом генерал частаваў яго добрым лафітам, за якім генеральскі лёкай на возчыку скакаў да Дэпрэ. Позна ўвечары звярнуўся Лаўрэцкі дадому і доўга сядзеў, не раздзяваючыся і закрыўшы вочы рукою, у нямым здзіўленні зачаравання. Яму здавалася, што ён цяпер толькі разумеў, для чаго варта жыць; усе яго меркаванні, намеры, уся гэта лухта і прах, зніклі адразу; уся яго душа злілася ў адно пачуццё, у адно жаданне, у жаданне шчасця, уладання, кахання, салодкага жаночага кахання. З таго дня ён часта пачаў хадзіць да Кароб‘іных. Праз паўгода ён прызнаўся Варвары Паўлаўне і прапанаваў ёй сваю руку. Прапазіцыя яго была прынята; генерал даўным-даўно, амаль ці не напярэдадні першага наведання Лаўрэцкага, спытаўся ў Міхалевіча, колькі ў яго, Лаўрэцкага, душ; ды і Варвары Паўлаўне, якая за ўвесь час захаплення маладога чалавека і нават у самы момант прызнання, захавала звычайную ціхамірнасць і яснасць душы, і Варвары Паўлаўне добра было вядома, што жаніх яе багаты, а Каліопа Карлаўна падумала: meine Tochter macht eine schöne Partie^[16] — і купіла сабе новы ток.

XV

Такім чынам, прапазіцыя яго была прынята, але з некаторымі ўмовамі. Па-першае, Лаўрэцкі павінен быў неадкладна пакінуць універсітэт; хто-ж выходзіць за студэнта, ды і што за дзіўная думка — памешчыку, багатаму, у дваццаць шэсць год, браць лекцыі, як школьніку? Па-другое, Варвара Паўлаўна ўзяла на сябе абавязак заказаць і закупіць пасаг, выбраць нават жаніховыя падарункі. У яе было шмат практычнай кемнасці, шмат густу і вельмі шмат замілавання да камфорта, шмат здольнасці набываць сабе гэты камфорт. Гэта здольнасць асабліва здзівіла Лаўрэцкага, калі, зараз-жа пасля вяселля, ён удвух з жонкаю, адправіўся ў выгоднай, ёю купленай карэце, у Лаўрыкі. Як усё, што акаляла яго, было абдумана, прадугадана, прадугледжана Варварай Паўлаўнай! Якія з‘явіліся ў розных утульных куточках прыгожыя пуцёвыя несесеры, якія захапляючыя туалетныя скрынкі ды посуд для кавы, і як міла Варвара Паўлаўна сама варыла каву раніцою! Аднак, Лаўрэцкаму тады было не да назіранняў: ён быў зачараваны і ўпіваўся шчасцем; ён аддаваўся яму, як дзіця… Ён і быў нявінны, як дзіця, гэты юны Алкід. Нездарма веяла хараством ад усёй істоты яго маладой жонкі; нездарма абяцала яна пачуццю таемную раскошу нязведаных асалод; яна стрымала больш, чым абяцала. Прыехаўшы ў Лаўрыкі, ў самы разгар лета, яна знайшла дом брудным і цёмным, прыслугу смешнай і застарэлай, але не палічыла патрэбным нават намякнуць пра гэта мужу. Калі-б яна меркавала абаснавацца ў Лаўрыках, яна-б усё ў іх перарабіла, пачынаючы, зразумела, з дома; але думка застацца ў гэтай стэпавай глушы ні на момант не прыходзіла ёй у галаву; яна жыла ў ім, як у шатру, ціха пераносячы ўсе нявыгады і забаўна падсмейваючыся з іх. Марфа Цімафееўна прыехала пабачыцца з сваім выхаванцам; яна вельмі спадабалася Варвары Паўлаўне, але ёй Варвара Паўлаўна не спадабалася. З Глафірай Петроўнай новая гаспадыня таксама не паладзіла; яна-б дала ёй спакой, але старому Кароб‘іну захацелася запусціць рукі ў справы зяця; кіраваць маёнткам такога блізкага сваяка, гаварыў ён, не сорамна нават генералу. Трэба думаць. што Павел Петровіч не пагрэбваў-бы заняцца маёнткам і зусім чужога яму чалавека. Варвара Паўлаўна павяла сваю атаку вельмі хітра; не выдаваючыся ўперад, відаць уся захопленая пяшчотаю мядовых месяцаў, вясковым ціхім жыццём, музыкай і чытаннем, яна пакрыху давяла Глафіру да таго, што тая адною раніцай убегла, як шалёная, у габінет Лаўрэцкага і, швыргнуўшы звязку ключэй на стол, абвясціла, што не ў сілах больш займацца гаспадаркай і не хоча заставацца ў вёсцы. Належна падрыхтаваны Лаўрэцкі зараз-жа згадзіўся на яе ад‘езд. Гэтага Глафіра Петроўна не чакала. „Добра, — сказала яна, і вочы яе сцямнелі, — я бачу, што я тут лішняя; ведаю, хто мяне адсюль гоніць з радавога майго гнязда. Толькі ты памяні маё слова, пляменнік: не звіць-жа і табе гнязда нідзе, вандраваць табе ва-век. Вось табе мой запавет“. У той жа дзень яна выехала ў сваю вёску, а праз тыдзень прыехаў генерал Кароб‘ін і, з прыёмнай меланхоліяй у поглядах і рухах, узяў кіраванне ўсім маёнткам у свае рукі.

У верасні месяцы Варвара Паўлаўна павезла свайго мужа ў Пецербург. Дзве зімы правяла яна ў Пецербургу (на лета яны перасяляліся ў Царскае сяло) у прыгожай светлай тонка-мебліраванай кватэры; шмат завялі яны знаёмстваў у сярэдніх і нават вышэйшых колах грамадства, шмат выязджалі і прымалі, давалі чароўныя музычныя і танцавальныя вечарыны. Варвара Паўлаўна вабіла гасцей, як агонь матылькоў. Фёдару Іванычу не зусім падабалася такое лёгкадумнае жыццё. Жонка радзіла яму паступіць на службу; ён, па старой бацькаўскай памяці, ды і па сваіх разуменнях, не хацеў служыць, але, дагаджаючы Варвары Паўлаўне, заставаўся ў Пецербургу. Аднак, ён неўзабаве дагадаўся, што ніхто не замінаў яму аддаліцца, што нездарма ў яго самы спакойны і ўтульны габінет ва ўсім Пецербургу, што рупатлівая жонка нават гатова дапамагчы яму аддаліцца, — і з таго часу ўсё пайшло вельмі добра. Ён узяўся зноў за ўласнае, на яго погляд няскончанае, выхаванне, зноў пачаў чытать, распачаў нават вывучэнне англійскай мовы. Дзіўна было бачыць яго магутную, шырокаплечую постаць, вечна сагнутую над пісьмовым сталом, яго поўны, валасаты, румяны твар, да паловы закрыты лістамі слоўніка альбо сшытка. Кожную раніцу ён праводзіў за работай, абедаў добра (Варвара Паўлаўна была гаспадыня на-дзіва), а вечарамі ўваходзіў у чароўнае, пахучае, светлае асяроддзе, усё населенае маладымі, вясёлымі абліччамі, — і цэнтрам гэтага асяроддзя была тая-ж зычлівая гаспадыня, яго жонка. Яна ўзрадвала яго нараджэннем сына, але бедны хлопчык жыў нядоўга, ён памёр вясною, а летам, з парады дактароў, Лаўрэцкі павёз жонку за граніцу на воды. Ёй неабходна было забыцца пасля такога няшчасця, ды і здароўе яе вымагала цёплага клімату. Лета і восень яны правялі ў Германіі і Швейцарыі, а на зіму, як і трэба было чакаць, паехалі ў Парыж. У Парыжы Варвара Паўлаўна расцвіла, як ружа, і так-жа хутка і спрытна, як і ў Пецербургу, здолела звіць сабе гнёздачка. Кватэру яна найшла вельмі прыгожанькую, у адной з ціхіх, але модных вуліц Парыжа; мужу пашыла такі шлафрок, якога яму яшчэ і насіць не даводзілася; наняла шыкоўную пакаёўку, добрую кухарку, рухавага лёкая; набыла захапляючую карэтку, чароўнае піяніна. Не прайшло тыдню, як ужо яна пераходзіла праз вуліцу, насіла шаль, адкрывала парасон і надзявала пальчаткі не горш за самую чыстакроўную парыжанку. І знаёмых яна хутка набыла. Спачатку да яе ездзілі адны рускія, потым пачалі з‘яўляцца французы, вельмі ласкавыя, ветлівыя, халастыя, з прыгожымі манерамі, з мілагучнымі прозвішчамі; усе яны гаварылі хутка і шмат, развязна кланяліся, прыемна жмурылі вочы; белыя зубы блішчэлі ва ўсіх пад ружовымі губамі, — і як яны ўмелі ўсміхацца! Кожны з іх прыводзіў сваіх прыяцелеў, і la bele madam de Lavretzki^[17] неўзабаве зрабілася вядомай ад Chaussée d‘Antin до Rue de Lille. У тыя часы (рэч адбывалася ў 1836 годзе) яшчэ непаспела развесціся племя фельетаністаў і хранікёраў, якое цяпер кішыць усюды, як мурашкі ў раскапанай купіне; але ўжо тады з‘яўляўся ў салоне Варвары Паўлаўны нехта m-r Jules непрыгожага аблічча чалавек, з скандальнай рэпутацыяй, нахабны і нізкі, як усе дуэлісты і бітыя людзі. Гэты m-r Jules быў вельмі агідны Варвары Паўлаўне, але яна яго прымала, бо ён папісваў у розных газетах і без перастанку ўспамінаў пра яе, называючы яе і m-me de L…tzki, і m-me de***, cette grande dame russe si distinguée, qui demeure rue de P…^[18]; расказваў усяму свету, г. зн. некалькім сотням падпісчыкаў, якім не было ніякай справы да m-me de L…tzki, як гэта дама, сапраўдная па розуму францужанка (une vraie française раr l‘ésprit) — вышэй за гэта ў французаў пахвал няма — ласкавая і слаўная, якая яна незвычайная музыкантша, і як яна дзіўна танцуе вальс (Варвара Паўлаўна, сапраўды, так танцавала вальс, што захапляла ўсе сэрцы за ўскраямі свайго лёгкага адлятаючага адзення)… Словам, пускаў пра яе пагалоску па свеце, — але-ж гэта, што не кажыце, прыемна. Дзяўчына Марс ужо сышла тады са сцэны, а дзяўчына Рашэль яшчэ не з‘яўлялася; тым часам Варвара Паўлаўна старанна наведвала тэатры. Яна прыходзіла ў захапленне ад італьянскай музыкі і смяялася над руінамі Одры, прыстойна пазяхала ва Французскай Камедыі і плакала ад ігры мадам Дорваль у якой-небудзь ультра-рамантычнай меладраме; а галоўнае, — Ліст у яе іграў два разы і такі быў слаўны, такі просты — пекната! У такіх прыемных адчуваннях прайшла зіма, да канца якой Варвара Паўлаўна была нават рэкамендавана ва двор. Фёдар Іваныч з свайго боку не нудзіўся, хаця жыццё, часам, цяжкім станавілася ў яго на плячах, — цяжкім таму, што было пустым. Ён чытаў газеты, слухаў лекцыі ў Sorbonne і Collége de France, сачыў за спрэчкамі палат, узяўся за пераклад вядомага вучонага твора пра ірыгацыі. „Я не губляю часу“, думаў ён: „усё гэта карысна, але на будучую зіму трэба абавязкова звярнуцца ў Расію і ўзяцца за справу“. Цяжка сказаць, ці ясна ён разумеў, з чаго ўласна складалася гэтая справа, і бог ведае, ці ўдалося-б яму звярнуцца ў Расію на зіму, покуль ён ехаў з жонкаю ў Бадэн-Бадэн… Нечаканае здарэнне расстроіла ўсе яго планы.

XVI

Увайшоўшы аднойчы ў адсутнасці Варвары Паўлаўны ў яе габінет, Лаўрэцкі ўбачыў на падлозе маленькую, старанна складзеную запіску. Ён мімаволі яе падняў, мімаволі яе разгарнуў і прачытаў наступнае, напісанае на французскай мове:

„Любы анёл Бетсі! (Я ніяк не адважваюся назваць цябе Barbe альбо Варвара — Varvara.) Я дарэмна чакаў цябе на рагу бульвара; прыходзь заўтра да паловы другой на нашу кватэрку. Твой добры таўсцяк (ton gros bon-homme dе mari) гэтаю парою звычайна закапваецца ў свае кнігі; мы зноў спяем тую песеньку вашага паэта Пускіна (de votre poéte Pouskine), якой ты мяне навучыла: „Стары муж, грозны муж!“ — Тысячу пацалункаў тваім ручкам і ножкам. Я чакаю цябе.

Эрнест“.

Лаўрэцкі не адразу зразумеў, што такое ён прачытаў; прачытаў у другі раз — і галава ў яго закруцілася, падлога захадзіла пад нагамі, як палуба карабля ў часе качкі. Ён і закрычаў і задыхнуўся, і заплакаў у адзін момант.

Ён звар‘яцеў. Ён так слепа давяраў сваёй жонцы, магчымасць ашуканства, здрады, ніколі не ўяўлялася ў яго думках. Гэты Эрнест, гэты каханак яго жонкі, быў белабрысы, прыгожанькі хлопчык год 23-х, з кірпатым носікам і тонкімі вусікамі, амаль ці не самы мізэрны з усіх яе знаёмых. Прайшло некалькі хвілін, прайшло поўгадзіны. Лаўрэцкі ўсё стаяў, сціскаючы ракавую запіску ў руцэ і недарэчна гледзячы на падлогу; скрозь нейкі цёмны вір мітусіліся перад ім бледныя абліччы, балюча замірала сэрца; яму здавалася, што ён падаў, падаў, падаў… і канца не было. Знаёмы, лёгкі шум шоўкавай сукенкі вывеў яго з здранцвення. Варвара Паўлаўна, у капелюшы і шалі, спешна вярталася з гуляння. Лаўрэцкі затрапятаў увесь і кінуўся вон, ён адчуў, што ў гэты момант ён быў у сілах замучыць яе, збіць яе да поўсмерці, па-мужыцку, і задушыць яе сваімі рукамі. Здзіўленая Варвара Паўлаўна хацела спыніць яго; ён мог толькі прашаптаць: — Бетсі, — і выбег з дома.

Лаўрэцкі ўзяў карэту і загадаў везці сябе за горад. Усю рэштку дня і ўсю ноч да раніцы праблукаў ён, бесперастанку застанаўліваючыся і ўсплёскваючы рукамі: ён і вар‘яцтваваў і, часам, яму рабілася нават нібы смешна, нават нібы весела. Раніцою ён прамерзнуў і зайшоў у дрэнны загарадны шынок, папрасіў пакой і сеў на крэсла перад акном. Сударгавае пазяханне напала на яго. Ён ледзь трымаўся на нагах, цела яго знемагала, — а ён і не адчуваў зморанасці, — затое зморанасць брала сваё: ён сядзеў, глядзеў і нічога не разумеў; не разумеў, што з ім такое здарылася, чаму ён апынуўся адзін, з здранцвелымі членамі, з горкасцю ў роце, з каменем у грудзях, у пустым незнаёмым пакоі; ён не разумеў, што прымусіла яе, Вару, аддацца гэтаму французу, як магла яна, ведаючы сябе за здрадлівую, быць па-ранейшаму спакойнай, па-ранейшаму ласкавай і даверлівай з ім! „Нічога не разумею!“, — шапталі яго засмаглыя губы. „Хто мне паручыцца цяпер, што і ў Пецербургу…“ І ён не скончваў запытання і пазяхаў, зноў дрыжучы і паціскаючыся ўсім целам. Светлыя і цёмныя ўспаміны аднолькава яго мучылі; яму раптам прышло ў галаву, што гэтымі днямі яна пры ім і пры Эрнесце села за фартэп‘яна і спявала: „Стары муж, грозны муж!“ Ён успомніў выраз яе твара, дзіўны блеск вачэй і чырвань на шчаках, — і ён падняўся з крэсла, ён хацеў пайсці, сказаць ім „Вы са мною дарэмна пажартавалі; прадзед мой мужыкоў за рэбры вешаў, а дзед мой сам быў мужык“, — ды забіць іх абаіх. І раптам яму здавалася, што ўсё, што з ім робіцца, сон, і нават не сон, а так, бязглуздзіца нейкая: што варта толькі ўстрасануцца, азірнуцца… Ён азіраўся і, як каршун рве капцюрамі злоўленую птушку, глыбей і глыбей урэзвалася туга ў яго сэрца. У завяршэнне ўсяго, Лаўрэцкі праз некалькі месяцаў спадзяваўся быць бацькам… Мінулае, будучае, усё жыццё было атручана. Ён звярнуўся, нарэшце, у Парыж, застанавіўся ў гасцініцы і паслаў Варвары Паўлаўне запіску п. Эрнеста з наступным лістом:

„Прыкладзеная запіска вам растлумачыць усё. Да рэчы скажу вам, што я не пазнаў вас: вы, такая заўжды акуратная, губляеце такія важныя паперы“. (Гэтую фразу бедны Лаўрэцкі рыхтаваў і пеставаў у працягу некалькіх гадзін). „Я не магу больш вас бачыць; думаю, што і вы не павінны жадаць спаткання са мною. Прызначаю вам 15 000 франкаў у год; больш даць не магу. Прысылайце ваш адрас у вясковую кантору. Рабіце што хочаце. Жывіце дзе хочаце. Жадаю вам шчасця. Адказу не патрэбна“.

Лаўрэцкі напісаў жонцы, што яму не патрэбен адказ… Але ён чакаў, ён чакаў адказу, растлумачэння гэтага незразумелага, непасцігнага здарэння. Варвара Паўлаўна ў той-жа дзень прыслала яму вялікі французскі ліст. Ён яго даканаў; апошнія яго сумненні зніклі, — і яму зрабілася сорамна, што ў яго заставаліся яшчэ сумненні, Варвара Паўлаўна не апраўдвалася: яна жадала толькі ўбачыць яго, прасіла не асуджваць яе беззваротна. Ліст быў халодны і напружаны, хаця дзе-ні-дзе прыкмячаліся плямы слёз. Лаўрэцкі ўсміхнуўся горка і загадаў сказаць праз пасланага, што ўсё вельмі добра. Праз тры дні яго ўжо не было ў Парыжы: але ён паехаў не ў Расію, а ў Італію. Ён сам не ведаў, чаму ён выбраў менавіта Італію; яму па сутнасці было ўсё роўна, куды ні ехаць — абы не дадому. Ён паслаў наказ свайму бурмістру наконт жонкінай пенсіі, загадваючы яму тым часам неадкладна прыняць ад генерала Кароб‘іна ўсе справы па маёнтку, не чакаючы здачы рахункаў, і паклапаціцца аб выездзе яго прэвасхадзіцельства з Лаўрыкаў; жвава ўявіў ён сабе збянтэжанасць, дарэмную велічнасць выгнанага генерала і, пры ўсім сваім горы, адчуў некаторую злосную радасць. Тады-ж папрасіў ён у лісце Глафіру Петроўну звярнуцца ў Лаўрыкі і адправіў на яе імя даверанасць але Глафіра Петроўна ў Лаўрыкі не звярнулася і сама надрукавала ў газетах ад знішчэнні даверанасці, што было зусім залішне. Хаваючыся ў невялікім італьянскім гарадку, Лаўрэцкі яшчэ доўга не мог прымусіць сябе не сачыць за жонкаю. З газет ён даведаўся, што яна з Парыжа паехала, як меркавала, у Бадэн-Бадэн; імя яе неўзабаве з‘явілася ў артыкульчыку, падпісаным тым-жа мос‘ё Жулем. У гэтым артыкульчыку, скрозь звычайную жартаўлівасць, выяўлялася нейкае прыхільнае спачуванне; вельмі агідна зрабілася на душы ў Фёдара Іваныча пры чытанні гэтага артыкульчыка. Потым ён даведаўся, што ў яго нарадзілася дачка; месяцы праз два атрымаў ён ад бурмістра паведамленне аб тым, што Варвара Паўлаўна вытрабавала сабе першую трэць сваёй пенсіі. Потым пачалі хадзіць усё больш і больш дрэнныя чуткі; нарэшце, з шумам пранеслася па ўсіх журналах трагікамічная гісторыя, у якой жонка яго іграла непрыгожую ролю. Усё было скончана: Варвара Паўлаўна зрабілася „вядомасцю“.

Лаўрэцкі перестаў сачыць за ёю; але не хутка мог з сабою зладзіць. Часам такая брала яго туга па жонцы, што ён, здавалася, усё-б аддаў, нават, мабыць… дараваў-бы ёй, абы толькі пачуць зноў яе ласкавы голас, адчуць зноў яе руку ў сваёй руцэ. Аднак час ішоў нездарма. Ён не быў народжаны пакутнікам: яго здаровая прырода ўступіла ў свае правы. Шмат што зрабілася яму зразумелым: самы ўдар, паразіўшы яго, не здаваўся яму больш непрадбачаным; ён зразумеў сваю жонку, блізкага чалавека толькі тады і зразумееш зусім, калі з ім разлучышся. Ён зноў мог займацца, работаць, хаця ўжо далёка не з ранейшым імпэтам; скептыцызм, падгатаваны практыкаю жыцця, выхаваннем, канчаткова забраўся ў яго душу. Ён зрабіўся вельмі абыякавы да ўсяго. Прайшло гады чатыры, і ён адчуў сябе ў сілах звярнуцца на бацькаўшчыну, сустрэцца з сваімі. Не застанаўліваючыся ні ў Пецербургу, ні ў Маскве, прыехаў ён у горад О… дзе мы разлучыліся з ім, і куды мы просім цяпер прыхільнага чытача звярнуцца разам з намі.

XVII

На другую раніцу, пасля апісанага нам дня, гадзіне а дзесятай, Лаўрэцкі ўзыходзіў на ганак Каліцінскага дома. Яму насустрач вышла Ліза ў капелюшы і пальчатках.

— Куды вы? — спытаў ён яе.

— Да абедні. Сёння нядзеля.

— А хіба вы ходзіце да абедні?

Ліза моўчкі, з здзіўленнем, паглядзела на яго.

— Прабачце, калі ласка, — праказаў Лаўрэцкі: — я… я не тое хацеў сказаць, я прышоў развітацца з вамі. Я праз гадзіну еду ў вёску.

— Але-ж гэта адсюль недалёка? — запытала Ліза.

— Вёрст дваццаць пяць.

На парозе дзвярэй з‘явілася Леначка ў суправаджэнні пакаёўкі.

— Глядзіце, не забывайцеся пра нас, — прамовіла Ліза і спусцілася з ганка.

— І вы не забывайцеся на мяне. Ды паслухайце, — дадаў ён: — вы ідзеце ў царкву: памаліцеся да рэчы і за мяне.

Ліза спынілася і абярнулася да яго.

— Калі жадаеце, — сказала яна, проста гледзячы яму ў твар: — я памалюся і за вас. Пойдзем, Леначка.

У гасцінай Лаўрэцкі застаў Мар‘ю Дзімітраўну адну. Ад яе пахла адэкалонам і мятай. Ёй, па яе словах, балела галава і ноч яна правяла непакойна. Яна прыняла яго з звычайнай сваёй томнай ласкавасцю і пакрыху разгаварылася.

— Ці-ж няпраўда, — спытала яна яго: — які Владзімір Нікалаіч слаўны малады чалавек!

— Які гэта Владзімір Нікалаіч?

— Ды Паншын, вось, што ўчора тут быў. Вы яму страшэнна спадабаліся; я вам скажу па сакрэту, mon cher cousin^[19], ён проста галаву згубіў ад маёй Лізы. Што-ж? Ён добрай фаміліі, служыць вельмі добра, разумны, ну, камер-юнкер, і калі на тое будзе воля боская… я, з свайго боку, як маці, вельмі буду рада. Адказнасць, вядома, вялікая; вядома, ад бацькоў залежыць шчасце дзяцей, але-ж і тое трэба сказаць: да гэтай пары добра ці дрэнна, але-ж усё я, усюды я адна, як ёсць; і выхавала дзяцей, і вучыла іх, усё я… я вось і цяпер мамзель ад пані Булюс выпісала…

Мар‘я Дзімітраўна пусцілася ў апісанне сваіх турбот, старанняў, сваіх мацярынскіх пачуццяў. Лаўрэцкі слухаў яе моўчкі і круціў у руках капялюш. Яго халодны, цяжкі ўзрок збянтэжыў балбатлівую барыню.

— А Ліза як вам падабаецца? — спытала яна.

— Лізавета Міхайлаўна вельмі добрая дзяўчына, — адказаў Лаўрэцкі, устаў, развітаўся і зайшоў да Марфы Цімафееўны. Мар‘я Дзімітраўна з непрыемнасцю паглядзела яму ўслед і падумала: гэткі цюлень, мужык! Ну, цяпер я разумею, чаму яго жонка не магла застацца яму вернай.

Марфа Цімафееўна сядзела ў сябе ў пакоі, акружаная сваім штатам. Ён складаўся з пяці стварэнняў, амаль аднолькава блізкіх яе сэрцу: з таўстазобага вучонага снегіра, якога яна ўпадабала за тое, што ён перастаў свішчэць і цягаць ваду, — маленькага, вельмі пужлівага і ціхага сабачкі Роскі, сярдзітага ката Матроса, чарнявай, рухавай дзяўчынкі год дзевяці, з вялізнымі вачыма і вострым носікам, якую звалі Шурачка, і пажылай жанчыны год пяцьдзесят пяць, у белым чэпчыку і карычневай кургузай камізэльцы на цёмнай сукенцы, Настассі Карпаўны Агаркавай. Шурачка была мяшчаначка, круглая сірата. Марфа Цімафееўна ўзяла яе сабе, злітаваўшыся над ёю, як і над Роскай: і сабачку, і дзяўчынку яна знайшла на вуліцы; абое былі худыя і галодныя, абоіх мачыў асенні дождж; за Роскай ніхто не пагнаўся, а Шурачку нават ахвотна аддаў Марфе Цімафееўне яе дзядзька, п‘яны шавец, які сам недаядаў і пляменніцу не карміў, а біў па галаве капылом. З Настассяй Карпаўнай Марфа Цімафееўна пазнаёмілася на набажэнстве, у манастыру; сама падышла да яе ў царкве (яна спадабалася Марфе Цімафееўне за тое, што, па яе словах, вельмі смачна малілася), сама з ёю загаварыла і запрасіла яе да сябе на чашку чаю. З таго дня яна ўжо не разлучалася з ёю. Настасся Карпаўна была жанчына самага вясёлага і ціхага характару, удава бяздзетная, з бедных дваранак, галаву мела круглую, сівую, мяккія белыя рукі, мяккі твар з буйнымі, добрымі рысамі і некалькі смешным, кірпатым носам; яна схілялася перад Марфай Цімафееўнай, і тая яе вельмі любіла, хаця падсмейвалася з яе нежнага сэрца: яна адчувала замілаванне да ўсіх маладых людзей і мімаволі чырванела, як дзяўчынка, з самага нявіннага жарту. Увесь яе капіталец складаўся з 1 200 рублёў асігнацыямі; яна жыла за кошт Марфы Цімафееўны, на ўроўне з ёй: Марфа Цімафееўна не сцярпела-б дагадлівасці.

— А! Федзя! — пачала яна, як толькі ўбачыла яго: — учора ўвечары ты не бачыў маёй сям‘і: падзівіся. Мы ўсе на чай сышліся; гэта ў нас другі, святочны чай. Усіх пагладзіць можаш: толькі Шурачка не дасца, а кот абдрапае. Ты сёння едзеш?

— Сёння, — Лаўрэцкі прысеў на нізкае крэсліца. — Я ўжо з Мар‘яй Дзімітраўнай развітаўся. Я і Лізавету Міхайлаўну бачыў.

— Заві яе Лізай, пане мой; што за Міхайлаўна яна для цябе! Ды сядзі ціха, а то ты Шурачкіна крэсла зламаеш.

— Яна да абедні ішла, — прадоўжваў Лаўрэцкі. — Хіба яна багамольная?

— Так, Федзя, вельмі. Больш за нас з табою, Федзя.

— А вы хіба не багамольныя? — заўважыла, шапялявячы, Настасся Карпаўна. — І сёння да ранняй абедні не пайшлі, а да позняй пойдзеце.

— А вось і не, — ты адна пойдзеш: зленавалася я, маці мая, — адказала Марфа Цімафееўна, — чаем ужо залішне сябе балую. — Яна гаварыла Настассе Карпаўне: ты, хаця і жыла з ёй на ўроўне, — нездарма ж яна была Пестова: трое Пестовых значацца ў сінодыку Івана Васільевіча Грознага, Марфа Цімафееўна гэта ведала.

— Скажыце, калі ласка, — пачаў зноў Лаўрэцкі: — мне Мар‘я Дзімітраўна зараз гаварыла пра гэтага… як гэта яго?.. Паншына. Што гэта за чалавек?

— Гэтакая яна балбатуха, даруй божа! — прамармытала Марфа Цімафееўна: — мабыць, пад сакрэтам табе сказала, што вось глядзі, які нагадваецца жаніх. Шушукалася-б з сваім паповічам; не, відаць, ёй мала. Але-ж і няма яшчэ нічога, ды і слава богу! а яна ўжо балбоча.

— Чаму-ж слава богу? — спытаў Лаўрэцкі.

— А таму, што малойчык мне не падабаецца; ды і чаму-ж тут радавацца?

— Не падабаецца ёй вам?

— Так, не ўсіх-жа яму чараваць. Хопіць з яго і таго, што вось Настасся Карпаўна ў яго закахана.

Бедная ўдава ўся ўспалахнулася.

— Што вы гэта, Марфа Цімафееўна, бога вы не баіцеся! — усклікнула яна, і чырвань раптоўна разлілася ў яе па твары і па шыі.

— Але-ж ведае, шальмец, — перапыніла яе Марфа Цімафееўна: — ведае, чым яе прывабіць: табакерку ёй падарыў. Федзя, папрасі ў яе табакі панюхаць: ты ўбачыш, табакерка якая слаўная: на пакрышцы гусар на кані намалёван. Ужо ты лепей, маці мая, не апраўдвайся.

Настасся Карпаўна толькі рукамі адмахвалася.

— Ну, а Ліза, — спытаў Лаўрэцкі, — да яго нераўнадушна?

— Здаецца, ён ёй падабаецца, — а прынамсі, бог яе ведае! Чужая душа, ты ведаеш, цёмны лес, а дзявочая і пагатове. Вось і Шурачкіну душу — паспрабуй, разбяры! Навошта яна хаваецца, а не выходзіць, з той пары, як ты прышоў?

Шурачка фыркнула прыдушаным смехам і выскачыла вон, а Лаўрэцкі падняўся з свайго месца.

— Так, — прамовіў ён з расстаноўкай: — дзявочую душу не адгадаеш.

Ён пачаў развітвацца.

— Што-ж? Хутка мы цябе пабачым? — запытала Марфа Цімафееўна.

— Як давядзецца, цётачка: тут-жа недалёка.

— Так, але-ж ты ў Васільеўскае едзеш. Ты не хочаш жыць у Лаўрыках: — ну, гэта твая справа; толькі ты з‘ездзі, пакланіся мятчынай дамавіне, ды і бабкінай дамавіне дарэчы. Ты там за граніцай усякага розуму набраўся, а хто ведае, можа быць, яны і адчуюць у сваіх могілках, што ты да іх прышоў. Ды не забудзься, Федзя, па Глафіры Петроўне таксама панафіду адслужыць; вось табе і рубель. Вазьмі, вазьмі, гэта я па ёй хачу адслужыць панафіду. Я яе пры жыцці не любіла, а няма чаго сказаць, з характарам была дзеўка. Разумніца была; ну і цябе не пакрыўдзіла. А цяпер ідзі з богам, а то я табе надакучу.

І Марфа Цімафееўна абняла свайго пляменніка.

— А Лізе за Паншыным не быць, не турбуйся; не такога мужа яна варта.

— Ды я зусім і не турбуюся, — адказаў Лаўрэцкі і вышаў.

XVIII

Праз гадзіны чатыры ён ехаў дадому. Тарантас яго шпарка каціўся палявою, мяккай дарогаю. Тыдні тры як стаяла засуха; тонкі туман разліваўся малаком у паветры і засцілаў далёкія лясы; ад яго пахла дымам. Шмат цемнаватых хмарак з няясна абрысаванымі берагамі распаўзаліся па бледна-блакітным небе; даволі моцны вецер імчаўся сухім, непарыўным струменем, не разганяючы спякоты. Прыклаўшы галаву да падушкі і сашчапіўшы на грудзях рукі, Лаўрэцкі глядзеў на прабягаўшыя веерам загоны палёў, на павольна мільгаўшыя вербы, на дурных варон і грачоў, з тупой падазронасцю пазіраўшых бокам на праязджаўшы экіпаж, на даўгія межы, зарослыя чарнобылем, палынню і палявой рабінай; ён глядзеў… і гэта свежая, стэпавая, тлустая голь і глуш, гэта зелень, гэтыя даўгія ўзгоркі, сухадолы з каржакаватымі дубовымі кустамі, шэрыя вёскі, жыдкія бярозы — увесь гэты, даўно ім нябачаны, рускі краявід навяваў на яго душу салодкія і, тым-жа часам, амаль тужлівыя пачуцці, душыла грудзі яго нейкім прыемным ціскам. Думкі яго паволі брадзілі; абрысы іх былі таксама няясны і цмяны, як абрысы тых высокіх, таксама нібы брадзіўшых хмарак. Успомніў ён сваё дзяцінства, сваю маці, успомніў, як яна памірала, як паднеслі яго да яе, і як яна, прыціскаючы яго галаву да сваіх грудзей, пачала была слаба галасіць над ім, ды зірнула на Глафіру Петроўну — і змоўкла. Успомніў ён бацьку, спачатку бадзёрага, усім нездаволенага, з медным голасам, — потым сляпога, плаксівага, з неахайнай сівой барадой; успомніў, як ён аднойчы за сталом, выпіўшы лішнюю чарку віна і заліўшы сабе сурвэтку падліўкай, раптам засмяяўся і пачаў, міргаючы, нічога не бачыўшымі вачыма і чырванеючы, расказваць пра свае перамогі; успомніў Варвару Паўлаўну, — і мімаволі прыжмурыўся, як жмурыцца чалавек ад раптоўнага ўнутранага болю, і страсануў галавой. Потым думка яго спынілася на Лізе.

„Вось, — падумаў ён: — новая істота толькі што ўваходзіць у жыццё. Слаўная дзяўчына, што толькі з яе выйдзе? Яна і сабою хораша. Бледнае, свежае аблічча, вочы і губы такія сур‘ёзныя, і погляд чэсны і нявінны. Шкада, яна, здаецца, захоплена крышку. Рост слаўны, і так лёгка ходзіць, і голас ціхі. Вельмі я люблю, калі яна раптам застановіцца, слухае ўважліва, без усмешкі, потым задумаецца і адкіне назад свае валасы. Праўда, мне самому здаецца, Паншын яе не варты. Аднак, чым-жа ён дрэнны? А прынамсі, што гэта я разлетуценіўся? Пабяжыць і яна па той-жа сцежцы, па якой усе бегаюць. Лепш я пасплю“. І Лаўрэцкі заплюшчыў вочы.

Заснуць ён не мог, але акунуўся ў дрымотнае дарожнае здранцвенне. Абразы мінулага, па-старому, не спяшаючы, падымаліся, усплывалі ў яго душы, мяшаючыся і блытаючыся з іншымі ўяўленнямі Лаўрэцкі, бог ведае чаму, пачаў думаць пра Роберта Піля… пра французскую гісторыю… пра тое, як-бы ён выйграў бойку, калі-б ён быў генералам; яму чуліся стрэлы і крыкі… Галава яго хілілася на бок, ён адкрываў вочы… Тыя-ж самыя палі, тыя-ж стэпавыя малюнкі; сцёртыя падковы прыпражных папераменна блішчаць скрозь зыбісты пыл; кашуля фурмана, жоўтая, з чырвонымі ластаўкамі, надуваецца ад ветру… „Нішто вяртаюся я на радзіму“ прамільгнула ў Лаўрэцкага ў галаве; і ён закрычаў: „Пайшоў!“ — захінуўся ў шынель і шчыльней прыгарнуўся да падушкі. Тарантас штурханула: Лаўрэцкі выпрастаўся і шырока адкрыў вочы. Перад ім на ўзгорку цягнулася невялікая вёска; крыху ўправа бачыўся стары панскі домік, з зачыненымі акяніцамі і крывым ганкам; па шырокаму двару, ад самых варот, расла крапіва, зялёная і густая, як канапля; тут-жа стаяў дубовы, яшчэ моцны, амбарчык. Гэта было Васільеўскае.

Фурман павярнуў да варотаў, спыніў коней; лёкай Лаўрэцкага прыпадняўся на козлах і, як-бы рыхтуючыся саскочыць, закрычаў: гэй! Пачуўся сіплы, глухі брэх; але нават сабакі не паказалася; лёкай зноў прыгатаваўся саскочыць, ізноў закрычаў: гэй! Паўтарыўся старэчы брэх і, праз момант, на двор, невядома адкуль, выбег чалавек у нанкавым жупане, з белай, як снег, галавой; ён паглядзеў, закрываючы вочы ад сонца, на тарантас, ударыў сябе раптам абедзвума рукамі па ляжках, спачатку крыху замітусіўся на месцы, потым кінуўся адчыняць вароты. Тарантас уехаў на двор, грукаючы коламі па крапіве, і спыніўся перад ганкам. Белагаловы чалавек, вельмі відаць рухавы, ужо стаяў, шырока і крыва расставіўшы ногі на апошняй ступеньцы, аддзяліў перадок, сударгава таргануўшы ўгару скурат і, дапамагаючы пану спусціцца на зямлю, пацалаваў у яго руку.

— Здароў, здароў, браце, — прагаварыў Лаўрэцкі: — цябе, здаецца, Антонам завуць? Ты жывы яшчэ?

Стары моўчкі пакланіўся і пабег за ключамі. Покуль ён бегаў, фурман сядзеў нерухома, збочыўшыся і пазіраючы на зачыненыя дзверы; а лёкай Лаўрэцкага, як саскочыў, так і застаўся ў маляўнічай позе, закінуўшы адну руку на козлы. Стары прынёс ключы і, без усякай патрэбы выгінаючыся, як змяя, высока падымаючы локці, адчыніў дзверы, саступіў з дарогі і зноў пакланіўся ў пояс.

„Вось я і дома, вось я і звярнуўся“, — падумаў Лаўрэцкі, уваходзячы ў малюсенькую прыхожую, тым часам, як акяніцы з стукатам і віскам адчыняліся адна за адною і днеўны свет пранікаў у апусцелыя пакоі.

XIX

Невялікі домік, куды прыехаў Лаўрэцкі і дзе два гады таму назад памерла Глафіра Петроўна, быў пабудаваны ў мінулым стагоддзі, з моцнага сасновага лесу; ён на выгляд здаваўся хілым, але мог прастаяць яшчэ год пяцьдзесят ці больш. Лаўрэцкі абышоў усе пакоі і, на вялікі спалох старых, вялых мух з белым пылам на спіне, нерухома сядзеўшых пад столлю, загадаў усюды адчыніць вокны: ад самай смерці Глафіры Петроўны ніхто не адчыняў іх. Усё ў доме засталося, як было: тонканогія, белыя канапчыкі ў гасцінай, абітыя глянцавым шэрым штофам, працёртыя і прадаўленыя, жыва нагадвалі Кацярынінскія часы; у гасцінай-жа стаяла любімае крэсла гаспадыні, з высокай і простай спінкай, да якой яна і ў старасці не прысланялася. На галоўнай сцяне вісеў старасвецкі партрэт Фёдарава прадзеда, Андрэя Лаўрэцкага, цёмны, зласлівы твар, ледзь выяўляўся на счарнелым і пакарабачаным фоне, невялікія злыя вочы хмура глядзелі з-пад навіслых, нібы апухлых павек, чорныя валасы без пудры шчоткай уздымаліся над цяжкім, зрытым лобам. На рагу партрэта вісеў вянок з запыленых імартэляў. „Самі Глафіра Петровна пажадалі плесці“, паведаміў Антон. У спальні ўзвышаўся вузкі ложак, пад полагам з старадаўняй, вельмі дабротлівай паласатай матэрыі; горка палінялых падушак і шытая жыдкая коўдра ляжалі на ложку, а ў галавах вісеў абраз увядзення ў храм маткі боскай, той самы абраз, да якога старая дзяўчына, паміраючы адна і ўсімі забытая, у апошні раз прыклалася ўжо халадзеючымі губамі. Туалетны столік з штучнага дрэва, з меднымі бляхамі і крывым люстэркам, з счарнелай пазалотай, стаяў каля акна. Побач з спальняй знаходзілася абразная, маленькі пакойчык, з голымі сценамі, і цяжкім ківотам у куце; на падлозе ляжаў сцёрты, закапаны воскам дыванок; Глафіра Петроўна клала на ім земныя паклоны. Антон адправіўся з лёкаем Лаўрэцкага адчыняць канюшню і хлеў; на месца яго з‘явілася бабулька, амаль ці не равесніца яму, завязаная хусткай па самыя бровы; галава яе трэслася, і вочы глядзелі тупа, але выяўлялі стараннасць, даўнюю прывычку служыць аддана, і тым часам нейкае ўважлівае спачуванне. Яна падышла да ручкі Лаўрэцкага і спынілася ля дзвярэй, чакаючы загаду. Ён зусім не памятаў, як яе звалі; не памятаў, нават, ці бачыў яе калі-небудзь; выявілася, што яе звалі Апраксеяй; год сорак таму назад, тая-ж Глафіра Петроўна саслала яе з панскага двара і загадала ёй быць птушніцай; аднак, яна гаварыла мала, — нібы страціла розум, — а толькі глядзела дагодліва. Апрача гэтых двух старых, ды трох пузатых дзетак у даўгіх кашульках, Антонавых праўнукаў, жыў яшчэ на панскім двары аднарукі бесцягольны мужычок; ён мармытаў як цецярук, і не быў здатны ні навошта; мала чым карысней за яго быў стары пёс, прывітаўшы брэхам зварот Лаўрэцкага: ён ужо год дзесяць сядзеў на цяжкім ланцугу, купленым па загаду Глафіры Петроўны, і ледзь-ледзь быў у сілах рушыцца і валачыць сваю ношу. Агледзеўшы дом, Лаўрэцкі вышаў у сад і застаўся ім задаволены. Ён увесь зарос бур‘янам, лапухамі, агрэстам і малінай; але ў ім было шмат ценю, многа старых ліп, якія здзіўлялі сваёю аграмаднасцю і дзіўным размяшчэннем сучча; яны былі залішне цесна пасаджаны і калісьці — год сто таму назад — стрыжаны. Сад скончыўся невялікім светлым возерцам з берагамі, заросшымі высокім чырванаватым чаротай. Сляды чалавечага жыцця глохнуць вельмі хутка: сяліба Глафіры Петроўны не паспела здзічэць, але ўжо здавалася ахутанай той ціхай драмой, якой дрэмле ўсё на зямлі, дзе толькі няма людской непакойнай заразы. Фёдар Іваныч прагуляўся таксама па вёсцы: бабы глядзелі на яго з парогаў сваіх хат, падпіраючы шчаку рукою; мужыкі здалёку кланяліся, дзеці беглі прэч, сабакі млява брахалі. Яму, нарэшце, захацелася есці; але ён чакаў сваю прыслугу і кухара толькі ўвечары; абоз з правізіяй з Лаўрыкаў яшчэ не прыехаў, — давялося звярнуцца да Антона. Антон зараз паклапаціўся: злавіў, зарэзаў і абскуб старую курыцу; Апраксея доўга цёрла і мыла яе, як бялізну, раней чым пакласці ў каструлю; калі-ж яна, нарэшце, зварылася, Антон накрыў і прыбраў стол, паставіў перад прыборам счарнеўшую салянку апліке з трыма ножкамі і гранёны графінчык з круглай шкляной пробкай і вузкай шыйкай, потым паведаміў Лаўрэцкага пявучым голасам, што страва гатова, — і сам стаў за яго крэслам, абкруціўшы правы кулак сурвэткай і распаўсюджваючы за нейкі моцны, старадаўні пах, падобны на пах кіпарысавага дрэва. Лаўрэцкі пакаштаваў супу і дастаў курыцу; скура яе была ўся пакрыта буйнымі пупыркамі; тоўстая жыла ішла па кожнай назе, мяса пахла драўнінай і шчолакам. Паабедаўшы, Лаўрэцкі сказаў, што ён выпіў-бы чаю, калі… „У адзін момант падам-с“, перапыніў яго стары, — і стрымаў сваё абяцанне. Адшукаўся драбок чаю, закручаны ў кавалак чырвонай паперкі; адшукаўся невялікі, але заўзяты і шумлівы самаварчык, адшукаўся і цукар у вельмі маленькіх, нібы абтаяўшых кавалачках. Лаўрэцкі напіўся чаю з вялікай чашкі; ён яшчэ з дзяцінства памятаў гэтую чашку: ігральныя карты былі намаляваны на ёй; з яе пілі толькі госці, — і ён піў з яе, быццам госць. Увечары прыбыла прыслуга; Лаўрэцкаму не захацелася легчы ў цёткіным ложку; ён загадаў паслаць сабе пасцель у сталовай. Пагасіўшы свечку, ён доўга глядзеў вакол сябе і думаў невясёлую думу; ён перажываў пачуццё, знаёмае кожнаму чалавеку, якому даводзіцца ўпершыню начаваць у даўно нежылым месцы; яму здавалася, што абступіўшы яго з усіх бакоў змрок не мог прывыкнуць да новага жыхара, што самыя сцены дома недаўразумяваюць. Нарэшце, ён уздыхнуў, нацягнуў на сябе коўдру і заснуў. Антон больш за ўсіх заставаўся на нагах; ён доўга шаптаўся з Апраксеяй, вохкаў упоўголаса, разы два перахрысціўся: яны абое не чакалі, каб пан пасяліўся ў іх, у Васільеўскім, калі ў яго пад бокам быў такі слаўны маёнтак з вельмі добра абсталяванай сялібай; яны і не падазравалі, што самая гэта сяліба была агідна Лаўрэцкаму: яна ўзбуджвала ў ім тужлівыя ўспаміны. Нашаптаўшыся ўдосталь, Антон узяў палку, пастукаў у вісячую, даўно бязмоўную дошку ля амбару і тут-жа прыкурнуў на дварэ, нічым не прыкрыўшы сваю белую галаву. Майская ноч была ціхая і ласкавая, — і соладка спалася старому.

XX

На другі дзень Лаўрэцкі ўстаў даволі рана, пагутарыў з старастам, пабываў на гумне, загадаў зняць ланцуг з дваровага сабакі, які толькі пабрахаў крыху, але нават не адышоў ад сваёй кануры; — і, звярнуўшыся дадому, акунуўся ў нейкае мірнае здранцвенне, з якога не выходзіў цэлы дзень. „Вось калі я папаў на самае дно ракі“, — сказаў ён самому сабе не раз. Ён сядзеў пад акном, не кратаўся і нібы прыслухоўваўся да цячэння ціхага жыцця, якое яго акружала, да рэдкіх гукаў вясковай глушы. Вось недзе за крапівой нехта спявае тонкім-тонкім галаском; камар нібы ўторыць яму. Вось ён перастаў, а камар усё пішчыць; скрозь дружнае, назойліва жалобнае гудзенне мух чуецца гудзенне тоўстага чмяля, які раз-у-раз стукаецца галавою аб столь; певень на вуліцы закрычаў, хрыпла выцягваючы апошнія ноты; прагрукацелі калёсы, на вёсцы рыпяць вароты. „Чаго?“ забраскатаў раптам голас бабы. „Ох, ты мой, пястун“, гаворыць Антон двухгадовай дзяўчынцы, якую няньчыць на руках. „Квас нясі“, паўтарае той-жа голас бабы, — і раптам прыходзіць цішыня мёртвая; нішто не стукне, не зварухнецца; вецер лістком не шавяльне; ластаўкі нясуцца без крыку адна за адной па зямлі, і смутліва робіцца на душы ад іх маўклівага налёту. „Вось калі я на дне ракі“, думае зноў Лаўрэцкі. „І заўсёды, у кожны час ціха і няспешна тут жыццё“, думае ён: — „хто ўваходзіць у яе кола, — пакарайся: тут няма чаго хвалявацца, няма чаго каламуціць, тут толькі таму і ўдача, хто пракладвае сваю сцежку, не спяшаючыся, як араты баразну плугам. І якая моц вакол, якое здароўе ў гэтай бяздзейнай цішыні! Вось тут, пад акном, прысадзісты лапух лезе з густой травы; над ім выцягвае зара сваю сочную цявіну, багародзіцыны слёзкі яшчэ вышэй выкідваюць свае ружовыя кудры; а там, далей, у палях, блішчыцца жыта, і ўжо авёс пайшоў у трубачку, і шырыцца ва ўсю шырыню сваю кожны ліст на кожным дрэве, кожная траўка на сваім сцябле. „На жаночае каханне пайшлі мае лепшыя гады“, — не перастае думаць Лаўрэцкі: — „няхай-жа выцвярэзіць мяне тут нуда, хай супакоіць мяне, падрыхтуе да таго, каб і я здолеў не спяшаючыся рабіць справу“. Ён зноў бярэцца прыслухоўвацца да цішыні, нічога не чакаючы, — і тым часам нібыта без перастанку чакаючы нечага: цішыня ахутвае яго з усіх бакоў; сонца коціцца ціха па спакойным сінім небе, і воблакі ціха плывуць па ім; здаецца, яны ведаюць, куды і навошта яны плывуць. Тым самым часам, у другіх месцах на зямлі, кіпела, спяшалася, грукацела жыццё; тут тое-ж самае жыццё плыло нячутна як вада па балотных травах; і да самага вечару Лаўрэцкі не мог адарвацца ад сузірання гэтага адыходзячага, уплываючага жыцця; туга аб мінулым таяла ў яго душы, як вясенні снег — і, дзіўная рэчі! — ніколі не было ў ім так глыбока моцна пачуццё радзімы.

ХХІ

У працягу двух тыдняў Фёдар Іваныч упарадкаваў домік Глафіры Петроўны, расчысціў двор, сад; з Лаўрыкаў прывезлі яму выгодную мэблю, з гораду віно, кнігі, журналы; на стайні з‘явіліся коні; словам, Фёдар Іваныч абсталяваўся ўсім неабходным і пачаў жыць — ці то памешчыкам, ці то пустэльнікам. Дні яго праходзілі аднастайна, але ён не нудзіўся і хаця нікога не бачыў, ён старанна і ўважліва займаўся гаспадаркай, ездзіў верхам па ваколіцы, чытаў. Аднак, ён чытаў мала: яму прыемней было слухаць апавяданні старога Антона.

Звычайна Лаўрэцкі садзіўся з люлькай табакі, і чашкай халоднага чаю да акна; Антон станавіўся каля дзвярэй, заклаўшы назад рукі, — і пачынаў свае павольныя апавяданні пра старадаўнія часы, пра тыя казачныя часы, калі авёс і жыта прадаваліся не меркамі, а ў вялікіх мяхах, па дзве і па тры капейкі за мех; калі ва ўсе бакі, нават пад горадам, цягнуліся непраходныя лясы, някранутыя стэпы. „А цяпер“, скардзіўся стары, якому ўжо стукнула год за восемдзесят; — „так усё высеклі, ды ўзаралі, што праехаць недзе“. Таксама расказваў Антон шмат пра сваю паню, Глафіру Петроўну: якія яны былі разважлівыя і беражлівыя; як нейкі пан, малады сусед, падладжваўся быў да іх, часта пачаў прыязджаць — і як яны для яго пажадалі нават надзяваць свой святочны чэпчык з стужкамі колеру масака́ і жоўтую сукенку з тру-тру-левантына; але як потым, разгневаўшыся на пана суседа за непрыстойнае запытанне: „што, скажыце, павінен быць у вас, васпані, капітал“? загадалі яму ад дому адмовіць, і як яны тады ж загадалі, каб усё, пасля іх скону, да самамалейшай трапачкі, было аддадзена Фёдару Іванавічу. І праўда, Лаўрэцкі знайшоў увесь цёткін скарб у цэласці, не выключаючы святочнага чапца з стужкамі колеру масака́ і жоўтай сукенкі з тру-тру-левантына. Старасвецкіх папер і цікавых дакументаў, на якія разлічваў Лаўрэцкі, не знайшлося ніякіх, апроч адной старой кніжкі, у якую дзед яго, Пётр Андрэіч, запісваў — альбо „Святкаванне ў горадзе Санкт-Пецербургу замірэння, заключанага з Турэцкай імперыяй яго светласцю князем Александр Александравічам Празароўскім“; альбо рэцэпт груднога дэкохта з увагай: „Гэта парада дадзена генеральшы Праскоўі Фёдараўне Салтыковай ад протапрасвітара царквы жываначальныя тройцы Фёдара Аўксенцьевіча“; альбо палітычную навіну наступнага роду: „Пра тыграў французаў нешта не чуваць“; і тут-жа побач: „У маскоўскіх ведамасцях паказана, што памёр пан прэм‘ер-майёр Міхаіл Петровіч Колычэў. Ці не Пётра Васільевіча Колычэва сын?“ Лаўрэцкі знайшоў таксама некалькі старых календароў і соннікаў і таямнічы твор п. Амбодзіка; шмат успамінаў абудзілі ў ім даўно забытыя, але знаёмыя „Сімвалы і Эмблемы“. У туалетным століку Глафіры Петроўны Лаўрэцкі знайшоў невялікі пакет, завязаны чорнай істужкай, запячатаны чорным сургучом і засунуты ў самую глыбіню скрыні. У пакеце ляжалі тварам да твара пастэлевы партрэт яго бацькі ў маладосці, з мяккай чупрынай, рассыпанай па лобе, з даўгімі, томнымі вачыма і поўадчыненым ротам — і амаль сцёрты партрэт бледнай жанчыны ў белай сукенцы, з белай ружай у руцэ, — яго мацеры. З самой сябе Глафіра Пётроўна ніколі не дазваляла зняць партрэта. „Я, паночку, Фёдар Іваныч“, — гаварыў Лаўрэцкаму Антон: — „хоша і ў панскіх палацах тады жыхарства не меў, а вашага прадзедку, Андрэя Афанас‘іча, памятую, — як-жа: мне, як яны сканалі, восемнаццаты гадок пяйшоў. Раз я ім у садзе сустрэўся, — дык нават паджылкі затрэсліся; аднак, яны нічога, толькі запыталі, як завуць, — ў свае пакоі за насавой хустачкай паслалі. Пан быў, што і казаць, — і большага над сабою не ведаў. Бо скажу вам, была ў вашага прадзедкі цудоўная такая ладунка: з Афонскай гары ім манах тую ладунку падарыў. І сказаў ён яму гэта, манах, значыць: за тваю, баярын, гасціннасць, гэта табе дарую; насі — і суда не бойся. Ну, але-ж тады, паночку, вядома, якія былі часы: што пан усхацеў, тое і рабіў. Бывала, хто нават з паноў уздумае ім пярэчыць, дык яны толькі паглядзяць на яго ды скажуць: неглыбока плаваеш; самае гэта ў іх было любае слова. І жыў ён, ваш вечнай памяці, прадзедка, у палацах драўняных малых; а што дабра пасля сябе пакінуў, срэбра што, усялякіх запасаў — усе падвалы бітма набіты былі. Гаспадар быў. Той жа графінчык, што вы пахваліць пажадалі, — іхні быў: з яго гарэлку каштавалі. А вось дзедка ваш, Пётр Андрэвіч, і палацы сабе пабудавалі каменныя, а дабра не нажылі; усё ў іх пайшло ў разлад; і жылі яны горш за татачку, і раскошаў ніякіх сабе не тварылі, — а грошыкі ўсе распасожыў, і спамянуць яго няма чым; лыжкі срэбранай ад іх не засталося, — і то яшчэ дзякуй, Глафіра Петроўна паспрыяла“.

— А ці праўда, — перапыняў яго Лаўрэцкі: — яе старой калатушкай звалі?

— Але-ж хто зваў! — адказваў з прыкрасцю Антон.

— А што, паночку, — адважыўся спытацца аднойчы стары: — што наша барынька, дзе жадае сваё прабыванне мець?

— Я разлучыўся з жонкаю, — прагаварыў насілу Лаўрэцкі. — калі ласка, не пытайся пра яе.

— Слухаю-с, — смутліва адказаў стары.

Праз тры тыдні Лаўрэцкі паехаў верхам у О… да Каліціных, і правёў у іх вечар. Лем быў там; ён вельмі спадабаўся Лаўрэцкаму. Хаця, з ласкі бацькі, ён ні на якім інструменце не іграў, аднак палка любіў музыку, музыку сур‘ёзную, класічную. Паншына ў той вечар у Каліціных не было. Губернатар выслаў яго некуды за горад. Ліза іграла адна і вельмі выразна; Лем ажывіўся, расхадзіўся, скруціў паперку трубачкай і дырыжыраваў. Мар‘я Дзімітраўна спачатку смяялася, гледзячы на яго, потым пайшла спаць; па яе словах, Бетховен залішне хваляваў яе нервы. Апоўначы Лаўрэцкі праводзіў Лема на кватэру і прасядзеў у яго да трэцяй гадзіны раніцы. Лем шмат гаварыў; сутуліна яго выпрасталася, вочы расшырыліся і заблішчэлі; самыя валасы прыпадняліся над лобам. Ужо так даўно ніхто не спачуваў яму, а Лаўрэцкі відаць цікавіўся ім, рупатліва і ўважліва распытваў яго. Старога гэта кранула; ён скончыў тым, што паказаў госцю сваю музыку, сыграў і нават спеў мярцвяным голасам некаторыя ўрыўкі з сваіх твораў, між іншым цэлую, пакладзеную ім на музыку, баладу Шылера: Фрыдолін. Лаўрэцкі пахваліў яго, прымусіў што-небудзь паўтарыць і, ад‘язджаючы, запрасіў яго да сябе пагасціць на некалькі дзён. Лем, праводзіўшы яго да вуліцы, зараз-жа згадзіўся і моцна паціснуў яго руку; але, застаўшыся адзін на свежым і сырым паветры, пры толькі што запалаўшым золку, азірнуўся, прыжмурыўся, скорчыўся і, як вінаваты, пацягнуўся ў свой пакойчык: „Ich bin wohl nicht klug“ (я страціў розум), прамармытаў ён, кладучыся ў сваю жорсткую і кароткую пасцель. Ён паспрабаваў прыкінуцца хворым, калі, праз некалькі дзён, Лаўрэцкі заехаў за ім у фурманцы; але Фёдар Іваныч увайшоў да яго ў пакой і ўгаварыў яго. Мацней за ўсё ўздзейнічалі на Лема тыя абставіны, што Лаўрэцкі ўласна для яго загадаў прывезці да сябе ў вёску фартэп‘яна з горада. Яны ўдвух адаравіліся да Каліціных і правялі ў іх вечар, але ўжо не так прыемна, як у апошні раз. Паншын быў там, шмат расказваў пра сваю паездку, вельмі забаўна перадражніваў і паказваў бачаных ім памешчыкаў; Лаўрэцкі смяяўся, але Лем не выходзіў з свайго кутка, маўчаў, ціха кратаўся ўвесь, як павук, глядзеў хмура і тупа, і ажывіўся толькі тады, калі Лаўрэцкі пачаў развітвацца. Нават седзячы ў фурманцы, стары не пераставаў дзічыцца і скорчвацца; але ціхае, цёплае паветра, лёгкі ветрык, лёгкія цені, пах травы, бярозавых почак, мірнае ззянне безмесяцовага зорнага неба, дружны тупат і чмыханне коней, усё зачараванне дарогі, вясны, ночы — спусціліся ў душу беднага немца, і ён сам першы загаварыў з Лаўрэцкім.

XXII

Ён пачаў гаварыць пра музыку, пра Лізу, потым зноў пра музыку. Ён нібыта павольней вымаўляў словы, калі гаварыў пра Лізу. Лаўрэцкі навёў гутарку на яго творы і, крыху жартам, прапанаваў яму напісаць для яго лібрэто.

— Гм, лібрэто! — адказаў Лем: — не, гэта не па мне; у мяне ўжо няма той жвавасці, той ігры фантазіі, якая патрэбна для оперы; я ўжо цяпер страціў сілы свае… Але калі-б я мог яшчэ што-небудзь зрабіць, — я-б задаволіўся рамансам; вядома, я жадаў-бы добрых слоў…

Ён змоўк, і доўга сядзеў нерухома і падняўняўшы вочы ў неба.

— Напрыклад, — праказаў ён, нарэшце: — што-небудзь накшталт гэтага: вы, зоркі, о вы чыстыя зоркі!..

Лаўрэцкі злёгку абярнуўся да яго тварам і пачаў глядзець на яго.

— Вы, зоркі, чыстыя зоркі, — паўтарыў Лем. — Вы пазіраеце аднолькава на справядлівых і на вінаватых… але адны нявінныя сэрцам, — альбо што-небудзь накшталт гэтага… вас разумеюць, альбо не, — вас любяць. Аднак, я не паэт, — куды мне! Але што-небудзь накшталт гэтага, што-небудзь высокае…

Лем адсунуў капялюш на патыліцу; у тонкім змроку светлай ночы твар яго здаваўся блядней і маладзей.

— І вы таксама, — прадоўжваў ён паступова сціхаўшым голасам: — вы ведаеце, хто любіць, хто ўмее любіць, бо вы, чыстыя, вы адны можаце суцешваць… Не, гэта ўсё не тое! Я не паэт, — праказаў ён: — але што-небудзь накшталт гэтага…

— Мне шкада, што і я не паэт, — заўважыў Лаўрэцкі.

— Пустыя летуценні, — адказаў Лем і забіўся ў куток фурманкі. Ён заплюснуў вочы, як-бы збіраючыся заснуць.

Прайшло некалькі хвілін… Лаўрэцкі прыслухаўся… „Зоркі, чыстыя зоркі, каханне“, — шаптаў стары.

— Каханне, — паўтарыў сам сабе Лаўрэцкі, задумаўся, і цяжка зрабілася ў яго на душы.

— Прыгожую вы напісалі музыку на Фрыдоліна, Хрыстафор Фёдарыч, — праказаў ён гучна: — а як вы думаеце, гэты Фрыдолін, пасля таго, як граф прывёў яго да жонкі, ён-жа тут і зрабіўся яе каханкам, — а?

— Гэта вы так думаеце, — адказаў Лем: — бо, мабыць, практыка… — Ён раптам змоўк і збянтэжана адвярнуўся. Лаўрэцкі прымушана засмяяўся, таксама адвярнуўся і пачаў глядзець на дарогу.

Ужо зоркі пачыналі бляднець і неба шарэла, калі фурманка пад‘ехала да ганка доміка ў Васільеўскім. Лаўрэцкі праводзіў свайго госця ў прызначаны яму пакой, звярнуўся ў габінет і сеў перад акном. У садзе спяваў салавей сваю апошнюю, досвітную песню. Лаўрэцкі ўспомніў, што і ў Каліціных у садзе спяваў салавей; ён успомніў таксама ціхі рух Лізіных вачэй, калі, пры першых яго гуках, яны звярнуліся да цёмнага акна. Ён пачаў думаць пра яе, і сэрца ў ім сціхла. „Чыстая дзяўчына, — праказаў ён упоўголаса: — чыстыя зоркі“, — дадаў ён з усмешкай і спакойна лёг спаць.

А Лем доўга сядзеў на сваім ложку з нотным сшыткам на каленях. Здавалася, небывалая, салодкая мелодыя збіралася наведаць яго; ён ужо гарэў і хваляваўся, ён адчуваў ужо тамленне і салодкасць яе набліжэння… але ён не дачакаўся яе…

— Не паэт і не музыкант! — прашаптаў ёй, нарэшце…

І стомленая галава яго цяжка апусцілася на падушку.

XXIII

На другую раніцу гаспадар і госць пілі чай у садзе пад старой ліпай.

— Маэстра! — сказаў між іншым Лаўрэцкі: — вам давядзецца неўзабаве пісаць урачыстую кантату.

— З якой прычыны?

— А з прычыны шлюбавання п. Паншына з Лізай. Ці заўважылі вы, як ён учора ёю захапляўся? Здаецца, у іх ужо ўсё ідзе на лад.

— Гэтага не будзе! — усклікнуў Лем.

— Чаму?

— Бо гэта немагчыма. Аднак, — дадаў ён, счакаўшы крыху: — на свеце ўсё магчыма. Асабліва тут у вас, у Расіі.

— Пра Расію мы покуль не будзем гаварыць; але што-ж дрэннага знаходзіце вы ў гэтым шлюбе?

— Усё дрэнна, усё. Лізавета Міхайлаўна дзяўчына справядлівая, сур‘ёзная, з узвышанымі пачуццямі, а ён… ён ды-ле-тант, адным словам.

— Але-ж яна яго кахае?

Лем устаў з лавачкі.

— Не, яна яго не кахае, альбо яна вельмі чыстая сэрцам і не ведае сама, што гэта значыць: кахаць. Мадам фон-Каліцін ёй гаворыць, што ён харошы малады чалавек, а яна слухаецца мадам фон-Каліцін, бо яна яшчэ зусім дзіця, хаця ёй і дзевятнаццаць год: моліцца раніцою, моліцца ўвечары, — і гэта вельмі пахвальна; але яна яго не кахае. Яна можа кахаць адно прыгожае, а ён не прыгожы, гэта значыць, душа яго не прыгожая.

Лем сказаў усю гэту прамову звязна і палка, расхаджваючы маленькімі крокамі ўзад і ўперад перад чайным столікам і бегаючы вачыма па зямлі.

— Найдаражэйшы маэстра! — усклікнуў раптам Лаўрецкі: — мне здаецца, што вы самі закаханы ў маю кузіну.

Лем раптам застанавіўся.

— Калі ласка, — пачаў ён няпэўным голасам: — не жартуйце так са мною. Я не вар‘ят. Я ў цёмную магілу гляджу, не ў ружовую будучыню.

Лаўрэцкаму зрабілася шкада старога; ён папрасіў у яго прабачэння. Лем пасля чаю сыграў яму сваю кантату, а за абедам, выкліканы самім Лаўрэцкім, зноў разгаварыўся пра Лізу. Лаўрэцкі слухаў яго ўважліва і з цікавасцю.

— Як вы думаеце, Хрыстафор Фёдарыч, — сказаў ён, нарэшце: — у нас-жа цяпер, здаецца, усё ў парадку, сад закрасаваў. Ці не запрасіць яе сюды на дзень, разам з яе мацер‘ю і маёй бабуляй-цёткай — а? Вам гэта будзе прыемна?

Лем нахіліў галаву над талеркай.

— Запрасіце, — прыказаў ён ледзь чутна.

— А Паншына не трэба?

— Не трэба, — адказаў стары з амаль дзіцячай усмешкай.

Дні праз два Фёдар Іваныч адправіўся ў горад да Каліціных.

XXIV

Ён застаў усіх дома, але ён не адразу абвясціў ім пра свае намеры; ён хацеў спачатку перагаварыць сам-на-сам з Лізай. Выпадак дапамог яму: іх пакінулі ўдвух у гасцінай. Яны разгаварыліся; яна паспела ўжо звыкнуцца з ім, — ды яна і наогул нікога не дзічылася. Ён слухаў яе, глядзеў ёй у твар і ў думках паўтараў словы Лема, згаджаўся з ім. Бывае часам, што двое ўжо знаёмыя, але не блізкія адзін аднаму людзі, нечакана і хутка сыходзяцца ў працягу некалькіх хвілін, — і ўсведамленне гэтага збліжэння зараз-жа выяўляецца ў іх поглядах, у іх прыхільных і ціхіх усмешках, у самых іх рухах. Менавіта гэта здарылася з Лаўрэцкім і Лізай. „Вось ён які“, падумала яна, ласкава гледзячы на яго; „вось ты якая“, падумаў і ён. А таму ён не вельмі здзівіўся, калі яна, не без маленькай аднак запінкі, абвясціла яму, што даўно мае на сэрцы сказаць яму нешта, але баіцца яго ўгнявіць.

— Не бойцеся, кажыце, — прамовіў ён і застанавіўся перад ёю.

Ліза падняла на яго свае ясныя вочы.

— Вы такія добрыя, — пачала яна, і тым часам падумала: „так, ён праўда добры“… — Вы прабачце мяне, я-б не павінна адважыцца гаварыць пра гэта з вамі… але як маглі вы… чаму вы разлучыліся з вашай жонкай?

Лаўрэцкі здрыгнуў, паглядзеў на Лізу і падсеў да яе.

— Дзіця маё, — загаварыў ён: — не дакранайцеся, калі ласка, да гэтай раны; рукі ў вас кволыя, а ўсё-ж такі мне будзе балець.

— Я ведаю, — не пераставала Ліза, — нібы недачуўшы яго: — яна перад вамі вінавата, я не хачу яе апраўдваць; але як-жа можна разлучаць тое, што бог злучыў?

— Нашы пераконанні наконт гэтага вельмі розныя, Лізавета Міхайлаўна, — праказаў Лаўрэцкі даволі рэзка: — мы не зразумеем адно аднаго.

Ліза збляднела; усё цела яе злёгку затрапятала, але яна не змоўчала.

— Вы павінны дараваць, — праказала яна ціха: — калі хочаце, каб і вам даравалі.

— Дараваць! — падхапіў Лаўрэцкі. — Вы-б раней павінны былі даведацца, за каго вы просіце? Дараваць гэтай жанчыне, прыняць яе зноў у свой дом, яе, гэтае пустое, бессардэчнае стварэнне! І хто вам сказаў, што яна хоча звярнуцца да мяне? Змілуйцеся, яна зусім задаволена сваім становішчам… Ды што тут яшчэ разважаць! Імя яе вы не павінны нават вымаўляць. Вы вельмі чыстыя, вы не ў сілах нават зразумець такое стварэнне.

— Навошта абражаць? — насілу праказала Ліза. Дрыжанне яе рук рабілася прыкметным. — Вы самі яе пакінулі, Фёдар Іваныч.

— Але-ж я вам кажу, — адказаў з мімавольным выбухам нецярплівасці Лаўрэцкі: — вы не ведаеце, якое гэта стварэнне!

— Так чаму-ж вы ажаніліся з ёй? — прашаптала Ліза і ўтупіла вочы.

Лаўрэцкі хутка падняўся з крэсла.

— Чаму я жаніўся? Я быў тады малады і наіўны; я ашукаўся, я захапіўся прыгожай знешчасцю. Я не ведаў жанчын, я нічога не ведаў. Дай вам бог заключыць больш шчаслівы шлюб! але паверце, ні за што не можна ручацца.

— І я магу таксама быць няшчаснай, — праказала Ліза (голас яе пачаў перарывацца): — але тады трэба будзе пакарыцца; я не ўмею гаварыць, але калі мы не будзем пакарацца…

Лаўрэцкі сціснуў рукі і тупнуў нагой.

— Не гневайцеся, даруйце мне, — спешна праказала Ліза.

У гэты момант увайшла Мар‘я Дзімітраўна. Ліза ўстала і хацела выйсці.

— Чакайце, — нечакана крыкнуў ёй услед Лаўрэцкі. — У мяне ёсць да вашай мацеры і да вас вялікая просьба: наведайце мяне на маім наваселлі. Вы ведаеце, я набыў фартэп‘яна; Лем гасцюе ў мяне; бэз цяпер красуе; вы падыхаеце вясковым паветрам і можаце звярнуцца ў той самы дзень — згодны вы?

Ліза зірнула на маці, а Мар‘я Дзімітраўна зрабіла хваравіты выгляд; але Лаўрэцкі не даў ёй разявіць рот і тут-жа пацалаваў у яе абедзве рукі. Мар‘я Дзімітраўна, заўжды чулая на ласку і ўжо зусім не чакаўшая такой ласкавасці ад „цюленя“, уласцілася душою і згадзілася. Пакуль яна размышляла, які прызначыць дзень, Лаўрэцкі падышоў да Лізы і, усё яшчэ ўсхваляваны, цішком шапнуў ёй: „дзякую, вы добрая дзяўчына; я вінаты…“ І яе бледны твар зачырванеў вясёлай і сарамлівай усмешкай; вочы яе таксама ўсміхнуліся, — яна да таго моманту баялася, ці не абразіла яна яго?

— Валадзімір Нікалзіч з намі можа ехаць? — запытала Мар‘я Дзімітраўна.

— Вядома, — адказаў Лаўрэцкі, — але ці не лепей нам быць у сваім сямейным коле?

— Але-ж здаецца… — пачала была Мар‘я Дзімітраўна… — аднак, як хочаце, — дадала яна.

Вырашана было ўзяць Леначку і Шурачку. Марфа Цімафееўна адмовілася ад паездкі.

— Цяжка мне, свецік, сказала яна: — косці старыя ламаць; і начаваць у цябе, мабыць, недзе; ды мне і не спіцца ў чужым ложку. Няхай гэта моладзь скача.

Лаўрэцкаму ўжо не ўдалося больш пабываць сам-на-сам з Лізай; але ён так глядзеў на яе, што ёй і хораша рабілася, і сорамна крышку, і шкада яго. Развітваючыся з ёй, ён моцна паціснуў ёй руку; яна задумалася, застаўшыся адна.

ХХV

Калі Лаўрэцкі звярнуўся дадому, яго сустрэў на парозе гасцінай чалавек высокага росту і худы, у абшарпаным сінім сурдуце, з маршчыністым, але жывым абліччам, з растрапанымі сівымі бакенбардамі, даўгім, простым носам і невялікімі запаленымі вочкамі. Гэта быў Міхалевіч, былы яго таварыш па універсітэту. Лаўрэцкі спачатку не пазнаў яго, але горача яго абняў, як толькі той назваў сябе. Яны не бачыліся з Масквы. Пасыпаліся воклікі, роспыты; выступілі на свет божы даўно заглохлыя ўспаміны. Спешна выкурваючы люльку за люлькай, адпіваючы пакрыху чаю і размахваючы даўгімі рукамі, Міхалевіч расказаў Лаўрэцкаму свае прыгоды; у іх не было нічога вельмі вясёлага, удачай у прадпрыемствах сваіх ён пахвастацца не мог, — а ён без перастанку смяяўся сіплым, нервічным рогатам. Месяц таму назад атрымаў ён месца ў прыватнай канторы багатага адкупшчыка, вёрст за 300 ад горада О… і, даведаўшыся пра зварот Лаўрэцкага з-за граніцы, звярнуў з дарогі, каб пабачыцца з старым прыяцелем. Міхалевіч гаварыў таксама парывіста, як і ў маладосці, шумеў і кіпеў па-старому. Лаўрэцкі спамянуў-быў пра свае абставіны, але Міхалевіч перапыніў яго, спешна прамармытаўшы: „чуў, браце, чуў, — хто гэтага мог чакаць?“ — і зараз жа перавёў гутарку ў галіну агульных разважанняў.

— Я, браце, — праказаў ён: — заўтра павінен ехаць: сёння мы ўжо, ты прабач мне, ляжам позна. Мне хочацца абавязкова даведацца, што ты, якія твае погляды, пераконанні, чым ты стаў, чаму жыццё цябе навучыла? (Міхалевіч прытрымліваўся яшчэ фразеалогіі 30-х гадоў.) Што тычыцца мяне, я шмат у чым змяніўся, браце: хвалі жыцця ўпалі на мае грудзі. — хто, бач, гэта сказаў? — хаця ў важным, у істотным я не змяніўся; я па-старому веру ў дабро, у ісціну; але я не толькі веру, — я верую і цяпер, так — я верую, верую. Паслухай, ты ведаеш, я папісваю вершы; у іх паэзіі няма, але ёсць праўда. Я табе прачытаю маю апошнюю п‘есу; у ёй я выказаў самыя сардэчныя мае пераконанні. Слухай. — Міхалевіч узяўся чытаць свой верш, ён быў даволі доўгі і скончваўся наступнымі радкамі:

„Новым чувствам всем сердцем отдался,
Как ребенок душою я стал:
И я сжег все, чему поклонялся,
Поклонился всему, что сжигал“.

Прамовіўшы апошнія два радкі, Міхалевіч амаль не заплакаў; лёгкія сударгі — адзнака моцнага пачуцця — прабеглі па яго шырокіх губах, непрыгожы твар яго прасвятлеў. Лаўрэцкі слухаў яго, слухаў… дух супярэчлівасці закратаўся ў ім: яго раздражняла заўжды — гатовая, заўжды — кіпучая захопленасць маскоўскага студэнта. Чверці гадзіны не прайшло, як ўжо распаліліся між імі спрэчкі, адны з тых бясконцых спрэчак, на якія здольны толькі рускія людзі. З оніка, пасля шматгадовай разлукі, праведзенай у двух розных светах, не разумеючы ясна ні чужых, ні нават уласных думак, чапляючыся за словы і адказваючы аднымі словамі, заспрачаліся яны аб прадметах самых абстрактных, — і спрачаліся так, нібыта справа ішла адносна жыцця і смерці абаіх; галасілі і лемантавалі так, што ўсе людзі ўспалашыліся ў доме, а бедны Лем, які з самага прыезду Міхалевіча зачыніўся ў сябе ў пакоі, адчуў недаўразуменне і пачаў нават нечага няясна баяцца.

— Што-ж ты пасля гэтага? расчараваны? — крычаў Міхалевіч а першай гадзіне ночы.

— Хіба такія расчараваныя бываюць? — адказаў Лаўрэцкі: — тыя ўсе бываюць бледныя і хворыя, — а хочаш, я цябе адной рукой падыму?

— Ну, калі не расчараваній дык скептык, гэта яшчэ горш (вымаўленне Міхалевіча адзывалася яго радзімай, Маларосіяй). А з якога права можаш ты быць скептыкам? Табе ў жыцці не пашанцавала, скажам; у гэтым тваёй віны не было; ты быў народжан з душою палкай, любячай, а цябе гвалтам адводзілі ад жанчын; першая жанчына, якая табе трапілася, павінна была цябе ашукаць.

— Яна і цябе ашукала, — заўважыў хмура Лаўрэцкі.

— Дапусцім, дапусцім; я быў тут падначален лёсу, — аднак, што гэта я брашу, — лёсу тут няма; старая прывычка недакладна выказвацца. Але што-ж гэта даказвае?

— Даказвае тое, што мяне з дзяцінства звіхнулі.

— А ты сябе выправі! — бо ты чалавек, ты мужчына, энергіі ў цябе аж праз край! — Але, як-бы там не было, хіба можна, хіба дазволена, — прыватны, так сказаць, факт узводзіць у агульны закон, няўхільнае правіла?

— Якое тут правіла? — перапыніў Лаўрэцкі: — я не прызнаю…

— Не, гэта тваё правіла, правіла, — перапыняў яго ў сваю чаргу Міхалевіч.

— Ты эгаіст, вось што! — грымеў ён праз гадзіну: — ты жадаў самаасалоды, ты жадаў шчасця ў жыцці; ты хацеў жыць толькі для сябе…

— Што такое самаасалода?

— І ўсё цябе ашукала; усё рухнула пад тваімі нагамі.

— Што такое самаасалода, пытаю я цябе?

— І яно павінна было рухнуць. Бо ты шукаў апоры там, дзе яе знайсці нельга; бо ты будаваў свой дом на зыбучым пяску…

— Гавары ясней, без параўнанняў, бо я цябе не разумею.

— Бо, — калі хочаш, смейся, — бо няма ў цябе веры, няма цеплыні сардэчнай; розум, усё адзін толькі грашовы розум… ты, проста, мізэрны, адсталы вальтэрыянец — вось ты хто.

— Хто, я вальтэрыянец?

— Так, такі-ж самы, як твой бацька, і сам таго не падазраваеш.

— Пасля гэтага, — усклікнуў Лаўрэцкі: — я маю права сказаць, што ты фанатык!

— На жаль, — адказаў з сумам Міхалевіч: — я, на маё няшчасце, ні чым не заслужыў яшчэ такой высокай назвы…

— Я цяпер знайшоў, як цябе назваць, — крычаў той-жа Міхалевіч а трэцяй гадзіне ночы: — ты не скептык, не расчараваны, не вальтэрыянец, ты — абібок, і ты злосны абібок, абібок з свядомасцю, не наіўны абібок. Наіўныя абібокі ляжаць сабе на печцы і нічога не робяць, бо не ўмеюць нічога рабіць; яны і не думаюць нічога, а ты чалавек з думкамі — і ляжыш; ты мог-бы што-небудзь рабіць — і нічога не робіш; ляжыш сытым брухам дагары і гаворыш: так яно і трэба ляжаць, бо усё, што людзі не робяць, — усё бязглуздзіца і нікчэмная лухта.

— Ды з чаго ты ўзяў, што я ляжу? — паўтарыў Лаўрэцкі: — скуль ты ведаеш што ў мяне такія думкі?

— А апрача таго, усе вы, ваш брат, — не пераставаў шумлівы Міхалевіч: — начытаныя абібокі. Вы ведаеце, на якую ножку немец кульгае; ведаеце, што дрэнна ў англічан і французаў, — і вам ваша мізэрнае веданне не дапамагае, ляну вашу ганебную, бяздзейнасць вашу гнусную апраўдвае. Іншы нават ганарыцца тым, што я, вось, разумніца — ляжу, а тыя, дурныя, клапоцяцца. Так! — а яшчэ ёсць у нас такія людзі — прынамсі, я гэта кажу не наконт цябе, — якія ўсё жыццё сваё праводзяць у нейкай млявасці нуды, звыкаюцца з ёй, сядзяць у ёй, як… як грыб у смятане, — падхапіў Міхалевіч і сам засмяяўся свайму параўнанню. — О, гэта млявасць нуды — згуба рускіх людзей! Увесь век збіраецца работаць, агідны абібок…

— Ды што-ж ты сварышся? — лемантаваў у сваю чаргу Лаўрэцкі. — Работаць… рабіць… Скажы лепей, што рабіць, а не сварыся, Дэмасфен палтаўскі!

— Бач, чаго захацеў! Гэта я табе не скажу, браце, гэта кожны сам павінен ведаць, — адказваў з іроніяй Дэмасфен. — Памешчык! дваранін! і не ведае, што рабіць! Веры няма, а то-ж ты ведаў-бы, веры няма — і няма шчырасці.

— Дай-жа, хаця, аддыхнуць, чорт; дай азірнуцца, — прасіў Лаўрэцкі.

— Ні мінуты адпачынку, ні секунды! — адказаў з уладарным рухам рукі Міхалевіч. — Ні адной секунды! — смерць не чакае, і жыццё чакаць не павінна.

— І калі-ж, дзе-ж уздумалі людзі забібочыцца? — крычаў ён а чацвертай гадзіне раніцы, але ўжо крыху асіплым голасам: — у нас! цяпер! у Расіі! калі на кожнай асобе ляжыць абавязак, адказнасць вялікая перад богам, перад народам, перад самім сабою! Мы спім, а час ідзе; мы спім…

— Дазволь мне заўважыць табе, — праказаў Лаўрэцкі: — што мы зусім не спім цяпер, а хутчэй за ўсё іншым не даем спаць. Мы, як пеўні, дзярэм горла. Паслухай, гэта здаецца ўжо трэція крычаць.

Гэты выбрык рассмяшыў і супакоіў Міхалевіча. „Да заўтра“, — праказаў ён з усмешкай і ўсунуў люльку ў кісет. „Да заўтра“, — паўтарыў Лаўрэцкі. Але сябры яшчэ больш за гадзіну гутарылі… Аднак, галасы іх не ўзвышаліся больш, і размовы іх былі ціхія, сумныя, добрыя размовы.

Міхалевіч паехаў на другі дзень, як не затрымліваў яго Лаўрэцкі. Фёдару Іванычу не ўдалося ўгаварыць яго застацца; але нагаварыўся ён з ім удосталь. Выявілася, што ў Міхалевіча граша за душою не было. Лаўрэцкі ўжо напярэдадні з жалем заўважыў у ім усе адзнакі і прывычкі застарэлай беднасці; боты ў яго былі стаптаны, адзаду на сурдуце не ставала аднаго гузіка, рукі яго не ведалі пальчатак, у валасах тырчэў пух, прыехаўшы, ён і не падумаў папрасіць памыцца, а за вячэрай еў, як акула, раздзіраючы рукамі мяса і з трэскам перагрызаючы косці сваімі моцнымі чорнымі зубамі. Выявілася таксама, што служба не пайшла яму на карысць, што ўсе надзеі свае ён ускладаў ва адкупшчыка, які ўзяў яго толькі для таго, каб мець у сябе ў канторы „асвечанага чалавека“. Разам з тым Міхалевіч не сумаваў і жыў сабе — цынікам, ідэалістам, паэтам, шчыра дбаючы і сакрушаючыся аб лёсе чалавецтва, аб уласным прызначэнні, — і вельмі мала турбуючыся аб тым, каб не памерці з голаду. Міхалевіч жанаты не быў, але захапляўся без ліку і пісаў вершы на ўсіх сваіх каханых; асабліва палка апяяў ён адну таемную, чорнакудрую „панну“… хадзілі, праўда, чуткі, нібы гэта панна была простая яўрэйка, добра вядомая многім кавалерыйскім афіцэрам… але, як падумаеш, хіба і гэта не ўсё роўна?

З Лемам Міхалевіч не сышоўся: немца, з непрывычкі, запалохалі яго многашумныя размовы, яго рэзкія манеры… Небарака здалёку і зараз-жа чуе другога небараку, але пад старасць рэдка сыходзіцца з ім, — і гэта зусім не дзіўна: яму з ім няма чым дзяліцца, — нават надзеямі.

Перад ад‘ездам Міхалевіч яшчэ доўга гутарыў з Лаўрэцкім, прадсказваў яму згубу, калі ён не схамянецца, упрашваў яго сур‘ёзна заняцца бытам сваіх сялян, ставіў сябе ў прыклад, кажучы, што ён ачысціўся ў горне няшчасцяў, — і тут-жа некалькі раз назваў сябе шчаслівым чалавекам, параўнаў сябе з птушкай нябеснай, з ліліяй даліны…

— З чорнай ліліяй, ва ўсякім выпадку, — заўважыў Лаўрэцкі.

— Э, браце, не арыстакратнічай, — адказаў дабрадушна Міхалевіч, а лепш дзякуй бога, што і ў тваіх жылах цячэ чэсная плебейская кроў. Але я бачу, табе патрэбна цяпер якое-небудзь чыстае няземнае стварэнне, якое-б выцягнула-б цябе з тваёй эпатыі.

— Дзякую, браце, — праказаў Лаўрэцкі: — з мяне хопіць гэтых няземных стварэнняў.

— Маўчы, цынык! — усклікнуў Міхалевіч.

— „Цынік“, — паправіў яго Лаўрэцкі.

— Якраз цынык, — паўтарыў без замяшання Міхалевіч.

Нават седзячы ў тарантасе, куды вынеслі яго плоскі, жоўты, на дзіва лёгкі чамадан, ён яшчэ гаварыў; захутаны ў нейкі іспанскі плашч з рудым каўнерам і львінымі лапамі замест засцёжак, ён яшчэ развіваў свае погляды на лёс Расіі і вадзіў смуглай рукой у паветры, як-бы рассяваючы семя будучага добрабыту. Коні рушылі нарэшце… „Памятай мае апошнія тры словы, — закрычаў ён, высунуўшыся ўсім целам з тарантаса і стоячы на балансе: — рэлігія, прагрэс, чалавечнасць!.. Бывай!“ Галава яго, з насунутай на вочы шапкай, знікла. Лаўрэцкі застаўся адзін на ганку і зіркліва глядзеў удалечыню па дарозе, пакуль тарантас не схаваўся з вачэй. „Але-ж ён, мабыць, праўду сказаў, думаў ён, вяртаючыся дадому: — „магчыма, што я абібок“. Многія з слоў Міхалевіча мімаволі вайшлі яму ў душу, хоць ён і спрачаўся і не згаджаўся з ім. толькі чалавек добры, — яго павабнасці ніхто не можа процістаць.

XXVI

Праз дні два Мар‘я Дзімітраўна, па абяцанню, прыехала з усёй сваёй моладдзю ў Васільеўскае. Дзяўчынкі пабеглі зараз-жа ў сад, а Мар‘я Дзімітраўна томна прайшлася па пакоях і томна ўсё пахваліла. Візіт свой Лаўрэцкаму яна лічыла адзнакай вялікай спагадлівасці, амаль ці не добрым учынкам. Яна ветліва ўсміхнулася, калі Антон і Апраксея па-старасвецкаму двароваму звычаю, падыйшлі да яе ручкі, — і млявым голасам, у нос, папрасіла напіцца чаю. На вялікую прыкрасць Антона, надзеўшага вязаныя белыя пальчаткі, чай падаў прыезджай пані не ён, а наёмны камердынер Лаўрэцкага, не разумеўшы, па словах старога, ніякіх парадкаў. Аднак Антон за абедам узяў сваё: цвёрдай стапою стаў ён за крэслам Мар‘і Дзімітраўны — і ўжо нікому не ўступіў свайго месца. Даўно небывалае з‘яўленне гасцей у Васільеўскім і ўстрывожыла, і ўзрадвала старога: яму было прыемна бачыць, што з яго панам важныя паны водзяцца. Аднак, не ён адзін хваляваўся ў той дзень: Лем хваляваўся таксама. Ён надзеў кароценькі тытуновага колеру фрак з вострым хвосцікам, туга зацягнуў сваю нашыйную хустку і без перастанку адкашліваўся і збочваўся з прыемным і ветлівым выглядам. Лаўрэцкі з прыемнасцю заўважыў, што збліжэнне між ім і Лізай не спынялася; яна, як толькі ўвайшла, прыхільна працягнула яму руку. Пасля абеду Лем дастаў з задняй кішэні фрака, куды ён раз-у-раз запускаў руку, невялікі скрутак нотнай паперы і, сціснуўшы губы, моўчкі, паклаў яго на фартэп‘яна. Гэта быў раманс, напісаны ім напярэдадні на старамодныя нямецкія словы, у якіх спаміналася пра зоркі. Ліза зараз-жа села за фартэп‘яна і разабрала раманс… На жаль музыка была заблытаная і непрыемна напружаная відаць было, што кампазітар тужыўся выказаць нешта палкае, глыбокае, але нічога не вышла: патугі так і засталіся аднымі патугамі. Лаўрэцкі і Ліза абое гэта адчулі, — і Лем гэта зразумеў: ні слова не сказаўшы, паклаў ён свой раманс назад у кішэню, і, у адказ на прапанову Лізы сыграць яго яшчэ раз, пакачаўшы толькі галавой, значна сказаў: „цяпер — годзе!“ — згорбіўся, скорчыўся і адышоў.

Увечары пайшлі ўсёй кампаніяй лавіць рыбу. У возеры за садам вадзілася шмат карасёў і гальцоў. Мар‘ю Дзімітраўну пасадзілі на крэсла каля берагу, у ценю, паслалі ёй дыван пад ногі, далі лепшую вудачку; Антон, як стары спрактыкаваны рыбалоў, прапанаваў ёй свае паслугі. Ён старанна надзяваў чарвякоў, пляскаў па іх рукою, пляваў і нават сам закідваў вудачку, грацыёзна нахіляючыся ўперад усёю постаццю. Мар‘я Дзімітраўна ў той-жа дзень выказалася пра яго Фёдару Іванычу наступнай фразай на інстытуцка-французскай мове: „Il n‘y а plus maintenant de ces gens comme ça comme autrefois^[20]“. Лем з двума дзяўчынкамі адправіўся далей, да самай плаціны. Лаўрэцкі змясціўся каля Лізы. Рыба клявала бесперастанку; злоўленыя карасі раз-у-раз блішчэлі ў паветры сваімі і залатымі, і срэбранымі бакамі; радасныя воклікі дзяўчынак не змаўкалі; сама Мар‘я Дзімітраўна томна віскнула разы два. Радзей за ўсіх бралася ў Лаўрэцкага і ў Лізы; мабыць, гэта было таму, што яны менш за іншых звярталі ўвагу на лоўлю і далі паплаўкам сваім падплыць да самага берагу. Чырванаваты высокі чарот ціха шамацеў вакол іх, наперадзе ціха зіхацела нерухомая вада, і размова ў іх ішла ціхая. Ліза стаяла на маленькім плыце; Лаўрэцкі сядзеў на нахіленым ствале вярбы; на Лізе было белае адзенне, перахопленае вакол пояса шырокай, таксама белай тасьмой; саламяны капялюш вісеў у яе на адной руцэ, — другою яна з некаторай патугай падтрымлівала гнуткае вудзільна. Лаўрэцкі глядзеў на яе чысты, некалькі строгі профіль, на закінутыя за вушы валасы, на нежныя шчокі, якія загарэлі ў яе, як у дзіцяці, — і думаў: „О, як люба стаіш ты над маім возерам!“ Ліза не зварочвалася да яго, а глядзела на ваду — і альбо жмурылася, альбо ўсміхалася. Цень ад блізкай ліпы падаў на абаіх.

— А ведаеце, — пачаў Лаўрэцкі: — я шмат думаў пра нашу апошнюю размову з вамі і прышоў да таго вываду, што вы надзвычай добрыя.

— Я зусім не з тымі намерамі… — адказала была Ліза — і засаромелася.

— Вы добрыя, — паўтарыў Лаўрэцкі. — Я тапорны чалавек, а адчуваю, што ўсе павінны вас любіць. Вось хоць-бы Лем. Ён проста закаханы ў вас.

Бровы ў Лізы — не нахмурыліся, а здрыгнулі; гэта з ёю заўжды бывала, калі яна чула нешта непрыемнае.

— Дужа яго мне было шкада сёння, — падхапіў Лаўрэцкі: — з яго няўдалым рамансам. Быць маладым і не ўмець — гэта яшчэ нішто; але састарэцца і не быць у сілах — гэта цяжка. Але-ж крыўдна тое, што не чуеш, калі знікаюць сілы. Старому цяжка вытрываць такія ўдары!.. Сцеражыцеся, у вас клюе… Кажуць, — дадаў Лаўрэцкі, памаўчаўшы: — Владзімір Нікалаіч напісаў вельмі добры раманс.

— Так, — адказала Ліза: — гэта дробязь, але нядрэнная.

— А як па-вашаму, — спытаў Лаўрэцкі: — добры ён музыкант?

— Мне здаецца, у яго вялікія здольнасці да музыкі; але ён да гэтага часу не займаўся ёю, як належыць.

— Так. А чалавек ён добры?

Ліза засмяялася і хутка зірнула на Фёдара Іваныча.

— Якое дзіўнае запытанне! — усклікнула яна, выцягнула вудачку і далёка закінула яе зноў.

— Чаму ж дзіўнае? — Я пытаюся пра яго ў вас, як чалавек, нядаўна сюды прыехаўшы, як сваяк.

— Як сваяк?

— Так. Я-ж вам, здаецца, даводжуся дзядзькам?

— У Владзіміра Нікалаіча добрае сэрца, — загаварыла Ліза: — ён разумны, maman^[21] яго вельмі любіць.

— А вы яго любіце?

— Ён добры чалавек; чаму-ж мне яго не любіць?

— А! — праказаў Лаўрэцкі і змоўк. Крыху смутлівы, крыху кплівы выраз прамільгнуў у яго на твары. Упарты погляд яго бянтэжыў Лізу, але яна не пераставала ўсміхацца, — „Ну, і дай бог ім шчасця!“ — прамармытаў ён, нарэшце, нібы сам сабе — і адвярнуў галаву.

Ліза пачырванела.

— Вы памыляецеся, Фёдар Іваныч, — сказала яна: — вы дарэмна думаеце… А хіба вам Владзімір Нікалаіч не падабаецца? — спытала яна раптам.

— Не падабаецца.

— Чаму-ж?

— Мне здаецца, сэрца ў яго і няма.

Усмешка сышла з твара Лізы.

— Вы прывыклі строга судзіць людзей, — прамовіла яна пасля доўгага маўчання.

— Я не думаю. Якое права маю я строга судзіць людзей, змілуйцеся, калі мне самому патрэбна спагадлівасць? Альбо вы забыліся, што з мяне толькі гультай не смяецца?.. А што, — дадаў ён: — стрымалі вы сваё абяцанне?

— Якое?

— Памаліліся вы за мяне?

— Так, я за вас малілася і малюся штодзень. А вы, калі ласка, не гаварыце лёгка пра гэта.

Лаўрэцкі пачаў запэўняць Лізу, што яму гэта і ў галаву не прыходзіла, што ён глыбока паважае ўсялякія пераконанні; потым ён пусціўся размаўляць пра рэлігію, пра яе значэнне ў гісторыі чалавецтва, пра значэнне хрысціянства…

— Хрысціянінам трэба быць, — загаварыла не без некаторай натугі Ліза: — не для таго, каб пазнаваць нябеснае… там… зямное, а для таго, што кожны чалавек павінен памерці.

Лаўрэцкі з мімавольным здзіўленнем падняў вочы на Лізу і сустрэў яе ўзрок.

— Якое вы сказалі слова! — сказаў ён.

— Гэта слова не маё, — адказала яна.

— Не ваша… Але чаму вы загаварылі пра смерць?

— Не ведаю. Я часта пра яе думаю.

— Часта?

— Так.

— Гэтага не скажаш, гледзячы на вас цяпер: у вас такое вясёлае, светлае аблічча, вы ўсміхаецеся…

— Так, мне вельмі весела цяпер, — наіўна адказала Ліза.

Лаўрэцкаму захацелася ўзяць яе абедзве рукі і моцна сціснуць іх…

— Ліза, Ліза, — закрычала Мар‘я Дзімітраўна: — ідзі сюды, паглядзі якога карася я злавіла.

— Зараз, maman, — адказала Ліза і пайшла да яе, а Лаўрэцкі застаўся на сваёй вярбе. „Я гавару з ёй, нібы я не аджыўшы чалавек“, думаў ён. Адыходзячы, Ліза павесіла свой капялюш на сук; з дзіўным, амаль пяшчотным пачуццём паглядзеў Лаўрэцкі на гэты капялюш, на яго даўгія, крыху змятыя істужкі, Ліза неўзабаве да яго звярнулася і зноў стала на плыт.

— Чаму-ж вам здаецца, што ў Владзіміра Нікалаіча сэрца няма? — запытала яна праз некалькі хвілін.

— Я вам ужо сказаў, што я мог памыліцца; аднак, час усё пакажа.

Ліза задумалася. Лаўрэцкі загаварыў пра сваё жыццё-быццё ў Васільеўскім, пра Міхалевіча, пра Антона; ён адчуваў патрэбнасць гаварыць з Лізай, расказаць ёй усё, што прыходзіла яму ў душу: яна так слаўна, так уважліва яго слухала; яе рэдкія заўвагі і супярэчанні здаваліся яму такімі простымі і разумнымі. Ён нават сказаў ёй гэта.

Ліза здзівілася.

— Праўда? — праказала яна: — а я так думала, што ў мяне, як у маёй пакаёўкі Насці, сваіх слоў няма. Яна аднойчы сказала свайму жаніху: табе, мабыць, нудна са мною; ты мне гаворыш усё такое гожае, а ў мяне сваіх слоў няма.

„І славу богу!“ падумаў Лаўрэцкі.

XXVII

Тым часам, вечар надыходзіў, і Мар‘я Дзімітраўна выказала жаданне звярнуцца дадому. Дзяўчынак на-сілу адарвалі ад возера, падрыхтавалі. Лаўрэцкі абвясціў, што праводзіць гасцей да поўдарогі і загадаў асядлаць сабе каня, Усаджваючы Мар‘ю Дзімітраўну ў карэту ён успомніў пра Лема; але старога нідзе не маглі знайсці. Ён зараз-жа знік, як толькі скончылася лоўля. Антон, з дзіўнай для яго год сілай, зачыніў дзверцы і сурова закрычаў: пайшоў, фурман! Карэта рушыла. На задніх месцах змяшчаліся Мар‘я Дзімітраўна і Ліза; на пярэдніх дзяўчынкі і пакаёўка. Вечар стаяў цёплы і ціхі, і вокны з абаіх бакоў былі апушчаны. Лаўрэцкі ехаў трусцою каля карэты з боку Лізы, паклаўшы руку на дзверцы — ён кінуў павады на шыю павольна бегшаму каню — і зрэдку мяняючыся двума-трыма словамі з маладой дзяўчынай. Зара знікла; надышла ноч, а паветра нават пацяплела, Мар‘я Дзімітраўна неўзабаве задрамала; дзяўчынкі і пакаёўка заснулі таксама. Шпарка і роўна кацілася карэта; Ліза нахілілася ўперад; толькі што выплыўшы месяц свяціў ёй у твар, начны пахучы ветрык дыхаў ёй у вочы і шчокі. Ёй было хораша. Рука яе абапіралася на дзверцы карэты побач з рукою Лаўрэцкага. І яму было хораша: ён нёсся па спакойнай начной цяплыні, не спускаючы вачэй з добрага маладога аблічча, слухаючы малады, і ў шэпце звінеўшы голас, гаварыўшы простыя, добрыя рэчы; ён і не заўважыў, як праехаў поўдарогі. Ён не захацеў будзіць Мар‘ю Дзімітраўну, паціснуў злёгку руку Лізы і сказаў: „Мы-ж сябры цяпер, ці-ж няпраўда?“ Яна кіўнула галавой, ён спыніў каня. Карэта пакацілася далей, паціху калыхаючыся і ныраючы; Лаўрэцкі адправіўся шагам дадому. Зачараванне летняй ночы ахутала яго; усё вакол здавалася так нечакана дзіўна і тым часам так даўно і так салодка знаёма; блізка і воддаль, — а далёка было відаць, хаця вочы шмат чаго не разумелі з таго, што бачылі, — усё было ахутана спакоем; маладое красуючае жыццё выяўлялася ў самым гэтым спакоі. Конь Лаўрэцкага бадзёра ішоў, крок за крокам раскачваючыся направа і налева; вялікі чорны цень яго ішоў з ім побач; было нешта таемна-прыемнае ў тупаце яго капытаў, штосьці вясёлае і дзіўнае ў грымячым вокліку перапёлак. Зоркі знікалі ў нейкім светлым дыме; няпоўны месяц блішчэў цвёрдым блескам; свет яго разліваўся блакітным патокам па небе і падаў плямай дымаватага золата на прабягаўшыя блізка тонкія хмаркі; свежасць паветра выклікала лёгкую вільгаць на вочы, ласкава ахутвала ўсе члены, лілася вольным струменем у грудзі. Лаўрэцкі захапляўся і радваўся свайму захапленню. „Ну, мы яшчэ пажывем, — думаў ён: — не зусім яшчэ нас заела…“ Ён не дагаварыў, хто альбо што… Потым ён пачаў думаць пра Лізу, пра тое, што наўрад ці яна кахае Паншына; што спаткайся ён з ёй пры іншых абставінах, — бог ведае, што магло-б з гэтага выйсці; што яна разумее Лема, хаця ў яе „сваіх“ слоў няма. Ды і гэта няпраўда: у яе ёсць свае словы… „Не кажыце пра гэта лёгкадумна“, успомнілася Лаўрэцкаму. Ён доўга ехаў панурыўшы галаву, потым выпрастаўся, паволі сказаў:

„И я сжег все, чему поклонялся;
Поклонился всему, что сжигал…“

але зараз-жа выцяў каня прутам і скакаў аж да самага дома.

Злазячы з каня, ён у апошні раз азірнуўся, з мімавольнай і ўдзячнай усмешкай. Ноч, маўклівая, ласкавая ноч, ляжала на ўзгорках і на далінах; здалёку, з яе душыстай глыбіні, бог ведае скуль — ці з неба, альбо з зямлі — патыхала ціхай і мяккай цеплынёй, Лаўрэцкі паслаў апошні паклон Лізе і ўзбег на ганак.

Наступны дзень прайшоў даволі вяла. З раніцы ішоў дождж. Лем глядзеў спадлобу і ўсё мацней і мацней сціскваў губы, нібы даваў сабе зарок ніколі не адкрываць іх. Кладучыся спаць, Лаўрэцкі ўзяў з сабою ў ложак цэлы жмут французскіх журналаў, якія ўжо больш двух тыдняў ляжалі ў яго на стале не распакаваныя. Ён узяўся раўнадушна рваць вокладкі і прабягаць гранкі газет, у якіх аднак не было нічога новага. Ён ужо хацеў кінуць іх — і раптам ускочыў з пасцелі, як укушаны. У фельетоне адной з газет, вядомы ўжо нам мос‘ё Жуль паведамляў сваім чытачам „жалобную навіну“: прыгожая, чароўная маскоўка, — пісаў ён, — адна з царыц моды, пекната парыжскіх салонаў, Madame de Lavretzki памерла амаль раптоўна, — і вестка гэта, на жаль, вельмі пэўная, толькі што дайшла да яго, п. Жуля. Ён быў, — так пісаў ён, — можна сказаць, сябрам нябожчыцы…

Лаўрэцкі адзеўся, вышаў у сад і да самай раніцы хадзіў узад і ўперад усё па адной прысадзе.

XXVIII

Наступнай раніцы, за чаем, Лем папрасіў Лаўрэцкага даць яму коней для таго, каб звярнуцца ў горад. „Мне пара ўзяцца за справу, гэта значыць, за лекцыі“, — заўважыў стары: — „а тут я толькі марна трачу час“. Лаўрэцкі не адразу адказаў яму: ён здаваўся безуважным. „Добра“, — сказаў ён, нарэшце: „я з вамі сам паеду“. — Без дапамогі слугі, крэкчучы і сярдуючы, падрыхтаваў Лем невялікі свой чамадан, парваў і спаліў некалькі аркушаў нотнай паперы. Падалі коней. Выходзячы з габінета, Лаўрэцкі паклаў у кішэню ўчарайшы нумар газеты. За ўвесь час дарогі і Лем, і Лаўрэцкі мала гаварылі адзін з адным: кожнага з іх займалі ўласныя думкі, і кожны быў рад, што другі яго не турбуе. І развіталіся яны даволі суха, што, прынамсі, часта бывае між сябрамі на Русі. Лаўрэцкі падвёз старога да яго доміка: той вылез, дастаў свой чамадан і, не працягваючы свайму прыяцелю рукі (ён трымаў чамадан абодвума рукамі перад грудзьмі), не гледзячы нават на яго, сказаў яму па-руску: бывайце-с! Бывайце, паўтарыў Лаўрэцкі і загадаў фурману ехаць да сябе на кватэру. Ён наймаў, на кожны выпадак, кватэру ў горадзе О… Напісаўшы некалькі лістоў і наспех паабедаўшы, Лаўрэцкі адправіўся да Каліціных. Ён застаў у іх у гасцінай аднаго Паншына, які абвясціў яму, што Мар‘я Дзімітраўна зараз выйдзе, і зараз-жа з самай гасціннай ласкавасцю распачаў з ім размову. Да таго дня Паншын абыходзіўся з Лаўрэцкім — хаця і не звысака, але спагадліва; але Ліза, расказваючы Паншыну сваю ўчарайшую паездку, выказалася пра Лаўрэцкага, як пра добрага і разумнага чалавека; гэтага быдо досыць: належыла заваяваць „добрага“ чалавека. Паншын пачаў з кампліментаў Лаўрэцкаму, з апісання захаплення, з якім, па яго словах, уся сям‘я Мар‘і Дзімітраўны выказвалася пра Васільеўскае, і потым, па свайму звычаю, удала перайшоўшы да самога сябе, пачаў гаварыць пра свае заняткі, пра погляды свае на жыццё, на свет і на службу; сказаў словы два пра будучыню Расіі, пра тое, як належыць губернатараў у руках трымаць; тут-жа весела пасмяяўся з самога сябе і дадаў, што між іншым яму ў Пецербургу даручылі — „dе populariser l‘idée du cadastre^[22]“. Ён гаварыў даволі доўга, з нядбайнай самаўпэўненасцю развязваючы ўсе цяжкасці і, як цыркавы жанглёр, іграючы самымі важнымі адміністратыўнымі і палітычнымі пытаннямі. Выразы: „Вось што-б я зрабіў, калі-б я быў урадам“; „вы, як разумны чалавек, зараз-жа са мною згодзіцеся“ — не сыходзілі ў яго з языка. Лаўрэцкі халодна слухаў раздабарыванні Паншына: не падабаўся яму гэты прыгожы, разумны і развязна-ласкавы чалавек, з сваёй светлай усмешкай, ветлівым голасам і цікаўнымі вачыма. Паншын неўзабаве дагадаўся, з уласцівым яму хуткім разуменнем адчуванняў іншага, што не дастаўляе асаблівай прыемнасці свайму субяседніку і, знайшоўшы ўдачны повад, знік, сказаўшы сам-сабе, што Лаўрэцкі, магчыма, і добры чалавек, але несімпатычны, „aigri^[23]“ „en somme^[24]“ крыху смешны. — Мар‘я Дзімітраўна з‘явілася ў суправаджэнні Гедэонаўскага; потым прышла Марфа Цімафееўна з Лізай; за імі прышлі астатнія хатнія; потым прыехала і аматарша музыкі, Беленіцына, маленькая, худзенькая дама, з амаль дзіцячым, стомленым і прыгожым тварыкам у шумлівым чорным адзенні, з пярэстым веерам і тоўстымі залатымі браслетамі; прыехаў і муж яе, чырвонашчокі, пухлы чалавек, з вялікімі нагамі і рукамі, з белымі павекамі і нерухомай усмешкай на тоўстых губах; у гасцях жонка ніколі з ім не гаварыла, а дома, у мінуты пяшчоты, называла яго сваім парсючком; Паншын звярнуўся: вельмі зрабілася людна і шумна ў пакоях. Лаўрэцкаму такое мноства народу было не па-душы; асабліва злавала яго Беленіцына, якая раз-у-раз глядзела на яго ў ларнет. Ён-бы зараз-жа пайшоў, калі-б не Ліза: яму хацелася сказаць ёй два словы сам-на-сам, але ён доўга не мог знайсці ўдачны момант і задаволіўся тым, што з захаванай радасцю сачыў за ёй узрокам; ніколі яшчэ яе аблічча не здавалася яму больш узвышаным і любым. Яна шмат выігрывала ад блізкасці Беленіцынай. Тая бесперастанку краталася на крэсле, паціскала сваімі вузкімі плечыкамі, смяялася знежаным смехам і жмурылася, і раптам шырока адкрывала вочы. Ліза сядзела ціха, глядзела проста і зусім не смяялася. Гаспадыня села гуляць у карты з Марфай Цімафееўнай, Беленіцыным і Гедэонаўскім, які гуляў дужа марудліва, бесперастанку памыляўся, міргаў вачыма і выціраў твар хусткаю. Паншын зрабіў меланхалічны выгляд, выказваўся коратка, глыбокадумна і смутліва, — ні даць, ні ўзяць нявыяўлевы артыст, — але, не гледзячы на просьбы Беленіцынай, якая вельмі з ім какетнічала, не згаджаўся спяваць свой раманс. Лаўрэцкі яму перашкаджаў, Фёдар Іваныч таксама гаварыў мала; асаблівае выяўленне яго твара здзівіла Лізу, як толькі ён увайшоў у пакой: яна зараз-жа адчула, што ён мае сказаць ёй нешта, але, сама не ведаючы чаму, баялася запытаць яго. Нарэшце, пераходзячы ў залу наліваць чай, яна мімаволі павярнула галаву ў яго бок. Ён зараз-жа пайшоў за ёй.

— Што з вамі? — праказала яна, ставячы чайнік на самавар.

— А хіба што вы заўважылі? — праказаў ён.

— Вы сёння не такі, якім я вас бачыла да гэтай пары.

Лаўрэцкі нахіліўся над сталом.

— Я хацеў, — пачаў ён: — перадаць вам адну вестку, але цяпер немагчыма. — Аднак, прачытайце вось, што адзначана алоўкам ў гэтым фельетоне, — дадаў ён, падаючы ёй нумар узятага з сабою журнала. — Прашу захаваць гэта ў сакрэце; я зайду заўтра раніцою.

Ліза здзівілася… Паншын з‘явіўся на парозе дзвярэй: яна паклала журнал сабе ў кішэню.

— Чыталі вы Обермана, Лізавета Міхайлаўна? — задумлёна спытаў яе Паншын.

Ліза адказала яму мімаходзь і пайшла з-залы наверх. Лаўрэцкі звярнуўся ў гасціную і падышоў да ігральнага стала. Марфа Цімафееўна, распусціўшы істужкі чапца і пачырванеўшы, пачала яму скардзіцца на свайго партнёра, Гедэонаўскага, які, па яе словах, ступіць не ўмеў.

— Відаць, у карты гуляць, — гаварыла яна, — не тое, што плёткі выдумляць.

Той не пераставаў міргаць вачыма і выцірацца. Ліза прышла ў гасціную і села ў куток; Лаўрэцкі паглядзеў на яе, яна на яго паглядзела, — і абаім зрабілася амаль жудасна. Ён прачытаў недаўразуменне і нейкі захаваны дакор на яе твары. Пагаварыць з ёю, як-бы яму хацелася, ён не мог; заставацца ў адным пакоі з ёю, гасцём у ліку іншых гасцей — было цяжка: ён наважыўся адыйсці. Развітваючыся з ёю, ён паспеў паўтарыць, што прыдзе заўтра, і дадаў, што спадзяецца на яе дружбу.

— Прыходзьце, — адказала яна з тым-жа недаўразуменнем на твары.

Паншын ажывіўся пасля адыходу Лаўрэцкага; ён пачаў даваць парады Гедэонаўскаму, смяшліва захапляўся Беленіцынай і, нарэшце, праспяваў свой раманс. Але з Лізай ён гаварыў і глядзеў на яе па-ранейшаму: значна і крыху смутліва.

А Лаўрэцкі зноў не спаў усю ноч. Яму не было сумна, ён не хваляваўся, ён сціхнуў увесь; але ён не мог спаць. Ён нават не ўспамінаў мінулага; ён проста глядзеў у сваё жыццё: сэрца яго білася цяжка і роўна, гадзіны ляцелі, ён і не думаў пра сон. Часамі толькі ўсплывала ў яго галаве думка: „ды гэта не праўда, гэта ўсё глупства“, — і ён застанаўліваўся, знікаў галавою і зноў прымаўся глядзець у сваё жыццё.

XXIX

Мар‘я Дзімітраўна не вельмі ласкава прыняла Лаўрэцкага, калі ён з‘явіўся да яе на наступны дзень. „Бач, унадзіўся“, — падумала яна. Ён ёй сам па сабе не вельмі падабаўся, ды і Паншын, пад уплывам якога яна знаходзілася, вельмі хітра і безуважна пахваліў яго напярэдадні. З той прычыны, што яна не лічыла яго госцем і не лічыла патрэбным забаўляць сваяка, амаль хатняга чалавека, то і поўгадзіны не прайшло, як ён ужо ішоў з Лізай у садзе па прысадах. Леначка і Шурачка бегалі за некалькі крокаў ад іх па кветніку.

Ліза была спакойна, як зазвычай, але больш звычайнага бледная. Яна дастала з кішэні і працягнула Лаўрэцкаму дробна складзены аркуш журнала.

— Гэта жахліва, — праказала яна.

Лаўрэцкі нічога не адказаў.

— Але, можа быць, гэта яшчэ і не праўда, — дадала Ліза.

— Вось таму я і прасіў вас не гаварыць пра гэта нікому.

Ліза прайшлася крыху.

— Скажыце, — пачала яна: — вы не засмучаны? ніколькі?

— Я сам не ведаю, што я адчуваю, — адказаў Лаўрэцкі.

— Але-ж вы яе кахалі раней?

— Кахаў.

— Вельмі?

— Вельмі.

— І не засмучаны яе смерцю?

— Яна не цяпер для мяне памерла.

— Гэта грэх так гаварыць… Не гневайцеся на мяне. Вы мяне называеце сваім сябрам: сябра ўсё можа гаварыць. Мне, праўда, нават страшна… Учора ў вас такі нядобры быў твар… Памятайце, нядаўна, як вы скардзіліся на яе? — а яе ўжо тады, можа быць, на свеце не было. Гэта страшна. Нібы гэта вам у пакаранне паслана.

Лаўрэцкі горка ўсміхнуўся.

— Вы думаеце?.. Аднак, я цяпер свабодны.

Ліза злёгку ўздрыгнула.

— Што вы, не гаварыце так. Навошта вам ваша свабода? Вам не пра гэта цяпер трэба думаць, а аб дараванні…

— Я даўно ёй дараваў, — перапыніў Лаўрэцкі і махнуў рукой.

— Не, не тое, — адказала Ліза і пачырванела. — Вы неё так мяне зразумелі. Вы павінны паклапаціцца аб тым, каб вам даравалі…

— Каму мне дараваць?

— Каму? — Богу. Хто можа нам дараваць, апрача бога!

Лаўрэцкі схапіў яе за руку.

— Ах, Лізавета Міхайлаўна, паверце, — усклікнуў ён: — я і так даволі быў пакараны. Я ўжо ўсё апраўдаў паверце.

— Гэта вы не можаце ведаць, — праказала Ліза ўпоўголаса. — Вы забыліся, — яшчэ нядаўна, вось, калі вы са мной гаварылі, — вы не хацелі ёй дараваць…

Абое моўчкі прайшліся па прысадах.

— А што-ж ваша дачка? — запытала раптам Ліза і спынілася.

Лаўрэцкі ўстрапянуўся.

— О, не турбуйцеся! Я паслаў ўжо лісты ва ўсе месцы. Будучыня маёй дачкі, як вы яе… як вы кажаце забяспечана. Не турбуйцеся.

Ліза сумна ўсміхнулася.

— Але вы праўду кажаце, — прадаўжаў Лаўрэцкі: што мне рабіць з маёй свабодай? Навошта мне яна?

— Калі вы атрымалі гэты журнал? — праказала Ліза, не адказваючы на яго запытанне.

— На другі дзень пасля вашага наведвання.

— І няўжо… няўжо вы нават не заплакалі?

— Не. Я быў здзіўлен; але скуль было ўзяцца слязам? Плакаць пра мінулае, — але-ж яно ў мяне ўсё спалена. Самы ўчынак яе не зруйнаваў маё шчасце, а давёў мне толькі, што яго зусім ніколі не было. Пра што-ж тут было плакаць? Аднак, хто ведае? — я, магчыма, быў-бы больш засмучаны, калі-б атрымаў гэту вестку двума тыднямі раней…

— Двумя тыднямі? — адказала Ліза. — Ды што-ж такое здарылася за гэтыя два тыдні?

Лаўрэцкі нічога не адказаў, а Ліза раптам пачырванела яшчэ больш.

— Так, так, вы адгадалі, — падхапіў раптам Лаўрэцкі: — у працягу гэтых двух тыдняў я даведаўся, што значыць чыстая жаночая душа, і маё мінулае яшчэ больш ад мяне аддалілася…

Ліза збянтэжылася і ціха пайшла ў кветнік да Леначкі і Шурачкі.

— А я задаволен тым, што паказаў вам гэты журнал, — гаварыў Лаўрэцкі, ідучы за ёю следам: — я ўжо прызвычаіўся нічога не хаваць ад вас, і спадзяюся, што і вы заплаціце мне такім-жа давер‘ем.

— Вы думаеце? — праказала Ліза і спынілася. — У такім выпадку я павінна была-б… ды не! Гэта немагчыма.

— Што такое? Гаварыце, гаварыце.

— Сапраўды, мне здаецца, я не павінна… Але, прынамсі, — дадала Ліза і з усмешкай звярнулася да Лаўрэцкага: — што за адкрытасць на-палову? — Ведаеце? я атрымала сёння ліст.

— Ад Паншына?

— Так, ад яго… Скуль вы ведаеце?

— Ён прасіць вашай рукі?

— Так, — прамовіла Ліза, і проста і сур‘ёзна паглядзела Лаўрэцкаму ў вочы.

Лаўрэцкі ў сваю чаргу сур‘ёзна паглядзеў на Лізу.

— Ну, і што-ж вы яму адказалі? — праказаў ён нарэшце.

— Я не ведаю, што адказаць, — адказала Ліза і апусціла сашчэпленыя рукі.

— Як? Вы-ж яго любіце?

— Так, ён мне падабаецца; ён здаецца, харошы чалавек.

— Вы тое-ж самае і ў тых-жа самых словах сказалі мне чацвертага дня. Я жадаю ведаць, ці кахаеце вы яго тым моцным, палкім пачуццём, якое мы звычайна называем каханнем?

— Як вы разумееце, — не.

— Вы ў яго незакаханы?

— Не. Ды хіба гэта трэба?

— Як?

— Маме ён падабаецца, — прадоўжвала Ліза: — і ён добры; я нічога супроць яго не маю.

— Аднак, вы раздумваеце?

— Так… І можа быць, — вы, вашы словы гэтаму прычына. Памятайце, што вы трэцяга дня гаварылі? Але гэта слабасць…

— О, дзіцё маё! — раптам усклікнуў Лаўрэцкі — і голас яго задрыжэў: — не мудруйце, не называйце слабасцю крык вашага сэрца, якое не хоча аддацца без кахання. Не бярыце на сябе такой страшнай адказнасці перад тым чалавекам, якога вы не кахаеце і якому хочаце належаць…

— Я слухаюся, я нічога не бяру на сябе, — сказала была Ліза…

— Слухайцеся вашага сэрца; яно адно вам скажа праўду, — перапыніў яе Лаўрэцкі. Дасведчанне, развага — усё гэта прах і мары! Не адбірайце ў сябе лепшага, адзінага шчасця на зямлі.

— Ці вы гэта кажаце, Фёдар Іваныч? Вы самі жаніліся па каханню — і ці былі вы шчаслівыя?

Лаўрэцкі ўсплёснуў рукамі.

— Ах, не кажыце пра мяне! Вы і зразумець не можаце ўсяго таго, што малады, наіўны, дрэнна выхаваны хлапчук можа палічыць за каханне!.. Ды і нарэшце, навошта хлусіць на сябе? Я зараз вам гаварыў, што я не ведаў шчасця… не! я быў шчаслівы!

— Мне здаецца, Фёдар Іваныч, — сказала ціхім голасам Ліза (калі яна не згаджалася з сваім субяседнікам, яна заўсёды гаварыла ціхім голасам; да таго-ж, яна адчувала вялікае хваляванне): — шчасце на зямлі залежыць ад нас…

— Ад нас, ад нас, паверце мне (ён схапіў яе за абедзве рукі. Ліза збляднела і амаль з спалохам, але ўважліва глядзела на яго): — абы толькі мы не псавалі самі свайго жыцця. Для іншых людзей шлюб па каханню можа быць няшчасцем; але не для вас, з вашым спакойным характарам, з вашай яснай душой! Прашу вас, не выходзьце замуж без кахання, з пачуцця абавязку, заракання, ці што… Гэта-ж тое самае бязвер‘е, той-жа разлік — і яшчэ горшы. Паверце мне, — я маю права гэта гаварыць: я дорага заплаціў за гэтае права. І калі ваш бог…

У гэты момант Лаўрэцкі заўважыў, што Леначка і Шурачка стаялі каля Лізы і з нямым здзіўленнем глядзелі на яго. Ён выпусціў Лізіну руку, спешна праказаў: — прабачце мяне, калі ласка, — і накіраваўся да дома.

— Пра адно толькі прашу я вас, — праказаў ён, звяртаючыся да Лізы: — не наважвайцеся зараз, пачакайце, падумайце пра тое, што я вам сказаў. Калі-б вы нават не паверылі мне, калі-б вы наважыліся на шлюб па развазе, — і ў гэтым выпадку не за п. Паншына вам выходзіць: ён не можа быць вашым мужам… Ці-ж няпраўда, — вы абяцаеце мне не спяшацца?

Ліза хацела адказаць Лаўрэцкаму і ні слова не вымавіла, — не таму, што яна наважылася „спяшацца“; але таму, што сэрца ў яе залішне моцна білася, і пачуццё, падобнае на страх, заняло дыханне.

ХХX

Выходзячы ад Каліціных, Лаўрэцкі сустрэўся з Паншыным; яны халодна пакланіліся адзін аднаму. Лаўрецкі прышоў да сябе на кватэру і зачыніўся. Ён перажываў пачуцці, наўрад ці калі-небудзь ім перажытыя. Ці даўно знаходзіўся ён у стане „ціхамірнага здранцвення“? Ці даўно адчуваў сябе, як ён выказваўся, на самым дне ракі? што-ж змяніла яго становішча? што вынесла яго вонку, на паверхню? Самае звычайнае, неўнікнёнае, хоць заўжды нечаканае здарэнне: смерць? Так; але ён не столькі думаў пра смерць жонкі, пра сваю свабоду, сколькі пра тое, — які адказ дасць Паншыну Ліза? Ён адчуваў, што ў працягу трох апошніх дзён ён пачаў глядзець на яе інакшымі вачыма; ён успамінаў, як, вяртаючыся дадому і думаючы пра яе ў цішы ночы, ён гаварыў самому сабе: „калі б!..“ Гэта, „калі-б“, аднесенае ім да мінулага, да немагчымага, збылося, хоць і не так, як ён думаў, — але адной яго свабоды было мала. „Яна паслухаецца мацеры“, думаў ён: „яна выйдзе за Паншына; але калі нават яна яму адмовіць, — ці-ж не ўсё роўна для мяне?“ Праходзячы перад люстрам, ён мільгам зірнуў на свой твар і паціснуў плячыма.

Дзень прамінуў хутка ў гэтых развагах; надышоў вечар. Лаўрэцкі адправіўся да Каліціных. Ён ішоў спешна, але да дому іх наблізіўся павольнымі крокамі. Перад ганкам стаялі дрожкі Паншына. „Ну, — падумаў Лаўрэцкі, не буду эгаістам“ — і ўвайшоў у дом. У доме ён нікога не сустрэў, і ў гасцінай было ціха; ён адчыніў дзверы і ўбачыў Мар‘ю Дзімітраўну, гуляўшую ў пікет з Паншыным. Паншын моўчкі яму пакланіўся, а гаспадыня дома ўсклікнула: — вось нечакана! — і злёгку нахмурыла бровы. Лаўрэцкі падсеў да яе і пачаў глядзець ёй у карты.

— Вы хіба ўмееце ў пікет? — запытала яна яго з нейкай захаванай прыкрасцю і тут-жа абвясціла, што разнеслася.

Паншын налічыў дзевяноста і пачаў ветліва і спакойна браць узяткі, з строгім і гаварлівым выразам на твары. Так павінны гуляць дыпламаты, магчыма так і ён гуляў у Пецербургу з якім-небудзь выдатным саноўнікам, якому жадаў надаць выгодны погляд пра сваю сталасць і спеласць. „Сто адзін, сто два, чырва, сто тры“, мерна гучэў яго голас, і Лаўрэцкі не мог зразумець, чым ён гучэў: дакорам ці самаздавальненнем.

— Можна бачыць Марфу Цімафееўну? — запытаў ён, прыкмячаючы, што Паншын яшчэ з большай ганарлівасцю браўся картаваць калоду. Мастака ў ім ужо не прыкмячалася і ценю.

— Я думаю, можна. Яна ў сябе, наверсе, — адказала Мар‘я Дзімітраўна: — даведайцеся.

Лаўрэцкі адправіўся наверх. І Марфу Цімафееўну ён застаў за картамі: яна гуляла ў дурня з Настассяй Карпаўнай. Роска забрахала на яго; але абедзве бабулі ветліва яго прынялі; асабліва Марфа Цімафееўна здавалася была ў гуморы.

— А! Федзя! Калі ласка, — праказала яна: — сядай, мой пане. А мы зараз дагуляем. Хочаш варэння? Шурачка, дастань яму слоік з клубніцамі. Не хочаш? Ну, дык сядзі так, а курыць — не куры, не магу я табакі вашай вытрываць, ды і Матрос ад яе чхае.

Лаўрэцкі паспяшаўся сказаць, што зусім не жадае курыць.

— Быў ты ўнізе? — не пераставала бабуля: — каго там бачыў? Паншын усё там тырчыць? А Лізу не бачыў? Не? Яна сюды хацела прысці… Ды вось і яна, лёгкая на ўспамін.

Ліза ўвайшла ў пакой і, убачыўшы Лаўрэцкага пачырванела.

— Я да вас на хвілінку, Марфа Цімафееўна, — пачала-была яна…

— Навошта на хвілінку? — адказала бабуля. — Што гэта вы ўсе, маладыя дзяўчаты, за непаседы такія? Ты бачыш, у мяне госць, пагутары з ім, забаў яго.

Ліза прысела на ўскрай крэсла, падняла вочы на Лаўрэцкага і адчула, што ёй нельга было не даць яму ведаць, чым скончылася яе спатканне з Паншыным. Але як гэта зрабіць? Ёй і сорамна было, і нязручна. Ці даўно яна пазнаёмілася з ім, з гэтым чалавекам, які і ў царкву рэдка ходзіць; і так абыякава зносіць скананне жонкі, — і вось ужо яна паведамляе яму свае сакрэты… Праўда, ён спачувае ёй, яна сама верыць яму і адчувае да яго сімпатыю, але ўсё-такі ёй сорамна зрабілася, нібы чужы ўвайшоў у дзявочы, чысты пакойчык.

Марфа Цімафееўна прышла ёй на дапамогу.

— Калі-ж ты яго забаўляць не будзеш, — загаварыла яна: — хто-ж яго, небараку, забавіць? Я для яго залішне старая, а ён для мяне залішне разумны, а для Настассі Карпаўны ён залішне стары, ёй усё маладзенькіх падавай.

— Чым-жа я магу забавіць Фёдара Іваныча? — праказала Ліза. — Калі ён хоча, я лепей яму што-небудзь на фартэп‘яна сыграю, — дадала яна нерашуча.

— Вельмі добра, ты ў мяне разумніца, — адказала Марфа Цімафееўна. — Ідзіце, мае любыя, уніз; калі скончыце — прыходзьце, а я вось у дурніцах засталася, мне крыўдна, я адгуляцца хачу.

Ліза ўстала. Лаўрэцкі пайшоў за ёй. Сыходзячы па сходнях, Ліза спынілася.

— Праўду кажуць; — пачала яна: — што сэрца людское перапоўнена супярэчнасцямі. Ваш прыклад павінен быў напалохаць мяне, зрабіць мяне недаверлівай да шлюбаў па каханню, а я…

— Вы адмовілі яму? — перапыніў Лаўрэцкі.

— Не, але і не згадзілася. Я яму ўсё сказала, усё, што я адчувала, і папрасіла яго пачакаць. Задаволены вы? — дадала яна з хуткай усмешкай, — і злёгку кратаючы парэнчы рукою, збегла па сходнях.

— Што мне сыграць вам? — запытала яна, падымаючы пакрышку фартэп‘яна.

— Што хочаце, — адказаў Лаўрэцкі і сеў так, што мог глядзець на яе.

Ліза пачала іграць і доўга не адвадзіла вачэй ад сваіх пальцаў. Яна зірнула, нарэшце, на Лаўрэцкага і спынілася: так дзіўны здаўся ёй яго твар.

— Што з вамі? — запытала яна?

— Нічога, — адказаў ён: — мне вельмі хораша, я рад за вас, я рад вас бачыць, — прадоўжвайце.

— Мне здаецца, — гаварыла Ліза праз некалькі хвілін: — калі-б ён сапраўды мяне кахаў, ён-бы не напісаў гэтага ліста, ён павінен быў-бы адчуваць, што я не магу адказаць яму цяпер.

— Гэта не важна, — праказаў Лаўрэцкі: — важна тое, што вы яго не кахаеце.

— Перастаньце, што гэта за гутарка! Мне ўсё марыцца ваша нябожчыца-жонка, і вы мне страшны.

— Ці-ж не праўда, Вольдэмар, як міла іграе мая Лізет? — гаварыла тым часам Мар‘я Дзімітраўна Паншыну.

— Так — адказаў — вельмі міла.

Мар'я Дзімітраўна з пяшчотнасцю паглядзела на свайго маладога партнёра, але той зрабіў яшчэ больш паважны і заклапочаны выгляд і абвясціў чатырнаццаць каралёў.

ХХХІ

Лаўрэцкі не быў маладым чалавекам; ён не мог доўга ашуквацца наконт пачуцця, выкліканага ў ім Лізай; ён канчаткова ў той-жа дзень пераканаўся ў тым, што пакахаў яе. Не многа радасці прынесла яму гэта перакананне. „Няўжо, — падумаў ён, — мне ў трыццаць пяць год няма чаго іншага рабіць, як зноў аддаць сваю душу ў рукі жанчыны? Але Ліза не такая, як тая: яна-б не патрабавала ад мяне ганебных ахвяр; яна не адцягнула-б мяне ад маіх заняткаў; яна-б сама натхніла мяне на чэсную, строгую працу, і мы пайшлі-б абое ўперад, да прыгожай мэты. Так, — скончыў ён свае развагі: — усё гэта добра, але дрэнна тое, што яна зусім не захоча пайсці са мною. Нездарма яна сказала мне, што я ёй страшны. Аднак і Паншына яна не кахае… Слабое суцяшэнне!“

Лаўрэцкі паехаў у Васільеўскае; але і чатырох дзён там не пражыў, — так яму здалося нудна. Яго таміла таксама чаканне: вестка, паведамлёная мос‘ё Жулем, патрабавала сцвярджэння, а ён не атрымоўваў ніякіх лістоў. Ён звярнуўся ў горад і прасядзеў вечар у Каліціных. Яму лёгка было прыкмеціць, што Мар‘я Дзімітраўна была супроць яго настроена; але яму ўдалося крыху ўлашчыць яе, прайграўшы ёй рублёў пятнаццаць у пікет, — і ён правёў каля поўгадзіны амаль сам-на-сам з Лізай, не гледзячы на тое, што маці ёй яшчэ напярэдадні радзіла не быць залішне фамільярнай з чалавекам „qui a un si grand ridicule^[25]“. Ён знайшоў у ёй змену: яна зрабілася нібы задумлёней, дакарала яго за адсутнасць і спытала яго ці не пойдзе ён на другі дзень да абедні? (на другі дзень была нядзеля).

— Схадзіце, — сказала яна раней, чым ён паспеў адказаць: — мы разам памолімся за спакой яе душы. Потым яна дадала, што не ведае, як ёй быць, не ведае ці мае яна права прымушаць Паншына далей чакаць яе адказу.

— Чаму-ж? — спытаў Лаўрэцкі.

— Таму, — сказала яна: — што я ўжо цяпер пачынаю падазраваць, які гэта будзе адказ.

Яна абвясціла, што ёй галава баліць, і пайшла да сябе наверх, нерашуча працягнуўшы Лаўрэцкаму кончыкі пальцаў.

На другі дзень Лаўрэцкі адправіўся да абедні. Ліза ўжо была ў царкве, калі ён прышоў. Яна заўважыла яго, хаця не звярнулася да яго. Яна старанна малілася; ціха свяціліся яе вочы, ціха схілялася і падымалася яе галава. Ён адчуў, што яна малілася і за яго, — і дзіўнае расчуленне напаўняла яго душу. Яму было і хораша, і крыху совесна. Прыстойна стаяўшы народ, родныя абліччы, дружнае пяянне, пах ладану, даўгія, касыя праменні ад вокнаў, самая цемень сцен і зводаў — усё гаварыла яго сэрцу. Даўно не быў ён у царкве, даўно не звяртаўся ён да бога: ён і цяпер не прамовіў ніякіх малебных слоў, — ён без слоў нават не маліўся, — але хаця на момант, калі не целам, то ўсімі думкамі сваімі кінуўся ніцма і прынікнуў пакорна да зямлі. Успомнілася яму, як у дзяцінстве ён кожны раз ў царкве да той пары маліўся, пакуль не адчуваў у сябе на лобе як-бы нечага свежага датыкання: гэта, думаў ён тады, анёл-абаронца прымае мяне, кладзе на мяне пячаць прызначэння. Ён зірнуў на Лізу… „Ты мяне сюды прывяла“, падумаў ён: „дакраніся-ж да мяне, дакраніся да маёй душы“. Яна ўсё таксама ціха малілася; аблічча яе здалося яму радасным, ён расчуліўся зноў, ён прасіў другой душы — спакою, сваёй — даравання…

Яны сустрэліся на царкоўным ганку; яна прывітала яго з вясёлай і ласкавай важнасцю. Сонца ярка асвятляла маладую траву на цвінтары, пярэстыя сукенкі і хусткі жанчыны; званы суседніх цэркваў гудзелі ў вышыні; вераб‘і цвіркалі па платах. Лаўрэцкі стаяў з непакрытай галавой і ўсміхаўся; лёгкі ветрык уздымаў яго валасы і канцы істужак Лізінага капелюша. Ён пасадзіў Лізу і быўшую з ёй Леначку ў карэту, раздаў усе свае грошы жабракам і ціхенька пайшоў дадому.

ХХХІІ

Надышлі цяжкія дні для Фёдара Іваныча. Ён знаходзіўся ў безупыннай гарачцы. Кожную раніцу ён адпраўляўся на пошту, з хваляваннем распакоўваў лісты, журналы, — і нідзе не знаходзіў нічога, што магло-б сцвердзіць або зняпраўдзіць ракавую вестку. Часам ён сам сабе рабіўся агідным; „што гэта я“, — думаў ён: — чакаю, як воран крыві, пэўнай весткі пра смерць жонкі!“ Да Каліціных ён хадзіў штодзённа; але і там яму не было лягчэй: гаспадыня яўна была ім нездаволена, прымала яго толькі з спагадлівасці; Паншын абыходзіўся з ім пераўвялічана-ветліва; Лем напусціў на сябе мізантропію і ледзь кланяўся яму, а галоўнае: Ліза нібыта яго ўнікала. Калі-ж ёй даводзілася заставацца з ім сам-на-сам, у ёй, замест ранейшай даверлівасці, выяўлялася замяшанне; яна не ведала, што сказаць яму, і ён сам адчуваў збянтэжанасць. Ліза за некалькі дзён зрабілася не тая, якою ён яе ведаў: у яе рухах, голасе, у самым смеху прыкмячалася захаваная трывога, небывалая раней няроўнасць. Мар‘я Дзімітраўна, як зацятая эгаістка, нічога не падазравала; але Марфа Цімафееўна пачынала прыглядаць за сваёй любімкай. Лаўрэцкі не раз дакараў сябе за тое, што паказаў Лізе атрыманы ім нумар журнала: ён не мог не прызнацца, што ў яго душэўным стане было штосьці абураючае для чыстага пачуцця. Ён думаў таксама, што змена ў Лізе стварылася ад яе барацьбы з самой сабою, ад яе сумненняў: які адказ даць Паншыну? Аднойчы яна прынесла яму кнігу, раман Вальтэр-Скота, які яна сама ў яго папрасіла.

— Вы прачыталі гэтую кнігу? — праказаў ён.

— Не; мне цяпер не да кніг, — адказала яна і хацела ісці.

— Пастойце на мінуту; я з вамі так даўно не быў сам-на-сам. Вы нібыта мяне баіцеся.

— Так.

— Чаму-ж, змілуйцеся?

— Не ведаю.

Лаўрэцкі памаўчаў.

— Скажыце, — пачаў ён: — вы яшчэ не наважыліся?

— Што вы хочаце сказаць? — праказала яна, не падымаючы вачэй.

— Вы разумееце мяне…

Ліза раптам успыхнула.

— Не пытайцеся мяне ні пра што, — праказала яна жвава: — я нічога не ведаю; я сама сябе не ведаю…

І яна зараз-жа вышла.

Наступным днём Лаўрэцкі прыехаў да Каліціных пасля абеду і застаў у іх усе прыгатаванні да ўсяночнай. У куце сталовай, на чатырохкутным стале, пакрытым чыстым абрусам, ужо знаходзіліся прыхіленыя да сцяны невялікія абразы ў залатых рамках, з маленькімі цмянымі алмазамі на каронах. Стары слуга, у шэрым фраку і чаравіках, прайшоў, не спяшаючыся і не стукаючы абсацамі, праз увесь пакой, паставіў дзве васковыя свечкі ў тонкіх падсвечніках перад абразамі, перахрысціўся, пакланіўся і ціха выйшаў. Неасветленая гасціная была пустая. Лаўрэцкі пахадзіў па сталовай, {перанос пачатак|п=спы|к=таў}} — ці не імянінніца хто? Яму адказалі шэптам, што не, а што ўсяночную заказалі па жаданню Лізаветы Міхайлаўны ды Марфы Цімафееўны; што хацелі-былі чудатворны абраз падняць, але што яго павезлі за трыццаць вёрст да хворага. Неўзабаве прыбыў разам з дзякамі і свяшчэннік, чалавек ужо немалады, з вялікай лысінай, і гучна кашлянуў у прыхожай; дамы зараз-жа чарадою пацягнуліся з габінета і падышлі да яго пад благаславенне; Лаўрэцкі моўчкі ім пакланіўся; і яны яму пакланіліся моўчкі. Свяшчэннік пастаяў крыху, яшчэ раз адкашлянуўся і спытаў упоўголаса басам:

— Распачынаць загадаеце?

— Распачніце, бацюшка, — адказала Мар‘я Дзімітраўна.

Ён пачаў надзявацца; дзячок у стыхары лісліва папрасіў вугалька; запахла ладанам. З прыхожай вышлі пакаёўкі і лёкай і спыніліся шчытным гуртком перад дзвярыма. Роска, ніколі не схадзіўшая зверху, раптам з‘явілася ў сталовай: яе пачалі выганяць — яна спалохалася, закруцілася і села; лёкай падхапіў яе і вынес. Усяночная пачалася. Лаўрэцкі прытуліўся ў кутку, адчуванні яго былі дзіўныя, амаль сумныя; ён сам не мог добра разабраць, што ён адчуваў. Мар‘я Дзімітраўна стаяла паперадзе ўсіх, перад крэсламі; яна хрысцілася стомлена, няўважліва, па-панску — і азіралася, і раптам узнімала вочы ўгару, ёй было нудна. Марфа Цімафееўна здавалася заклапочанай; Настасся Карпаўна клала земныя паклоны і ўставала з нейкім скромным і мяккім шумам; Ліза, як стала, так і не рушылася з месца і не краталася. Па задумлёнаму выразу яе твара можна было дагадацца, што яна глыбока і горача малілася. Прыкладаючыся да крыжа па сканчэнню ўсяночнай, яна таксама пацалавала вялікую, чырвоную руку свяшчэнніка. Мар‘я Дзімітраўна запрасіла яго адведаць чаю; ён зняў эпітрахіль, зрабіў крыху свецкі выгляд і разам з дамамі перайшоў у гасціную. Пачалася гутарка, не вельмі жвавая. Свяшчэннік выпіў чатыры чашкі, бесперастанку выціраючы хусткай сваю лысіну, расказаў, між іншым, што купец Авошнікаў ахвяраваў семсот рублёў на пазалоту царкоўнага „кумпала“, і паведаміў верны сродак супроць вяснушак. Лаўрэцкі падсеў-быў да Лізы, але яна трымалася строга, амаль сурова, і ні разу не зірнула на яго. Яна нібы знарок яго не прыкмячала; нейкая халодная, важная захопленасць нашла на яе. Лаўрэцкаму чамусьці ўсё хацелася ўсміхнуцца і сказаць што-небудзь забаўнае; але на сэрцы ў яго было замяшанне, і ён вышаў, нарэшце, у глыбіні душы недаўразумяваючы… Ён адчуваў: нешта было ў Лізе, куды ён пранікнуць не мог.

Другім разам Лаўрэцкі, седзячы ў гасцінай і слухаючы ціхія, але цяжкія раздабарыванні Гедэонаўскага, раптам, сам не ведаючы, чаму, абярнуўся і злавіў глыбокі, уважлівы, запытальны погляд у вачах Лізы… Ён быў накіраваны на яго, гэты загадачны погляд. Лаўрэцкі цэлую ноч потым пра яго думаў. Ён любіў не як хлапчук, не да твару яму было ўздыхаць і таміцца, ды і сама Ліза не такое пачуццё ўзбуджала; ды каханне на кожны ўзрост мае свае пакуты, — і ён цалкам іх выпрабаваў.

ХХХIII

Аднойчы Лаўрэцкі, па звычаю свайму, сядзеў у Каліціных. Пасля млосна-спякотнага дня надышоў такі прыгожы вечар, што Мар‘я Дзімітраўна, не гледзячы на сваю агіду да скразнога ветру, загадала адчыніць усе вокны і дзверы ў сад і абвясціла, што ў карты гуляць не будзе, што ў такое надвор‘е ў карты гуляць грэх, а трэба захапляцца прыродай. З гасцей яе быў толькі Паншын. Настроены вечарам і не жадаючы спяваць перад Лаўрэцкім, але адчуваючы прыліў пачуццяў мастака ён пусціўся ў паэзію: прачытаў добра, але залішне свядома і з непатрэбнымі тонкасцямі, некалькі вершаў Лермантава (тады Пушкін не паспеў яшчэ зноў вайсці ў моду) — і раптам, як-бы засароміўшыся сваёй залішняй чуласці, пачаў, з поваду вядомай „Думы“, дакараць і папікаць навейшае пакаленне; прычым не прамінуў выпадку паведаміць, як-бы ён усё закруціў па-свойму, калі-б улада ў яго была руках. „Расія, — гаварыў ён, — адстала ад Еўропы; трэба падагнаць яе. Запэўняюць, што мы маладыя — гэта глупства; ды і да таго-ж у нас вынаходлівасці няма; сам Хамякоў прызнаецца ў тым, што мы нават мышалоўкі не выдумалі. А значыць, мы мімаволі павінны запазычаць у іншых. Мы хворыя, гаворыць Лермантаў, — я згодзен з ім. Але мы хворыя таму, што толькі напалову зрабіліся еўрапейцамі; чым мы скалечыліся, тым мы і лячыцца павінны („lе cadastre“, падумаў Лаўрэцкі). — У нас, — не пераставаў ён, — лепшыя галовы — les meilleures têtes — даўно ў гэтым пераканаліся; усе народы ў сутнасці аднолькавыя; заводзьце толькі добрыя ўстановы — і ўсё будзе добра. Я думаю, можна дапасоўвацца да існуючага народнага побыту; гэта наша справа, справа людзей… (ён ледзь не сказаў: дзяржаўных) служачых; але, у выпадку патрэбы; не турбуйцеся: установы пераробяць самы гэты побыт“. Мар‘я Дзімітраўна з спагадлівасцю падтаквала Паншыну. „Вось які, — думала яна, — разумны чалавек у мяне разважае“. Ліза маўчала, прысланіўшыся да акна; Лаўрэцкі маўчаў таксама; Марфа Цімафееўна, гуляўшая ў куточку ў карты з сваёй прыяцельніцай, мармытала сабе нешта пад нос. Паншын расхаджваў па пакоі і гаварыў прыгожа, але з захаванай злосцю: здавалася, ён сварыўся не на цэлае пакаленне, а на некалькіх вядомых яму людзей. У садзе Каліціных, у вялікім кусце бэзу жыў салавей; яго першыя вячэрнія гукі чуліся ў перапынках красамоўнай прамовы, першыя зоркі запаліліся на ружовым небе, над нерухомымі верхавінамі ліп. Лаўрэцкі падняўся і пачаў спрачацца з Паншыным; завязаліся спрэчкі. Лаўрэцкі адстойваў маладосць і самастойнасць Расіі; аддаваў сябе, сваё пакаленне на ахвяру, — але заступаўся за новых людзей, за іх пераконанні і жаданні; Паншын не згаджаўся раздражліва і рэзка, абвясціў, што разумныя людзі павінны ўсё перарабіць, і занёсся, нарэшце, да таго, што, забыўшыся на сваю годнасць камер-юнкера і чыноўніцкую кар‘еру, назваў Лаўрэцкага адсталым кансерватарам, нават намякнуў, — праўда, вельмі здалёку, — на яго фальшывае становішча ў грамадстве. Лаўрэцкі не раззлаваўся, не ўзвысіў голаса (ён успомніў, што Міхалевіч таксама называў яго адсталым, — толькі вальтэр‘янцам) — спакойна разбіў Паншына па ўсіх пунктах. Ён давёў яму немагчымасць скачкоў і надутых пераробак з вышыні чыноўніцкай самасвядомасці — пераробак, не апраўданых ні веданнем роднай зямлі, ні сапраўднай верай у ідэал, хаця-бы адмоўны; прывёў у прыклад сваё ўласнае выхаванне, патрабаваў перш за ўсё прызнання народнай праўды і пакорлівасці перад ёю, — той пакорлівасці, без якой і смеласць супроць няпраўды немагчыма; не адхіліўся, нарэшце, ад заслужанага, на яго погляд, дакору ў лёгкадумнай растраце часу і сіл.

— Усё гэта вельмі добра! — усклікнуў, нарэшце, з прыкрасцю Паншын: — вось, вы звярнуліся ў Расію, — што-ж вы думаеце рабіць?

— Араць зямлю, — адказаў Лаўрэцкі: — і старацца, як мага лепей яе араць.

— Гэта вельмі пахвальна, бясспрэчна, — адказаў Паншын: — і мне гаварылі, што вы ўжо вялікія зрабілі поспехі ў гэтай галіне; але згадзіцеся, што не кожны здолен на такога роду заняткі…

— Une nature poétique^[26], — загаварыла Мар‘я Дзімітраўна: — вядома, не можа араць… еt puis^[27], вы закліканы, Владзімір Нікалаевіч, рабіць усё en grand^[28].

Гэта было залішне нават для Паншына: ён збянтэжыўся і замяў гутарку. Ён паспрабаваў перавесці яе на хараство зорнага неба, на музыку Шуберта — усё неяк не ладзілася; ён скончыў тым, што прапанаваў Мар‘і Дзімітраўне сыграць з ёй у пікет. — „Як! у такі вечар?“ слаба здзівілася яна; аднак, загадала прынесці карты.

Паншын з трэскам распакаваў новую калоду, а Ліза і Лаўрэцкі, нібы змовіўшыся, абое ўсталі і змясціліся каля Марфы Цімафееўны. Ім зрабілася раптам так хораша абаім, што яны нават пабаяліся застацца ўдвух, — і тым часам яны адчулі абое, што перажытае імі за апошнія дні замяшанне знікла і не звернецца больш. Бабуля патрапала цішком Лаўрэцкага па шчацэ, хітра прыжмурылася і некалькі разоў пакачала галавою, прыгаварваючы шэптам: „адчысціў разумніка, дзякую“. Усё сціхла ў пакоі; чулася толькі слабае патрэскванне васковых свечак, ды часам стук рукі па стале, ды воклік, альбо лічэнне ачкоў, — ды шырокай хваляй улівалася ў вокны разам з роснай прахалодай, магутная, да смеласці звонкая, песня салаўя.

XXXIV

Ліза не вымавіла ні аднаго слова ў працягу спрэчкі між Лаўрэцкім і Паншыным, але ўважліва сачыла за ёй і ўся была на баку Лаўрэцкага. Палітыка яе займала вельмі мала; але самаўпэўнены тон свецкага чыноўніка (ён ніколі яшчэ так не выказваўся) яе адштурхоўваў; яго пагарда да Расіі яе абражала. Лізе і ў галаву не прыходзіла, што яна патрыётка; але ёй было па душы з рускімі людзьмі; рускі ўклад розуму яе радаваў, яна, без замяшання, цэлымі гадзінамі гутарыла з старастам матчынага маёнтка, калі ён прыязджаў у горад, і гутарыла з ім, як з роўным, без усякай панскай спагадлівасці. Лаўрэцкі ўсё гэта адчуваў; ён не спрачаўся-б з адным Паншыным, ён гаварыў толькі для Лізы. Адно аднаму яны нічога не сказалі, нават вочы іх рэдка сустракаліся; але абое яны зразумелі, што цесна сышліся ў гэты вечар, зразумелі, што і любяць і не любяць адно і тое-ж самае. У адным толькі яны разыходзіліся, але Ліза потай спадзявалася прывесці яго да бога. Яны сядзелі каля Марфы Цімафееўны і, здавалася, сачылі за яе гульнёй; але яны і сапраўды за ёй сачылі, — а тым часам у кожнага з іх сэрца расло ў грудзях і нічога для іх не гублялася: для іх спяваў салавей, і зоркі гарэлі, і дрэвы ціха шапталі, залюляныя і сном, і кунегай лета, і цеплынёй. Лаўрэцкі аддаваўся ўвесь захапіўшай яго хвалі — і радаваўся; але слова не выкажа таго, што адбывалася ў чыстай душы дзяўчыны: яно было тайнай для яе самой; няхай-жа яно застанецца і для ўсіх тайнай. Ніхто не ведае, ніхто не бачыў і не ўбачыць ніколі, як, закліканае да жыцця і красавання, наліваецца і спее зерне ва ўлонні зямлі.

Прабіла дзесятая гадзіна. Марфа Цімафееўна адправілася да сябе наверх з Настассяй Карпаўнай; Лаўрэцкі і Ліза прайшліся па пакоі, спыніліся перад адчыненымі дзвярыма саду, зірнулі ў цёмную даль, потым адно на аднаго — і ўсміхнуліся; так, здаецца, узяліся-б яны за рукі, нагаварыліся-б удосталь. Яны звярнуліся да Мар‘і Дзімітраўны і да Паншына, у якіх пікет зацягнуўся. Апошні „кароль“ скончыўся, нарэшце, гаспадыня ўстала, крэкчучы і вохкаючы, з абложанага падушкамі крэсла; Паншын узяў капялюш, пацалаваў у Мар‘і Дзімітраўны руку, заўважыў, што іншым шчасліўцам цяпер нішто не перашкаджае спаць альбо захапляцца ноччу, а яму давядзецца да раніцы праседзець над бязглуздымі паперамі, халодна развітаўся з Лізай (ён не чакаў, што ў адказ на яго прапазіцыю яна папросіць пачакаць, — і таму злаваўся на яе) — і вышаў. Лаўрэцкі адправіўся ўслед за ім. Каля варот яны развіталіся; Паншын абудзіў свайго фурмана, штурхнуўшы яго канцом палкі ў шыю, сеў на дрожкі і пакаціў. Лаўрэцкаму не хацелася ісці дадому: ён вышаў з горада ў поле. Ноч была ціхая і светлая, хаця месяца не было; Лаўрэцкі доўга брадзіў па роснай траве; вузкая сцежка папалася яму; ён пайшоў па ёй. Яна прывяла яго да даўгога плота, да каліткі; ён пасарабаваў, сам не ведаючы навошта, штурхнуць яе: яна слаба рыпнула і адчынілася, нібы чакала датыкання яго рукі. Лаўрэцкі апынуўся ў садзе, зрабіў некалькі крокаў па ліпавай прысадзе і раптам застанавіўся ў здзіўленні: ён пазнаў сад Каліціных.

Ён зараз-жа ўвайшоў у чорную пляму ценю, паглядаўшага ад густога арэхавага куста, і доўга стаяў нерухома, здзіўляючыся і паціскаючы плячыма.

„Гэта нездарма“, падумаў ён.

Усё было ціха вакол, з боку дома не чулася ніякага гуку. Ён асцярожна пайшоў уперад. Вось, на звароце прысады, увесь дом раптам зірнуў на яго сваім цёмным фасам; у двух толькі вокнах наверсе мільгаў свет: у Лізы гарэла свечка за белай фіранкай, ды ў Марфы Цімафееўны ў спальні перад вобразам цяплілася чырвоным аганьком лампадка, адлюстроўваючыся роўным бляскам на золаце рамы; унізе дзверы на балконе шырока зеўрылі, адчыненыя насцеж. Лаўрэцкі сеў на драўняную лавачку, падпёрся рукой і пачаў глядзець на гэтыя дзверы ды на акно Лізы. У горадзе прабіла поўнач; у доме маленькі гадзіннічак тонка празвінеў дванаццаць, вартаўнік дробна пастукаў па дошцы. Лаўрэцкі нічога не думаў, нічога не чакаў; яму прыемна было адчуваць сябе блізка каля Лізы, сядзець у яе садзе на лавачцы, дзе і яна сядзела не аднойчы… Свет знік у Лізіным пакоі. „Спакойнай ночы, мая любая дзяўчынка“, прашаптаў Лаўрэцкі, прадоўжваючы сядзець нерухома і не адводзячы ўзроку з пацямнелага акна.

Раптам свет з‘явіўся ў адным з вокнаў ніжняга паверха, перайшоў у другое, у трэцяе… Нехта ішоў з свечкай па пакоях. „Няўжо Ліза? Не можа быць?..“ Лаўрэцкі прыпадняўся… Мільгнула знаёмае аблічча, і ў гасцінай з‘явілася Ліза. У белым адзенні, з нерасплеценымі косамі па плячах, яна ціхенька падышла да стала, нагнулася над ім, паставіла свечку і штосьці пашукала, потым звярнуўшыся тварам да саду, яна наблізілася да адчыненых дзвярэй, і ўся белая, лёгкая, стройная, застанавілася на парогу. Трапятанне прабегла па членах Лаўрэцкага.

— Ліза! — сарвалася ледзь чутна з яго губ.

Яна здрыгнулася і пачала ўглядацца ў змрок.

— Ліза! — паўтарыў Лаўрэцкі гучней і вышаў з ценю прысады.

Ліза з спалохам выцягнула галаву і пахіснулася назад: яна пазнала яго. Ён назваў яе ў трэці раз і працягнуў да яе рукі. Яна аддзялілася ад дзвярэй і ўступіла ў сад.

— Вы? — прагаварыла яна. — Вы тут?

— Я… я… выслухайце мяне, — прашаптаў Лаўрэцкі і, схапіўшы яе за руку, павёў да лавачкі.

Яна ішла за ім без супраціўлення, яе бледны твар, нерухомыя вочы, усе яе рухі выяўлялі нясказанае здзіўленне. Лаўрэцкі пасадзіў яе на лавачку і сам стаў перад ёй…

— Я не думаў прыйсці сюды, — пачаў ён: — мяне прывяло… Я… я… я кахаю вас, — прамовіў ён з мімавольным жахам.

Ліза павольна зірнула на яго; здавалася, яна толькі ў гэты момант зразумела, дзе яна і што з ёю. Яна хацела падняцца, не магла і закрыла твар рукамі.

— Ліза, — прамовіў Лаўрэцкі: — Ліза, — паўтарыў ён і схіліўся да яе ног…

Яе плечы пачалі злёгку дрыжэць, пальцы бледных рук мацней прыгарнуліся да твара.

— Што з вамі? — прамовіў Лаўрэцкі і пачуў ціхае рыданне. Сэрца яго захаланула… Ён зразумеў, што азначалі гэтыя слёзы.

— Няўжо вы мяне кахаеце? — прашаптаў ён і крануўся яе каленей.

— Устаньце, — пачуўся яе голас: — устаньце, Фёдар Іваныч. Што мы гэта робім з вамі?

Ён устаў і сеў побач з ёю на лавачку. Яна ўжо не плакала і ўважліва глядзела на яго сваімі вільготнымі вачыма.

— Мне страшна; што гэта мы робім? — паўтарыла яна.

— Я вас кахаю, — прагаварыў ён зноў: — я гатоў аддаць вам усё жыццё маё.

Яна зноў здрыгнулася, нібы яе штосьці ўжаліла, і падняла вочы ў неба.

— Гэта ўсё ў руках бога, — прамовіла яна.

— Але вы мяне кахаеце, Ліза? Мы будзем шчаслівы?

Яна апусціла вочы; ён ціха прытуліў яе да сябе, і галава яе ўпала да яго на плячо… Ён адхіліў крыху сваю галаву і крануўся яе бледных губ.

∗     ∗
∗

Праз поўгадзіны, Лаўрэцкі ўжо стаяў перад каліткай саду. Ён знайшоў яе зачыненай і вымушан быў пераскочыць цераз плот. Ён звярнуўся ў горад і пайшоў па заснуўшых вуліцах. Пачуццё нечаканай, вялікай радасці напаўняла яго душу; усе сумненні ў ім замерлі. „Знікні, мінулае, цёмны прывід, — думаў ён: — яна мяне кахае, яна будзе мая“. Раптам яму здалося, што ў паветры, над яго галавою, разліліся нейкія дзіўныя, пераможныя гукі; ён застанавіўся: гукі загрымелі яшчэ надзвычайней, напеўным, моцным патокам струменіліся яны, — і ў іх, здавалася, гаварыла і спявала ўсё яго шчасце. Ён азірнуўся: гукі несліся з двух верхніх вокнаў невялікага дома.

— Лем! — усклікнуў Лаўрэцкі: і пабег да дома. — Лем! Лем! — паўтарыў ён гучна.

Гукі замерлі, і постаць старога ў шляфроку, з расхрыстанымі грудзьмі і раскудлачанымі валасамі, з‘явілася ў акне.

— Ага! — прагаварыў ён з гонарам: — гэта вы?

— Хрыстафор Фёдарыч, што гэта за цудоўная музыка; на ўсё святое, упусціце мяне.

Стары, ні слова не кажучы, велічным рухам рукі кінуў з акна ключ ад дзвярэй на вуліцу. Лаўрэцкі жвава ўзбег нагару, увайшоў у пакой і хацеў-быў кінуцца да Лема; але той уладарна паказаў яму на крэсла, адрывіста сказаў па-руску: „сядайце і слушыць“; сам сеў за фартэп‘яна, горда і строга зірнуў вакол і зайграў. Даўно Лаўрэцкі не чуў нічога падобнага: салодкая, палкая мелодыя з першага гуку ахапіла яго сэрца; яна ўся ззяла, уся тамілася натхненнем, шчасцем, хараством; яна расла і таяла; яна закранала ўсё, што ёсць на зямлі дарагое, таемнае і святое; яна дыхала бессмяротнай тугою і адыходзіла паміраць у нябёсы: Лаўрэцкі выпрастаўся і стаяў, пахаладзелы і бледны ад захаплення. Гэтыя гукі так і ўпіваліся ў яго душу, толькі што ўзрушаную шчасцем кахання; яны самі палалі каханнем. „Паўтарыце“, прашаптаў ён, як толькі празвінеў апошні акорд. Стары кінуў на яго арліны зірк, пастукаў рукою па грудзях і, праказаўшы павольна на роднай сваёй мове: „гэта я зрабіў, бо я вялікі музыкант“, зноў сыграў сваю цудоўную кампазіцыю. У пакоі не было свячэй; свет выплыўшага месяца скосу падаў у вокны; звонка трапятала чуткае паветра; маленькі, бедны пакойчык здаваўся святыняй, і высока, і натхнёна падымалася ў срабрыстым поўзмроку галава старога. Лаўрэцкі падышоў да яго і абняў яго. Спачатку Лем не адказваў на яго абняцце, нават адхіліў яго локцем; доўга, не кратаючыся ні адным членам, глядзеў ён усё так-жа строга, амаль груба, і толькі разы два прамычэў: ага! Нарэшце, яго зменены твар супакоіўся, апусціўся, і ён, у адказ на гарачыя віншаванні Лаўрэцкага спачатку ўсміхнуўся крыху, потым заплакаў, слаба ўсхліпваючы, як дзіця.

— Гэта цікава, — сказаў ён; што вы менавіта цяпер прышлі; — але я ведаю, усё ведаю.

— Вы ўсё ведаеце? — праказаў з замяшаннем Лаўрэцкі.

— Вы мяне чулі, — адказаў Лем: — хіба вы не зразумелі, што я ўсё ведаю?

Лаўрэцкі да раніцы не мог заснуць: ён усю ноч праседзеў на ложку. І Ліза не спала: яна малілася.

ХХХV

Чытач ведае, як вырас і развіваўся Лаўрэцкі; скажам некалькі слоў пра выхаванне Лізы. Ёй мінуў 10-ы год, калі бацька яе памёр; але ён мала займаўся ёю. Завалены справамі, заўсёды заклапочаны павелічэннем сваёй маёмасці, зласлівы, рэзкі, нецярплівы, ён не скупіўшыся даваў грошы на настаўнікаў, гувернёраў, на адзенне ды іншыя патрэбы дзяцей; але цярпець не мог, як ён выказваўся, „няньчыцца з пісклятамі“, — ды і некалі яму было няньчыцца з імі: ён працаваў, вазіўся з справамі, спаў мала, зрэдку гуляў у карты, зноў працаваў; ён сам сябе параўноўваў з канём, запрэжаным у малатарню. „Хуценька жыццё маё праскочыла“, прамовіў ён па смяротным ложы з горкай усмешкай на засмаглых губах. Мар‘я Дзімітраўна ў сутнасці не многа больш за мужа займалася Лізай, хаця яна і хвасталася перад Лаўрэцкім, што яна выхавала дзяцей сваіх: яна адзявала яе, як ляльку, пры гасцях гладзіла яе па галоўцы і называла ў вочы разумніцай і душкай — і толькі: млявую барыню стамляла кожная безупынная турбота. Пры жыцці бацькі Ліза знаходзілася на руках гувернанткі, дзяўчыны Маро з Парыжа; а пасля яго смерці паступіла ў веданне Марфы Цімафееўны. Марфу Цімафееўну чытач ведае; а дзяўчына Маро была малюсенькае, зморшчанае стварэнне з птушынымі манерамі і птушыным разумком. У маладосці яна вяла жыццё вельмі лёгкадумнае, а пад старасць засталіся ў яе толькі дзве слабасці — да ласункаў і да картаў. Калі яна была сытая, не гуляла ў карты і не балбатала, — твар у яе зараз-жа прымаў выгляд амаль змярцвелы: сядзіць, бывала, глядзіць, дыхае — і так і відаць, што ніякай думкі не прабягае ў галаве. Яе нават не можна было назваць добраю: не бываюць-жа добрыя птахі. Ці з прычыны лёгкадумна праведзенай маладосці, альбо ад парыжскага паветра, якім яна надыхалася з маленства, — у ёй гнездзілася нешта накшталт усеагульнага дзяшовенькага скептыцызма, які выказваўся звычайна словамі: „tout ça c‘est des bêtises^[29]“. Яна гаварыла няправільным, але чыста-парыжскім жаргонам, не пляткарыла і не капрызнічала, — што-ж больш яшчэ жадаць ад гувернанткі? На Лізу яна мела мала ўплыву; тым мацней быў уплыў на яе нянькі, Агаты Уласаўны.

Лёс гэтай жанчыны быў цікавы. Яна паходзіла з сялянскай сям‘і; 16-ці год яе аддалі за мужыка; але ад сваіх сясцёр-сялянак яна вызначалася рэзка. Бацька яе год дваццаць быў старастам, нажыў грошай многа і песціў яе. Красуня яна была незвычайная, першая фарсуння па ўсёй ваколіцы, разумніца, гаварлівая, смелая. Яе пан, Дзімітры Пестоў, бацька Мар‘і Дзімітраўны, чалавек скромны і ціхі, убачыў яе аднойчы на малацьбе, пагаварыў з ёй і палка ў яе закахаўся. Яна неўзабаве аўдавела; Пестоў, хаця і жанаты быў чалавек, узяў яе да сябе ў дом, адзеў яе па-двароваму. Агата зараз-жа асвойталася з новым сваім становішчам, нібы яна век свой інакш не жыла. Яна пабялела, папаўнела; рукі ў яе пад кісейнымі рукавамі зрабіліся „крупчастыя“, як у купчыхі; самавар не схадзіў са стала, апрача шоўку ды бархату яна нічога насіць не хацела, спала на пуховых пярынах. Год пяць прадоўжвалася гэта шчаслівае жыццё, але Дзімітры Пестоў памёр; удава яго, паня добрая, шкадуючы памяць нябожчыка, не хацела абыйсціся са сваёй супраціўніцай несумленна, тым больш, што Агата ніколі перад ёю не забывалася; аднак аддала яе за скотніка і саслала прэч з вачэй. Прайшло гады тры. Раз неяк, у душны летні дзень, паня заехала да сябе на скотны двор. Агата пачаставала яе такімі слаўнымі халоднымі вяршкамі, так скромна сябе трымала, і сама была такая акуратная, вясёлая, усім здаволеная, што паня змілавалася над ёю і дазволіла хадзіць у дом: а месяцаў праз шэсць так да яе прывязалася, што зрабіла яе эканомкай і даручыла ёй усю гаспадарку. Агата зноў увайшла ў сілу, зноў раздабрэла і пабялела; барыня зусім ёй даверылася. Так прайшло яшчэ год пяць. Няшчасце паўторна звалілася на Агату. Муж яе, якога яна вывела ў лёкаі, запіў, пачаў прападаць з дома і скончыў тым, што выкраў шэсць панскіх срэбраных лыжак і схаваў іх — да выпадку — у жончын куфар. Гэта выкрылася. Яго зноў звярнулі ў скотнікі, а на Агату наклалі няміласць, з дома яе не выгналі, але перавялі з эканомак у краўчыхі і загадалі ёй замест чапца насіць хустку. На здзіўленне ўсіх Агата з ціхім пакорам прыняла выбухнуўшы над ёю ўдар. Ёй ужо было тады за трыццаць год, дзеці ў яе ўсе памерлі, і муж жыў нядоўга. Прышла ёй пара схамянуцца: яна схамянулася. Яна зрабілася вельмі маўклівая і багамольная, не прапускала ні адной заутрані, ні адной абедні, падаравала ўсе свае прыгожыя сукенкі. Пятнаццаць год правяла яна ціха, мірна, станавіта, ні на каго не сварыўшыся, усім саступаючы. Калі хто нагрубіць ёй — яна толькі паклоніцца і падзякуе за навучанне. Барыня даўно ёй даравала, і няміласць зняла з яе, і з сваёй галавы чапец падаравала; але яна сама не захацела зняць сваю хустку і ўсё хадзіла ў цёмным адзенні; а пасля смерці барыні яна зрабілася яшчэ цішэй і ніжэй. Рускі чалавек баіцца і прывязваецца лёгка, але пашану яго заслужыць цяжка; даецца яна не хутка і не кожнаму. Агату ўсе ў доме вельмі паважалі; ніхто і не ўспамінаў аб мінулым грахах, нібы іх разам са старым панам у зямлю пахавалі.

Зрабіўшыся мужам Мар‘і Дзімітраўны, Каліцін хацеў-быў даручыць Агаце хатнюю гаспадарку; але яна адмовілася „баючыся спакусы“; ён закрычаў на яе, яна нізка пакланілася і вышла вон. Разумны Каліцін разумеў людзей: ён і Агату зразумеў і не забыўся на яе. Перасяліўшыся ў горад, ён, з яе згоды, прыставіў яе ў якасці нянькі да Лізы, якой толькі што пайшоў пяты год.

Лізу спачатку спалохаў сур‘ёзны і строгі твар новай нянькі, але яна неўзабаве звыклася з ёю і моцна яе палюбіла. Яна сама была сур‘ёзнае дзіця; рысы яе нагадвалі рэзкае і правільнае аблічча Каліціна; толькі вочы ў яе былі не бацькавы, яны свяціліся ціхай увагай і дабратой, што рэдка ў дзецях. Яна ў лялькі не любіла гуляць. Смяялася не гучна і не доўга, трымалася прыстойна. Яна задумвалася не часта, але амаль заўсёды нездарма; памаўчаўшы крыху, яна звычайна канчала тым, што зварочвалася да каго-небудзь старэйшага з запытаннем, якое паказвала, што галава яе работала над новым уражаннем. Яна вельмі хутка перастала шапялявіць і ўжо на чацвертым годзе гаварыла зусім чыста. Бацькі яна баялася, пачуццё яе да мацеры было невыразнае, — яна не баялася яе і не ласцілася да яе; аднак, яна і да Агаты не ласцілася, хаця толькі яе адну і любіла. Агата з ёй не разлучалася. Дзіўна было бачыць іх удвух. Бывала, Агата, уся ў чорным, з цёмнай хусткай на галаве, з схудалым, як воск празрыстым, але ўсё яшчэ прыгожым і выразным тварам, сядзіць проста і вяжа панчоху; каля ног яе, на маленькім крэсліцы, сядзіць Ліза і таксама стараецца над якой-небудзь работай, альбо важна ўзняўшы светлыя вочкі, слухае, што расказвае ёй Агата; а Агата расказвае ёй не казкі: мерным і роўным голасам расказвае яна жыццё прачыстай дзевы, жыццё пустэльнікаў, угоднікаў боскіх, святых мучаніц, гаворыць яна Лізе, як жылі святыя ў пустынях, як ратаваліся, голад цярпелі і галечу, — і цароў не баяліся, хрыста спавядалі; як ім птахі нябесныя корм насілі, і звяры іх слухаліся; як на тых месцах, дзе кроў іх падала, кветкі выросталі. — „Жоўтафіёлі?“ спытала аднойчы Ліза, якая вельмі любіла кветкі… Агата гаварыла з Лізай паважна і смірэнна, нібы яна сама адчувала, што не ёй-бы вымаўляць такія высокія і святыя словы. Ліза яе слухала — і вобраз усюды існуючага, усё ведаючага бога з нейкай салодкай сілай усяляўся ў яе душу, напаўняў яе чыстым, пакорлівым страхам, а хрыстос рабіўся ёй нечым, блізкім, знаёмым, амаль не родным. Агата і маліцца яе навучыла. Часам яна абуджвала Лізу рана на золку, спешна яе адзявала і выходзіла цішком да заутрані; Ліза ішла за ёй на цыпачках, ледзь дыхаючы; холад і поўзмрок раніцы, свежасць і пустэча царквы, самая таемнасць гэтых нечаканых адлучак, асцярожнае зварачэнне ў дом, у пасцельку, — уся гэта сумесь забароненага, дзіўнага, святога, узрушвала дзяўчынку, пранікла ў самую глыбіню яе істоты. Агата ніколі нікога не асуджвала і на Лізу не сварылася за свавольствы. Калі яна бывала чым нездаволена, яна толькі маўчала, і Ліза разумела гэта маўчанне; з хуткай праніклівасцю дзіцяці яна таксама добра разумела, калі Агата была нездаволена іншымі — ці Мар‘яй Дзімітраўнай альбо самім Каліціным. Гады тры з лішкам хадзіла Агата за Лізай, дзяўчына Маро яе змяніла; але лёгкадумная францужанка з сваімі сухімі манерамі ды воклікамі: tout са c‘est des bêtises — не магла выжыць з сэрца Лізы яе любую няньку: пасеянае семя пусціла залішне глыбокія корні. Да таго-ж, Агата, хаця і перастала хадзіць за Лізай, засталася ў доме і часта бачылася са сваёй выхаванкай, якая ёй верыла па-ранейшаму.

Агата, аднак, не ўжылася з Марфай Цімафееўнай, калі тая пераехала ў Каліцінскі дом. Строгая важнасць былой „панёўніцы“ не падабалася нецярплівай і самавольнай бабулі. Агата адпрасілася на багамолле і не звярнулася. Хадзілі цёмныя чуткі, нібы яна аддалілася ў раскольніцкі скіт. Але след, пакінуты ёю ў душы Лізы, не згладзіўся. Яна па-старому ішла да абедні, як на свята, малілася з захапленнем, з нейкім стрыманым і сарамлівым парываннем, чаму Мар‘я Дзімітраўна потай не мала здзіўлялася, ды і сама Марфа Цімафееўна, хаця ні чым не абмяжоўвала Лізу аднак старалася ўмеркаваць яе імпэт і не дазваляла ёй класці залішнія земныя паклоны: не дваранская, бач, гэта манера. Вучылася Ліза добра, г. зн. уседліва; асабліва бліскучымі здольнасцямі, вялікім розумам яе бог не ўзнагародзіў. Без стараннасці ёй нічога не давалася. Яна добра іграла на фартэп‘яна, але адзін Лем ведаў, чаго ёй гэта каштавала. Чытала яна не шмат; у яе не было „сваіх слоў“, але былі свае думкі, і ішла яна сваім шляхам. Нездарма падобна яна была на бацьку: ён таксама не пытаўся ў іншых, што яму рабіць. Так расла яна — спакойна, няспешна, так дасягнула дзевятнаццацігадовага ўзросту. Яна была вельмі мілая, сама таго не ведаючы. У кожным яе руху выяўлялася мімавольная, крыху нязграбная грацыя; голас яе гучэў срэбрам някранутага юнацтва, малейшае адчуванне прыемнасці выклікала прывабную ўсмешку на яе губы, надавала глыбокі блеск і нейкую таёмную ласкавасць яе прасвятлеўшым вачам. Уся пранікнутая пачуццём абавязку, баязню абразіць каго-б там не было, з сэрцам добрым і ціхім, яна любіла ўсіх і нікога ў прыватнасці. Яна любіла аднаго бога захоплена, нясмела, пяшчотна. Лаўрэцкі першы парушыў яе ціхае ўнутранае жыццё.

Такою была Ліза.

ХХХVІ

Наступным днём, гадзіне а дванаццатай, Лаўрэцкі адправіўся да Каліціных. На дарозе ён сустрэў Паншына, які праскакаў міма яго верхам, насунуўшы капялюш на самыя бровы. У Каліціных Лаўрэцкага не прынялі — у першы раз з той пары, як ён з імі пазнаёміўся. Мар‘я Дзімітраўна „адпачывалі“, — так паведаміў лёкай; „ім“ галава балела. Марфы Цімафееўны і Лізаветы Міхайлаўны не было дома. Лаўрэцкі пахадзіў каля саду, у няяснай надзеі сустрэцца з Лізай, але не ўбачыў нікога. Ён звярнуўся праз дзве гадзіны і атрымаў той-жа самы адказ, прычым лёкай неяк скосу паглядзеў на яго. Лаўрэцкаму здалося непрыстойным наведвацца ў той-жа дзень у трэці раз — і ён наважыўся з‘ездзіць у Васільеўскае, дзе ў яго без таго былі справы. Па дарозе ён меркаваў аб розных планах, адзін лепш эа другога: але ў вёсцы яго цёткі на яго напаў сум; ён распачаў гутарку з Антонам; у старога, як знарок усё невясёлыя думкі ў галаве былі. Ён расказаў Лаўрэцкаму, як Глафіра Петроўна перад смерцю сама сябе за руку ўкусіла, — і, памаўчаўшы, сказаў, уздыхнуўшы: „Кожны чалавек, паночку, сам сабе на з‘ядзенне аддадзены“. Ужо было позна, калі Лаўрэцкі пусціўся ў зваротную дарогу. Учарайшыя гукі ахапілі яго, вобраз Лізы ўзняўся ў яго душы ва ўсёй сваёй ціхай яснасці; ён расчуліўся пры думцы, што яна яго кахае — і пад‘ехаў да свайго гарадскога доміка, заспакоены і шчаслівы.

Першае, што здзівіла яго пры ўваходзе ў прыхожую, быў пах пачулі, вельмі яму агідны; тут-жа стаялі нейкія высокія куфры і баулы. Твар выскачыўшага да яго насустрач камердынера здаўся яму дзіўным. Яшчэ не разабраўшыся ў сваіх уражаннях, пераступіў ён парог гасцінай… Яму насустрач з канапы паднялася дама ў чорным шоўкавым адзенні з валанамі і, паднёсшы батыставую хустку да бледнага твара, пераступіла некалькі крокаў, схіліла старанна-расчасаную галаву — і ўпала да яго ног… Тут толькі ён пазнаў яе: гэта дама была яго жонка.

У яго заняло дыханне… Ён прыхіліўся да сцяны.

— Тэадор, не праганяйце мяне! — сказала яна па-французску, і голас яе, як нажом, разануў яго па сэрцу.

Ён глядзеў на яе незразумела, і аднак, зараз-жа мімаволі заўважыў, што яна і пабялела і ацякла.

— Тэадор! — не пераставала яна, зрэдку ўскідваючы вачыма і асцярожна ламаючы свае надзіва прыгожыя пальцы з ружовымі, глянсаванымі пазногцямі: — Тэадор, я перад вамі вінавата, глыбока вінавата, — скажу больш, я злачынніца; але выслухайце мяне; раскаянне мяне мучае; я зрабілася сама сабе нязноснай, я не магла больш выносіць маё становішча; колькі разоў я думала звярнуцца да вас, але я баялася вашага гневу; я наважылася парваць усякую сувязь з мінулым… puis, j‘ai été si malade^[30] — я была такая хворая, — дадала яна і правяла рукой па лобе і па шчацэ, — я выкарыстала распаўсюджаную чутку пра маю смерць, я пакінула ўсё; не застанаўліваючыся, дзень і ноч спяшалася я сюды; я доўга не адважвалася з‘явіцца перад вамі, маім суддзёй — paraître devant vous, mon juge; але я наважылася, нарэшце, успомніўшы вашу заўсёдашнюю дабрату, ехаць да вас; я даведалася пра ваш адрас у Маскве. Паверце, — не пераставала яна, — паціху паднімаючыся з падлогі і садзячыся на самы ўскрай крэсла: — я часта думала пра смерць, і я-б знайшла ў сабе даволі мужаства, каб пазбавіць сябе жыцця — ах, жыццё цяпер для мяне нязносны цяжар! — але думка пра маю дачку, пра маю Адачку, мяне застанаўлівала; яна тут, яна спіць у суседнім пакоі, беднае дзіцятка! Яна змарылася — вы яе ўбачыце: яна, аднак, перад вамі не вінавата, а я так няшчасліва, так няшчасліва! — усклікнула пані Лаўрэцкая і залілася слязмі.

Лаўрэцкі, нарэшце, апамятаўся; ён аддзяліўся ад сцяны і павараціўся да дзвярэй.

— Вы адыходзіце? — з адчаем прагаварыла яго жонка: — о, гэта жорстка! Не сказаўшы мне ні аднаго слова, ні аднаго нават дакору… Гэта пагарда мяне дабівае, гэта жахліва!

Лаўрэцкі застанавіўся.

— Што вы хочаце пачуць ад мяне? — прамовіў ён бязгучным голасам.

— Нічога, нічога, — жвава падхапіла яна, — я ведаю, я не маю права нічога патрабаваць; я не звар‘яцелая, паверце; я не спадзяюся, я не смею спадзявацца на ваша дараванне; я толькі асмельваюся прасіць вас, каб вы загадалі мне, што мне рабіць, дзе мне жыць? Я, як раба, выканаю ваш загад, які-б ён ні быў.

— Мне няма чаго вам загадваць, — адказаў тым-жа голасам Лаўрэцкі: — вы ведаеце — між намі ўсё скончана… і цяпер больш, чым калі-небудзь. Вы можаце жыць, дзе вам падабаецца; і калі вам мала вашай пенсіі…

— Ах, не кажыце такіх жахлівых слоў, — перапыніла яго Варвара Паўлаўна: — злітуйцеся нада мной, хаця… хаця для гэтага анёла…

І, сказаўшы гэтыя словы, Варвара Паўлаўна імкліва выбегла ў другі пакой і зараз-жа звярнулася з маленькай, вельмі пекна адзетай дзяўчынкай на руках. Буйныя, русыя кудзёркі падалі ёй на прыгожанькі румяны тварык, на вялікія, чорныя, заспаныя вочы; яна і ўсміхалася і жмурылася ад агню, і ўпіналася пульхнай ручонкай у шыю мацеры.

— Ada, vois, c‘est ton pére^[31], — прагаварыла Варвара Паўлаўна, адводзячы ад яе вачэй кудзёркі і моцна цалуючы яе: prie le avec moi^[32].

— C‘est ça, papa^[33], — залапатала дзяўчынка, шапялявячы.

— Oui, mon enfant, n‘est се pas, que tu l‘aimes^[34]?

Але тут зрабілася неўмагату Лаўрэцкаму.

— У якой гэта меладраме ёсць якраз такая сцэна? — прамармытаў ён і вышаў вон.

Варвара Паўлаўна пастаяла некаторы час на месцы, злёгку паціснула плячыма, аднесла дзяўчынку ў другі пакой, раздзела і паклала яе. Потым яна дастала кніжку, села каля лямпы, пачакала каля гадзіны, і, нарэшце, сама легла ў пасцель.

— Eh bien, madame^[35]? — запытала яе служанка, францужанка, вывезеная ёю з Парыжа, знімаючы з яе карсет.

— Eh bien, Justine^[36] — адказала яна: — ён вельмі пастарэў, але, мне здаецца, ён усё-такі-ж самы добры. Падайце мне пальчаткі на ноч, падрыхтуйце на заўтрашні дзень шэрае адзенне да-верху; але не забудзьцеся бараніх катлетак для Ады… Праўда, іх тут цяжка знайсці, але трэба пастарацца.

— A la guerre, comme à la guerre^[37], — адказала Жустына і загасіла свечку.

XXXVII

Больш як дзве гадзіны блукаў Лаўрэцкі па вуліцах горада. Прышла яму на ўспамін ноч, праведзеная ў ваколіцах Парыжа. Сэрца ў яго надрывалася, і ў галаве, пустой і нібы зглушанай, круціліся ўсё адны і тыя-ж думкі, цёмныя, бязглуздыя, злыя. „Яна жыва, яна тут“, шаптаў ён з безупынна выбухаўшым здзіўленнем. Ён адчуваў, што страціў Лізу. Злосць яго душыла; вельмі раптоўна выбухнуў над ім гэты ўдар. Як мог ён так лёгка паверыць хлуслівай балбатні фельетона, кавалку паперы? „Ну, я-б не паверыў“, — падумаў ён: якая была-б розніца? Я-б не ведаў, што Ліза мяне кахае, яна-б сама гэтага не ведала“. Ён не мог адагнаць ад сябе вобраза, голаса, узрокаў сваёй жонкі… і ён праклінаў сябе, праклінаў усё на свеце.

Змучаны, прышоў ён перад раніцай да Лема. Доўга ён не мог дастукацца; нарэшце, у акне з‘явілася галава старога ў каўпаку, кіслая, зморшчаная, ужо зусім не падобная на тую натхнёна-суровую галаву, якая, дваццаць чатыры гадзіны назад, з усёй вышыні сваёй велічы мастака па-царску зірнула на Лаўрэцкага.

— Што вам трэба? — запытаў Лем: — я не магу кожную ноч іграць, я дэкокт прыняў.

Але, відаць твар, у Лаўрэцкага быў вельмі дзіўны: стары зрабіў сабе з рукі над вачыма казырок, угледзеўся ў свайго начнога наведвальніка і ўпусціў яго.

Лаўрэцкі ўвайшоў у пакой і апусціўся на крэсла; стары спыніўся перад ім, захінуўшы полы свайго пярэстага старога халата, скорчыўшыся і шамкаючы губамі.

— Мая жонка прыехала, — праказаў Лаўрэцкі, падняў галаву і раптам сам мімаволі засмяяўся.

Твар Лема выказаў здзіўленне, але ён нават не ўсміхнуўся, толькі мацней закруціўся ў халат.

— Вы-ж не ведаеце, — прадоўжваў Лаўрэцкі: — я думаў… я прачытаў у газеце, што яе ўжо няма на свеце.

— О-о, гэта вы нядаўна прачыталі? — спытаў Лем.

— Нядаўна.

— О-о, — паўтарыў стары і высока падняў бровы. — І яна прыехала?

— Прыехала. Яна цяпер у мяне; а я… я няшчасны чалавек.

І ён зноў усміхнуўся.

— Вы няшчасны чалавек, — павольна паўтарыў Лем.

— Хрыстафор Фёдарыч, — пачаў Лаўрэцкі: — возьмецеся вы даставіць запіску?

— Гм. Можна даведацца, каму?

— Лізав…

— А, так, так, разумею. Добра. А калі трэба будзе даставіць запіску?

— Заўтра, як можна раней.

— Гм. Можна паслаць з Катрын, маю кухарку. Не, я сам пайду.

— І прынясеце мне адказ?

— І прынясу адказ.

Лем уздыхнуў.

— Так, мой бедны малады друг; вы сапраўды, — няшчасны малады чалавек.

Лаўрэцкі напісаў два словы Лізе: ён паведаміў яе аб прыездзе жонкі, прасіў яе прызначыць яму спатканне, — і кінуўся на вузенькую канапу, тварам да сцяны; а стары лёг на ложак і доўга варушыўся, кашляючы і адпіваючы па-крыху свой дэкокт.

Настала раніца; абое яны падняліся. Дзіўнымі вачыма паглядзелі яны адзін на аднаго. Лаўрэцкаму хацелася ў гэты момант забіць сябе. Кухарка Катрын прынесла ім дрэнную каву. Прабіла восьмая гадзіна. Лем надзеў капялюш і, сказаўшы, што лекцыю ён дае ў Каліціных а дзесятай гадзіне, але што ён знойдзе ўдачны повад, адправіўся. Лаўрэцкі зноў кінуўся на канапу і зноў са дна яго душы зашавяліўся гаротны смех. Ён думаў пра тое, як жонка выгнала яго з дома; ёй уяўляў сабе становішча Лізы, заплюшчваў вочы і закідваў рукі за галаву. Нарэшце, Лем звярнуўся і прынёс яму кавалак паперы, на якім Ліза напісала алоўкам наступныя словы: „Мы сёння не можам бачыцца; можа быць — заўтра ўвечары. Бывайце“. Лаўрэцкі суха і безуважна падзякваў Лема і пайшоў да сябе дадому.

Ён застаў жонку за снеданнем; Ада, уся ў буклях, у беленькай сукеначцы, з блакітнымі істужачкамі, ела баранюю катлетку. Варвара Паўлаўна зараз-жа ўстала, як толькі Лаўрэцкі ўвайшоў у пакой і з пакорлівасцю на твары падышла да яго. Ён папрасіў яе паследваць за ім у габінет, зачыніў за сабою дзверы і пачаў хадзіць узад і ўперад; яна села, скромна паклала адну руку на другую і ўзялася сачыць за ім сваімі, усё яшчэ прыгожымі, хаця злёгку падмаляванымі, вачыма.

Лаўрэцкі доўга не мог загаварыць: ён адчуваў, што не ўладаў сабою; ён бачыў ясна, што Варвара Паўлаўна зусім яго не баялася, а рабіла выгляд, што вось зараз страціць прытомнасць.

— Паслухайце, васпані, — пачаў ён, нарэшце, цяжка дыхаючы і часам сціскваючы зубы: — нам няма чаго прыкідвацца адно перад адным; я вашаму пакаянню не веру: ды калі-б яно і было шчырае, сыйсціся зноў з вамі, жыць з вамі — мне немагчыма.

Варвара Паўлаўна сціснула губы і прыжмурылася. „Гэта агіднасць, — падумала яна: — скончана: я для яго нават не жанчына“.

— Немагчыма, — паўтарыў Лаўрэцкі і зашпіліўся даверху. — Я не ведаю, навошта вам патрэбна было прыехаць сюды: мабыць, у вас грошай больш не было.

— О, гора! вы абражаеце мяне, — прашаптала Варвара Паўлаўна.

— Як-бы там ні было — вы, усё-такі, на жаль, мая жонка. — Не магу-ж я вас прагнаць… і вось што я вам прапаную. Вы можаце сёння ж, калі жадаеце, адправіцца ў Лаўрыкі; жывіце там; там, вы ведаеце, добры дом; вы будзеце атрымоўваць усё неабходнае, звыш пенсіі… Згодны вы?

Варвара Паўлаўна паднесла вышываную хустачку да твара.

— Я вам ужо сказала, — прамовіла яна, нервічна торгаючы губамі: — што я на ўсё буду згодна, што-б вам не пажадана было зрабіць са мною; на гэты раз застаецца мне запытаць у вас: ці дазволіце вы мне хаця-бы падзякаваць вас за вашу велікадушнасць?

— Без падзякі, прашу вас, — гэтак лепей, — паспешна праказаў Лаўрэцкі. — Значыць — прадоўжваў ён, набліжаючыся да дзвярэй: — я магу разлічваць…

— Заўтра-ж я буду ў Лаўрыках, — праказала Варвара Паўлаўна, з пашанай падымаючыся з месца. — Але, Фёдар Іваныч (Тэадорам яна яго больш не называла).

— Што вам патрэбна?

— Я ведаю, я яшчэ нічым не заслужыла вашага падаравання; ці магу я спадзявацца хаця-бы, што з часам…

— Эх, Варвара Паўлаўна, — перапыніў яе Лаўрэцкі: — вы разумная жанчына, ды але-ж і я не дурны; я ведаю, што гэта вам зусім не патрэбна. А я даўно вам дараваў, але між намі заўсёды было бяздонне.

— Я здолею пакарыцца, — адказала Варвара Паўлаўна і схіліла галаву. — Я не забыла сваёй віны; я-б не здзівілася, калі-б даведалася, што вы нават узрадваліся паведамленню пра маю смерць, — каротка дадала, яна, злёгку паказваючы рукой на ляжаўшы на стале, забыты Лаўрэцкім нумар журнала.

Фёдар Іваныч здрыгнуў: фельетон быў адзначаны алоўкам. Варвара Паўлаўна яшчэ з большай пакорлівасцю паглядзела на яго. Яна была вельмі хораша ў гэты момант. Шэрае парыжскае адзенне стройна ахутвала яё гнуткую, амаль семнаццацігадовую постаць; яе тонкая, кволая шыя, акружаная белым каўнерыкам, роўна дыхаўшыя грудзі; рукі без браслетаў і перстняў, — уся яе фігура, ад блішчастых валасоў да кончыка ледзь высунутага чаравіка, была так пекна…

Лаўрэцкі акінуў яе зласлівым поглядам, ледзь не ўсклікнуў: „brava!“, ледзь не выцяў яе кулаком у цемя — і аддаліўся. Праз гадзіну ён ужо адправіўся ў Васільеўскае, а праз дзве гадзіны Варвара Паўлаўна загадала наняць сабе лепшую карэту ў горадзе, надзела просты саламяны капялюш з чорным велюмам і скромную манцілью, даручыла Аду Жустыні, і адправілася да Каліціных: з роспытаў прыслугі яна даведалася, што муж яе ездзіў да іх штодзень.

ХХХVIII

Дзень прыезду жонкі Лаўрэцкага ў горад О…, невясёлы для яго дзень, быў таксама цяжкім днём для Лізы. Не паспела яна сыйсці ўніз і прывітацца з мацер‘ю, як пад акном пачуўся конскі тупат, і яна з захаваным страхам убачыла Паншына, уязджаўшага на двор. „Ён з‘явіўся так рана для канчатковага аб‘яснення“, — падумала яна — і не ашукалася; пакруціўшыся ў гасцінай, ён прапанаваў ёй пайсці з ім у сад і патрабаваў вырашэння свайго лёсу. Ліза сабралася з духам і абвясціла яму, што не можа быць яго жонкай. Ён выслухаў яе да канца, стоячы да яе бокам і насунуўшы на лоб капялюш; ветліва, але змененым голасам спытаў яе: ці апошняе гэта яе слова, і ці не падаў ён чым-небудзь поваду да падобнай перамены ў яе думках? потым прыціснуў руку да вачэй, коратка і здрывіста ўздыхнуў і адторгнуў руку ад твара.

— Я не хацеў пайсці па збітым шляху, — прагаварыў ён глуха: — я хацеў знайсці сабе друга па імкненню сэрца; але, відаць, гэтаму не павінна быць. Бывайце, мары! — Ён глыбока пакланіўся Лізе і звярнуўся ў дом.

Яна спадзявалася, што ён зараз-жа ад‘едзе; але ён пайшоў у габінет да Мар‘і Дзімітраўны і каля гадзіны праседзеў у яе. Адыходзячы, ён сказаў Лізе: „Votre mére vous appelle; adieu а jamais^[38]…“, сеў на каня і ад самага ганка паскакаў ва ўсю моц. Ліза ўвайшла да Мар‘і Дзімітраўны і застала яе ў слязах: Паншын сказаў ёй пра сваё няшчасце.

— За што ты мяне даканала? За што ты мяне даканала? — так пачала свае енкі засмучоная ўдава. — Каго табе яшчэ трэба? Чым ён табе не муж? Камер-юнкер! не інтэрэсан! Ён у Пецербургу з любой фрэйлінай мог-бы ажаніцца. А я-ж, я-ж спадзявалася! І ці даўно ты да яго змянілася? Адкуль-небудзь гэтая хмара надута, — не сама собою прышла. Ужо ці не той фофан? Вось нашла парадніка!

— А ён-жа, мой галубочак, — не пераставала Мар‘я Дзімітраўна: — які ён ветлівы, у самым смутку які ўважлівы! Абяцаўся не пакідаць мяне. Ах, я гэтага не вытрываю! Ах, мне галава страшэнна забалела! Пашлі да мяне Палашу. Ты даб‘еш мяне, калі не апамятаешся, — чуеш? — І, назваўшы яе разы два няўдзячнай, Мар‘я Дзімітраўна выслала Лізу.

Яна адправілася ў свой пакой. Але не паспела яна яшчэ аддыхнуць ад аб‘яснення з Паншыным і з мацер‘ю, як над ёй зноў выбухнула навальніца, і з таго боку, адкуль яна менш за ўсё яе чакала. Марфа Цімафееўна ўвайшла да яе ў пакой і зараз-жа зачыніла за сабой дзверы. Твар бабулі быў бледны, чапец сядзеў на баку, вочы яе блішчэлі, рукі, губы дрыжэлі. Ліза здзівілася, яна ніколі яшчэ не бачыла сваёй разумнай і разважлівай цёткі ў такім стане.

— Хораша, мая любая, — пачала Марфа Цімафееўна дрыжачым і перарывістым шэптам: — хораша! У каго ты гэта толькі вывучылася, маці мая!.. Дай мне вады; я гаварыць не магу.

— Супакойцеся, цётачка; што з вамі? — гаварыла Ліза, падзючы ёй шклянку вады. — Вы-ж самі, здаецца, не былі ласкавы да п. Паншына.

Марфа Цімафееўна адставіла шклянку.

— Піць не магу: зубы сабе апошнія выб‘ю. Які тут Паншын? Прычым тут Паншын? А ты лепей мне скажы, хто цябе навучыў спатканні па начах прызначаць — а? маці мая?

Ліза збляднела.

— Ты, калі ласка, не ўздумай адмаўляцца, — не пераставала Марфа Цімафееўна. — Шурачка сама ўсё бачыла і мне сказала. Я ёй забараніла балбатаць, а яна не зманіць.

— Я і не адмаўляюся, цётачка, — ледзь чутна прамовіла Ліза.

— А-а! Дык вось як, маці мая; ты спатканне яму прызначыла, гэтаму старому грэхаводніку, ціхоню гэтаму?

— Не.

— Як-жа так?

— Я сышла ўніз, у гасцінаю за кніжкай; ён быў у садзе — і паклікаў мяне.

— І ты пайшла? Хораша. Ды ты кахаеш яго, ці што?

— Кахаю, — адказала ціхім голасам Ліза.

— Матулькі мае! яна яго кахае! — Марфа Цімафееўна сарвала з сябе чапец. — Жанатага чалавека! Кахае? а? кахае!

— Ён мне гаварыў, — пачала Ліза…

— Што ён табе гаварыў, саколік гэтакі, што-о?

— Ён мне гаварыў, што жонка яго памерла.

Марфа Цімафееўна перахрысцілася. — Царства ёй нябеснае, — прашаптала яна: — пустая была маладуха — не тым будзь спамянёна. Вось як: удовы ён, значыць. Ды ён, я бачу, на ўсе рукі. Адну жонку замарыў, ды і за другую. Нішто ціхоня? Толькі вось што я табе скажу, пляменніца: у нашы часы, як я маладая была, дзеўкам за такія выбрыкі балюча даставалася. Ты не гневайся на мяне, маці мая; за праўду адны дурныя злуюцца. Я і адмовіць яму загадала сёння. Я яго люблю, але гэтага я яму ніколі не дарую. Бач, удовы! Дай-жа мне вады. А што ты Паншына з носам адаслала, за гэта ты ў мяне малайчына; толькі не сядзі ты па начах з гэтым казіным племем, з мужчынамі; не засмучай ты мяне, старую. А то-ж я не ўсё лашчыцца — я і кусацца ўмею. Удовы!

Марфа Цімафееўна вышла, а Ліза села ў куток і заплакала. Горка ёй зрабілася на душы; не заслужыла яна такога зневажэння. Не весялосцю ўяўлялася ёй каханне: у другі раз плакала яна з учарайшага вечара. У яе сэрцы ледзь толькі нарадзілася тое новае, нечаканае пачуццё, і ўжо як цяжка паплацілася яна за яго, як груба датыкнуліся чужыя рукі да яе запаветнай тайны! Сорамна, і горка, і балюча было ёй: але ні сумнення, ні страху ў ёй не было, — і Лаўрэцкі зрабіўся ёй яшчэ даражэй. Яна хісталася, покуль сама сябе не зразумела; але пасля таго спаткання, пасля таго пацалунка — яна ўжо хістацца не магла; яна ведала, што кахае, — і пакахала чэсна, не жартам, прывязалася моцна, на ўсё жыццё — і не баялася пагроз; яна адчувала, што гвалтам не можна разарваць гэтай сувязі.

ХХХІХ

Мар‘я Дзімітраўна вельмі устрывожылася, калі ёй паведамілі аб прыездзе Варвары Паўлаўны Лаўрэцкай; яна нават не ведала — ці прыняць яе, яна баялася абразіць Фёдара Іваныча. Нарэшце, цікавасць перамагла. Што-ж? — падумала яна: яна-ж таксама родная, — і, сеўшы ў крэсла, сказала лёкаю: прасі! Прайшло некалькі хвілін, дзверы адчыніліся; Варвара Паўлаўна хутка, ледзь чутнымі крокамі наблізілася да Мар‘і Дзімітраўны і, не даваючы ёй устаць з крэсла, амаль схіліла перад ёю калені.

— Дзякую, цётачка; — пачала яна кранутым і ціхім голасам па-руску: — дзякую; я не спадзявалася на такую спагадлівасць з вашага боку; вы добрыя, як анёл.

Сказаўшы гэтыя словы, Варвара Паўлаўна нечакана заўладала адной рукой Мар‘і Дзімітраўны і, злёгку сціснуўшы яе ў сваіх бледналілавых жувенеўскіх пальчатках, лісліва паднесла яе да ружовых і поўных губ. Мар‘я Дзімітраўна зусім згубілася, убачыўшы такую прыгожую, пекна адзетую жанчыну амаль каля ног сваіх; яна не ведала, як ёй быць: і руку сваю яна ў яе адабраць хацела, і пасадзіць яе яна жадала, і сказаць ёй што-небудзь ласкавае; яна скончыла тым, што прыпаднялася і пацалавала Варвару Паўлаўну ў гладкі і душысты лоб. Варвара Паўлаўна ўся самлела пад гэтым пацалункам.

— Добрага здароўя, bonjour, — сказала Мар‘я Дзімітраўна: — канечна, я не ўяўляла… аднак, я, вядома, рада вас бачыць. Вы разумееце, любая мая, — не мне быць суддзёю між жонкай і мужам…

— Мой муж ва ўсім справядлівы, — перапыніла яе Варвара Паўлаўна: — я адна вінавата.

— Гэта вельмі пахвальныя пачуцці, — адказала Мар‘я Дзімітраўна: — вельмі. Даўно вы прыехалі? Ці бачылі вы яго? ды сядайце-ж, калі ласка.

— Я ўчора прыехала, — адказала Варвара Паўлаўна, пакорліва сядаючы на крэсла; — я бачыла Фёдара Іваныча, я гаварыла з ім.

— А! Ну, і што-ж ён?

— Я баялася, што мой нечаканы прыезд абудзіць яго гнеў, — прадоўжвала Варвара Паўлаўна: — але ён не пазбавіў мяне сваёй прысутнасці.

— Гэта значыць, ён не… Так, так, разумею; — праказала Мар‘я Дзімітраўна. — Ён толькі з выгляду крыху грубы, а сэрца ў яго мяккае.

— Фёдар Іваныч не дараваў мне; ён не хацеў мяне выслухаць… Але ён быў такі добры, што прызначыў мне Лаўрыкі месцам жыхарства.

— А! добры маёнтак!

— Я заўтра-ж адпраўляюся туды, ў выкананне яго волі; але я палічыла за абавязак пабываць раней у вас.

— Вельмі, вельмі вам удзячна, мая любая. Родных ніколі забываць не варта. А ведаеце, я дзіўляюся; як вы добра гаворыце па-руску. C‘est étonnant^[39].

Варвара Паўлаўна ўздыхнула.

— Я залішне доўга прабыла за граніцай, Мар‘я Дзімітраўна, я гэта ведаю; але сэрца ў мяне заўсёды было рускае і я не забывалася на сваю бацькаўшчыну.

— Так, так; гэта лепш за ўсё. Фёдар Іваныч вас, аднак, зусім не чакаў… Так, паверце маёй дасведчанасці: la patrie avant tout^[40]. Ах, пакажыце калі ласка, што гэта ў вас за прыгожая мантылька?

— Яна вам падабаецца? — Варвара Паўлаўна жвава спусціла яе з плеч. — Яна вельмі просценькая, ад madame Baudran.

— Гэта зараз відаць. Ад madame Baudran… Як міла і з якім густам! Я ўпэўнена, вы прывезлі з сабою шмат захапляючых рэчаў. Я-б паглядзела.

— Увесь мой туалет да вашых паслуг, найлюбейшая цётачка. Калі дазволіце, я магу што-небудзь паказаць вашай камерыстцы. Са мной служанка з Парыжа, — краўчыха на-дзіва.

— Вы вельмі добрыя, мая любая. Але, сапраўды, мне совесна.

— Совесна… — паўтарыла з дакорам Варвара Паўлаўна. — Хочаце вы мяне ашчаслівіць — распаражайцеся мною, як вашай уласнасцю.

Мар‘я Дзімітраўна растаяла.

— Vous êtes charmante^[41], — прагаварыла яна. — Ды што-ж вы не знімаеце ваш капялюш, пальчаткі?

— Як? вы дазваляеце? — спытала Варвара Паўлаўна і злёгку, як-бы з расчуленнем, склала рукі.

— Зразумела; вы-ж паабедаеце з намі, я спадзяюся. Я… я вас пазнаёмлю з маёй дачкою. — Мар‘я Дзімітраўна крыху збянтэжылася. „Ну! была не была!“ — падумала яна. — Яна сёння штосьці нездарова ў мяне.

— О, ma tante^[42], якая вы добрая! — усклікнула Варвара Паўлаўна — і паднесла хустку да вачэй.

Казачок паведаміў аб прыходзе Гедэонаўскага. Стары балбатун увайшоў, адважваючы паклоны і ўхмыляючыся. Мар‘я Дзімітраўна адрэкамендавала яго сваёй госці. Ён спачатку быў засароміўся, але Варвара Паўлаўна так какетліва-уважліва абышлася з ім, што ў яго вушкі распаліліся, і выдумкі, плёткі, ласкавасці мёдам паплылі з яго вуснаў. Варвара Паўлаўна слухала яго, стрымана ўсміхалася і сама пакрыху разгаварылася. Яна скромна расказвала пра Парыж, пра свае вандраванні, пра Бадэн; разы два развесяліла Мар‘ю Дзімітраўну і кожны раз потым злёгку ўздыхала і нібыта ў думках дакарала сябе ў недарэчнай весялосці; выпрасіла дазвалення прывесці Аду; зняўшы пальчаткі, паказвала сваімі гладкімі, вымытымі мылам à la guimauve^[43] рукамі, — як і дзе носяць валаны, рушы, анталяжы, шу; абяцалася прынесці флакон з новымі англійскімі духамі: Victoria‘s Essence^[44], і ўзрадвалася, як дзіця, калі Мар‘я Дзімітраўна згадзілася прыняць яго ў падарунак; крыху паплакала пры ўспаміне аб тым, якое пачуццё яна перажыла, калі ўпершыню пачула рускія званы; „так глыбока ўдарылі яны мяне ў самае сэрца“, — праказала яна.

У гэты момант увайшла Ліза.

Ад раніцы, ад самай той мінуты, калі яна, уся пахаладзеўшая ад жаху, прачытала запіску Лаўрэцкага, Ліза рыхтавалася да сустрэчы з яго жонкаю; яна прадчувала, што ўбачыць яе. Яна наважылася не ўнікаць яе, у пакаранне сваім, як яна называла іх, злачынным надзеям. Раптоўны злом у яе долі ўзрушыў яе да аснавання; за дзве якія-небудзь гадзіны яе твар пахудаў; але яна і слязінкі не праліла. „Так і трэба!“ — гаварыла яна самой сабе, насілу і з хваляваннем заглушаючы ў душы нейкія горкія, злыя, яе самою палохаўшыя парыванні. „Ну, трэба ісці!“ — падумала яна, як толькі даведалася аб прыездзе Лаўрэцкай, і яна пайшла… Доўга стаяла яна перад дзвярыма гасцінай, раней як наважылася адчыніць іх; з думкаю: „Я перад ёю вінавата“ пераступіла яна парог і прымусіла сябе паглядзець на яе, прымусіла сябе ўсміхнуцца. Варвара Паўлаўна пайшла ёй насустрач, як толькі пабачыла яе, і спынілася перад ёю злёгку, але ўсё-такі паважліва. — Дазвольце мне рэкамендаваць сябе, — загаварыла яна ліслівым голасам — ваша maman так спагадліва да мяне, што я спадзяюся, што і вы будзеце… добрыя. — Выяўленне твара Варвары Паўлаўны, калі яна сказала гэта апошняе слова, яе хітрая ўсмешка, халодны і тым часам мяккі ўзрок, рух яе рук і плячэй, самае яе адзенне, уся яе істота — абудзілі такое пачуццё агіды ў Лізы, што яна нічога не магла ёй адказаць і насілу працягнула ёй руку. „Гэта панна грэбуе мною“, — падумала Варвара Паўлаўна, моцна сціскваючы халодныя пальцы Лізы і, звярнуўшыся да Мар‘і Дзімітраўны прамовіла ўпоўголаса: Mais elle est délicieuse^[45]! Ліза слаба ўспыхнула: кпіны, крыўда пачуліся ёй у гэтым вокліку; але яна наважыла не верыць сваім уражанням і села каля акна, за пяльцы. Варвара Паўлаўна і тут не пакінула яе ў спакоі: падышла да яе, пачала хваліць яе густ, яе мастацтва… Моцна і балюча забілася сэрца ў Лізы: яна ледзь перамагла сябе, ледзь уседзела на месцы. Ёй здалося, што Варвара Паўлаўна ўсё ведае і, потай адчуваючы перамогу, смяецца з яе. На яе шчасце, Гедэонаўскі загаварыў з Варварай Паўлаўнай і адцягнуў яе ўвагу. Ліза схілілася над пяльцамі і цішком назірала за ёю. „Гэту жанчыну, — думала яна: — кахаў ён“. Але яна зараз-жа прагнала з галавы самую думку аб Лаўрэцкім: яна баялася згубіць уладу над сабой; яна адчувала, што галава ў яе ціха кружылася. Мар‘я Дзімітраўна загаварыла пра музыку.

— Я чула, мая любая, — пачала яна: — вы віртуозка на-дзіва.

— Я даўно не іграла, — адказала Варвара Паўлаўна, зараз-жа сядаючы за фартэп‘яна, і жвава прабегла пальцамі па клавішах. — Загадаеце?

— Зрабіце ласку.

Варвара Паўлаўна па-майстэрску сыграла бліскучы і цяжкі эцюд Герца. У яе было вельмі многа сілы і спрытнасці.

— Сільфіда! — усклікнуў Гедэонаўскі.

— Незвычайна! — сцвердзіла Мар‘я Дзімітраўна. — Ну, Варвара Паўлаўна, прызнаюся, — прамовіла яна, у першы раз называючы яе па імю: — здзівілі вы мяне; вам хоць-бы канцэрты даваць. Тут у нас ёсць музыкант, стары, з немцаў, дзівак, вельмі вучоны; ён Лізе лекцыі дае; той проста ад вас розум згубіць.

— Лізавета Міхайлаўна таксама музыкантша? — запытала Варвара Паўлаўна, злёгку звярнуўшы да яе галаву.

— Так, яна іграе не дрэнна і любіць музыку; але што гэта значыць перад вамі? Але тут ёсць яшчэ адзін малады чалавек; вось з кім вы павінны пазнаёміцца. Гэта артыст у душы і складае музыку слаўна. Ён толькі адзін можа вас цалкам ацаніць.

— Малады чалавек? — прагаварыла Варвара Паўлаўна. — Хто ён такі? Бедны які-небудзь?

— Змілуйцеся, першы кавалер у нас, ды не толькі ў нас — et à Pétersbourg^[46]. Камер-юнкер, у лепшым свеце прыняты. Вы напэўна чулі пра яго: Паншын, Владзімір Нікалаіч. Ён тут па казённаму даручэнню… будучы міністр, змілуйцеся!

— І артыст?

— Артыст у душы, і такі ласкавы. Вы яго ўбачыце. Ён увесь гэты час вельмі часта ў мяне бываў; я запрасіла яго на сёнешні вечар; спадзяюся, што ён прыедзе, — дадала Мар‘я Дзімітраўна з кароткім уздыхам і ўскоснай горкай усмешкай.

Ліза зразумела значэнне гэтай усмешкі; але ёй было не да таго.

— І малады? — паўтарыла Варвара Паўлаўна, злёгку мадуліруючы з тона ў тон.

— Дваццаці васьмі год — і самага шчаслівага выгляду. Un jeune homme accompli^[47], змілуйцеся.

— Прыкладны, можна сказаць, юнак, — заўважыў Гедэонаўскі.

Варвара Паўлаўна нечакана зайграла шумны Штраусаўскі вальс, які пачынаўся такой моцнай і шпаркай трэллю, што Гедэонаўскі нават здрыгнуў; у самай сярэдзіне вальса яна раптам перайшла ў сумны матыў і скончыла арыяй з „Лучыі“: Fra росо^[48]… Яна сцяміла, што вясёлая музыка не пасуе яе становішчу. Арыя з „Лучыі“, з націскамі на пачуццёвых нотках, вельмі расчуліла Мар‘ю Дзімітраўну.

— Якая душа! — праказала яна ўпоўголаса Гедэонаўскаму.

— Сільфіда! — паўтарыў Гедэонаўскі і падняў вочы ў неба.

Настаў час абеда. Марфа Цімафееўна сышла зверху, калі ўжо суп стаяў на стале. Яна вельмі суха абышлася з Варварай Паўлаўнай, адказвала поўсловамі на яе ласкавасці, не глядзела на яе. Варвара Паўлаўна сама хутка зразумела, што з гэтай бабулі карысці не будзе, і перастала загаварваць з ёю; але Мар‘я Дзімітраўна зрабілася яшчэ ласкавей з сваёй госцяй: няветлівасць цёткі яе раззлавала. Аднак, Марфа Цімафееўна ні на адну Варвару Паўлаўну не глядзела: яна і на Лізу не глядзела, хаця вочы так і блішчэлі ў яе. Яна сядзела, як каменная, уся жоўтая, бледная, з сціснуты губамі — і не ела нічога. Ліза здавалася спакойнай; і, праўда: у яе на душы цішэй зрабілася; дзіўная безадчувальнасць, безадчувальнасць асуджанага найшла на яе. За абедам Варвара Паўлаўна гаварыла мала: яна нібы зноў зрабілася нясмелай і распаўсюдзіла на твары сваім выгляд скромнай меланхоліі. Адзін Гедэонаўскі ажыўляў гутарку сваімі расказамі, хаця раз-у-раз палахліва пазіраў на Марфу Цімафееўну і пырхаў, — пярхота нападала на яго штораз, калі ён у яе прысутнасці збіраўся хлусіць, — але яна яму не перашкаджала, не перапыняла яго. Пасля абеда выявілася, што Варвара Паўлаўна вялікая аматарша прэферанса. Мар‘і Дзімітраўне гэта да таго спадабалася, што яна нават расчулілася і падумала сама сабе: „які-ж, аднак, дурны павінен быць Фёдар Іваныч! не ўмеў такую жанчыну зразумець!“

Яна села гуляць у карты з ёю і Гедэонаўскім, а Марфа Цімафееўна павяла Лізу да сябе наверх, сказаўшы, што на ёй твара няма, што ёй, мабыць, баліць галава.

— Так, ёй страшэнна галава баліць, — праказала Мар‘я Дзімітраўна, звяртаючыся да Варвары Паўлаўны і закочваючы вочы. — У мяне самой такія бываюць мігрэні…

— Скажыце! — заўважыла Варвара Паўлаўна.

Ліза ўвайшла ў цёткін пакой і ў бяссіллі апусцілася на крэсла. Марфа Цімафееўна доўга, моўчкі глядзела на яе, ціхенька стала перад ёю на калені — і пачала, усё таксама моўчкі, цалаваць папераменна яе рукі. Ліза падалася ўперад, пачырванела, — і заплакала, але не падняла Марфы Цімафееўны, не адняла сваіх рук: яна адчувала, што не мела права адняць іх, не мела права перашкаджаць бабулі выказаць сваё пакаянне, спачуванне, перапрасіць яе за ўчарайшае; і Марфа Цімафееўна не магла нацалавацца гэтых бедных, бледных, бяссільных рук — і бязмоўныя слёзы ліліся з яе вачэй і з вачэй Лізы; а кот Матрос мурлыкаў у шырокіх крэслах каля клубка з панчохай, даўгаваты агоньчык лампадкі ледзь-ледзь кратаўся і шавяліўся перад абразом, — і ў суседнім пакойчыку, за дзвярыма, стаяла Настасся Карпаўна і таксама цішком выцірала сабе вочы скручанай у клубочак клетчастай насавой хусткай.

ХL

А тым часам унізе, у гасцінай, ішоў прэферанс. Мар‘я Дзімітраўна выігрывала і была ў гуморы. Чалавек увайшоў і паведаміў аб прыездзе Паншына.

Мар‘я Дзімітраўна ўпусціла карты і завазілася ў крэсле; Варвара Паўлаўна паглядзела на яе злёгку іранічна, потым звярнула ўзрок на дзверы. З‘явіўся Паншын, у чорным фраку, у высокіх англійскіх каўнерыках, зашпілены даверху. „Мне было цяжка павінавацца; але вы бачыце, я прыехаў“: вось што выяўляў яго без усмешкі, толькі што выгалены твар.

— Змілуйцеся, Вольдэмар, — усклікнула Мар‘я Дзімітраўна, — раней вы без дакладу ўваходзілі!

Паншын адказаў Мар‘і Дзімітраўне адным толькі зіркам, ветліва пакланіўся ёй, але да ручкі не падышоў. Яна рэкамендавала яго Варвары Паўлаўне; ён адступіў на крок, пакланіўся ёй таксама ветліва, але з адценнем ласкавасці і пашаны, і падсеў да картачнага стала. Прэферанс неўзабаве скончыўся. Паншын даведаўся аб Лізавеце Міхайлаўне, дазнаўся, што яна не зусім здарова, выказаў спачуванне; потым ён загаварыў з Варварай Паўлаўнай, дыпламатычна ўзважваючы і адбіваючы кожнае слова, з пашанай выслухоўваючы яе адказы да канца. Але важнасць яго дыпламатычнага тону не дзейнічала на Варвару Паўлаўну, не надавалася ёй. Наадварот: яна з вясёлай уважлівасцю глядзела яму ў твар, гаварыла развязна, і тонкія яе ноздры злёгку дрыжэлі, як ад стрыманага смеху. Мар‘я Дзімітраўна пачала выхваляць яе талент; Паншын ветліва, наколькі дазвалялі яму каўнерыкі, нахіліў галаву, абвясціў, што „ён быў у гэтым загадзя ўпэўнены“ — і завёў размову ледзь не пра самага Метэрніхе. Варвара Паўлаўна прыжмурыла свае бархатныя вочы і, сказаўшы ўпоўголаса: „Але-ж вы таксама артыст, un confrère^[49], — дадала яна яшчэ цішэй: „venez^[50]!“ — і кіўнула галавой у бок фартэп‘яна. Гэта адно кінутае слова: venez! — у адзін міг, як пад чарамі, змяніла ўвесь выгляд Паншына. Заклапочаная самавітасць яго знікла; ён усміхнуўся, ажывіўся, расшпіліў фрак і, паўтараючы: „Які я артыст, на жаль! вось вы, я чуў, артыстка сапраўдная“ — накіраваўся ўслед за Варварай Паўлаўнай да фартэп‘яна.

— Прымусьце яго праспяваць раманс — як месяц плыве, — усклікнула Мар‘я Дзімітраўна.

— Вы спяваеце? — праказала Варвара Паўлаўна, асвяціўшы яго светлым і хуткім узрокам. — Сядайце.

Паншын пачаў адмаўляцца.

— Сядайце, — паўтарыла яна, настойліва пастукаўшы ў спінку крэсла.

Ён сеў, кашлянуў, адцягнуў каўнерыкі і праспяваў свой раманс.

— Charmant^[51], — прагаварыла Варвара Паўлаўна: — вы хораша спяваеце, vous avez du style^[52], — паўтарыце.

Яна абышла вакол фартэп‘яна і стала проста насупроць Паншына. Ён паўтарыў раманс, надаваючы меладраматычнае дрыжэнне свайму голасу. Варвара Паўлаўна зіркліва глядзела на яго, аблакаціўшыся на фартэп‘яна і трымаючы свае белыя рукі на ўзроўні сваіх губ. Паншын скончыў.

— Charmant, charmante idée^[53], — сказала яна з спакойнай упэўненасцю знаўца. — Скажыце, вы напісалі што-небудзь для жаночага голаса, для mezzosoprano?

— Я амаль нічога не пішу, — адказаў Папшын: — я-ж гэта толькі так, між іншым… а хіба вы спяваеце?

— Спяваю.

— О! праспявайце нам што-небудзь, — прагаварыла Мар‘я Дзімітраўна.

Варвара Паўлаўна адвяла рукою валасы ад зачырванеўшых шчок і ўстрасянула галавой.

— Нашы галасы, мабыць, падыходзяць адзін да аднаго, — праказала яна, звяртаючыся да Паншына: — праспяваем дуэт. Ці ведаеце вы: Son geloso, альбо „La сі darem, альбо Mira la bianca luna^[54]?“

— Я спяваў некалі „Mira la bianca luna“, — адказаў Паншын: — ды даўно, забыўся.

— Нічога, мы падвучым упоўголаса. Пусціце мяне.

Варвара Паўлаўна села за фартэп‘яна. Паншын стаў побач з ёю. Яны спявалі ўпоўголаса дуэт, прычым Варвара Паўлаўна некалькі разоў яго папраўляла, потым заспявалі гучна, потым два разы паўтарылі: Mira la bianca lu… u… una. Голас у Варвары Паўлаўны страціў свежасць, але яна ўладала ім вельмі спрытна. Паншын спачатку быў нясмелы і злёгку фальшывіў, потым запаліўся, і калі спяваў не бездакорна, то кратаў плячыма, пакачваў усім тулавам і падымаў часам руку, як сапраўдны спявак. Варвара Паўлаўна сыграла дзве-тры Тальбергаўскія рэчы і какетліва „сказала“ французскую арыетку. Мар‘я Дзімітраўна ўжо не ведала, як выказаць сваё здавальненне: яна хацела некалькі разоў паслаць за Лізай; Гедэонаўскі таксама не знаходзіў слоў і толькі галавою качаў, — але раптам нёчакана пазяхнуў і ледзь паспеў прыкрыць рот рукой. Пазяханне гэта не захавалася ад Варвары Паўлаўны; яна раптам завярнулася спіной да фартэп‘яна, прамовіла: „assez de musique comme ça^[55]; будзем гутарыць“, — і сашчапіла рукі. „Oui, assez de musique^[56]“, — весела паўтарыў Паншын і завязаў з ёю гутарку — жвавую, лёгкую на французскай мове. „Зусім, як у лепшым парыжскім салоне“, — думала Мар‘я Дзімітраўна, слухаючы іх уніклівыя і крутлівыя размовы. Паншын адчуваў поўнае здавальненне; яго вочы свяціліся, ён усміхаўся; спачатку ён праводзіў рукою па твары, хмурыў бровы і адрывіста ўздыхаў, калі яму даводзілася сустракацца ўзрокамі з Мар‘яй Дзімітраўнай; але потым ён зусім забыўся пра яе і аддаўся ўвесь асалодзе поўсвецкай, поўартыстычнай балбатні. Варвара Паўлаўна паказала сябе вялікай філасофкай: на ўсё ў яе з‘яўляўся гатовы адказ; яна ні над чым не хісталася, не сумнявалася ні ў чым; прыкметна было, што яна шмат і часта гутарыла з разумнымі людзьмі розных разбораў. Усе яе думкі, пачуцці кружыліся вакол Парыжа. Паншын навёў гутарку на літаратуру: выявілася, што яна, таксама, як і ён, чытала адны французскія кніжкі: Жорж-Занд прыводзіла яе ў абурэнне, Бальзака яна паважала, хаця ён яе стамляў, у Сю і Скрыбе бачыла вялікіх знаўцаў сэрца, схілялася перад Дзюмам і Февалем; у душы яна перад усімі імі аддавала перавагу Поль де Коку, але, зразумела, нават імя яго не спамянула. Уласна кажучы, літаратура яе не вельмі цікавіла. Варвара Паўлаўна вельмі спрытна ўнікала ўсяго, што магло хоць здалёку нагадаць пра яе становішча; пра каханне ў яе размовах і спаміну не было; наадварот, яны хутчэй былі пранікнуты строгасцю да захаплення палам, расчарваннем, пакорлівасцю. Паншын спрачаўся з ёй; яна з ім не згаджалася… але — дзіўная рэч! — тым часам, калі з вуснаў яе выходзілі словы асуджвання, часта суровага, гук гэтых слоў ласкаў і галубіў, і вочы яе гаварылі… што менавіта гаварылі гэтыя чароўныя вочы, — цяжка было сказаць; але гэта былі не строгія, няясныя і салодкія размовы. Паншын стараўся зразумець іх захаваны сэнс, стараўся сам гаварыць вачыма, але адчуваў, што ў яго нічога не выходзіць; ён адчуваў, што Варвара Паўлаўна, у якасці сапраўднай, загранічнай львіцы, стаяла вышэй за яго, а таму ён і нe зусім уладаў сабою. У Варвары Паўлаўны была манера ў часе гутаркі ледзь-ледзь датыкацца да рукава свайго субяседніка; гэтыя раптоўныя датыканні вельмі хвалявалі Владзіміра Нікалаіча. Варвара Паўлаўна ўладала здольнасцю лёгка сыходзіцца з кожным; двух гадзін не прайшло, як Паншыну ўжо здавалася, што ён ведае яе век, а Ліза, тая самая Ліза, якую ён усё-такі кахаў, якой ён напярэдадні прапаноўваў руку, — знікала як-бы ў тумане. Падалі чай; гутарка зрабілася яшчэ вальней. Мар‘я Дзімітраўна пазваніла казачка і загадала сказаць Лізе, каб яна сышла ўніз, калі яе галаве зрабілася лягчэй. Паншын, пачуўшы імя Лізы, пусціўся размаўляць пра самаахвяраванне, пра тое, хто больш здольны на ахвяры — мужчына альбо жанчына, Мар‘я Дзімітраўна зараз-жа расхвалявалася, пачала запэўняць, што жанчына больш здольна, абвясціла, што яна гэта ў двух словах давядзе, заблыталася і скончыла нейкім досыць няўдалым параўнаннем. Варвара Паўлаўна ўзяла сшытак нот, да паловы закрылася ім і, нахіліўшыся ў бок Паншына, пакусваючы бісквіт, з спакойнай усмешкай на губах і ва ў зроку, упоўголаса прамовіла: „Elle n‘a pas inventé la poudre la bonne dame^[57]“. Паншын крыху спалохаўся і здзівіўся смеласці Варвары Паўлаўны; але ён не зразумеў, колькі пагарды да яго самаго хавалася ў гэтай нечаканай адкрытасці, і, забыўшыся на прыхільнасць і адданасць Мар‘і Дзімітраўны, забыўшыся на абеды, якімі яна яго карміла, грошы, якія яна яму пазычала, ён з той-жа ўсмешачкай і тым-жа голасам адказваў (няшчасны!): „Je crois bien^[58]“ і нават не: „je crois bien“ а — „j‘crois ben!“

Варвара Паўлаўна кінула на яго прыхільны погляд і ўстала. Ліза ўвайшла; Марфа Цімафееўна дарэмна яе затрымлівала: яна наважылася вытрымаць іспыт да канца. Варвара Паўлаўна пайшла ёй насустрач разам з Паншыным, на твары якога з‘явіўся ранейшы дыпламатычны выгляд.

— Як ваша здароўе? — запытаў ён Лізу.

— Мне лепей цяпер, дзякую, — адказала яна.

— А мы тут крыху заняліся музыкай; шкада, што вы не чулі Варвары Паўлаўны. Яна спявае надзвычайна, en artiste consommée^[59].

— Падыйдзіце сюды, ma chére^[60], — пачуўся голас Мар‘і Дзімітраўны.

Варвара Паўлаўна зараз-жа з пакорлівасцю дзіцяці падышла да яе і прысела на невялікі табурэт каля яе ног. Мар‘я Дзімітраўна паклікала яе для таго, каб пакінуць, хоць на момант, сваю дачку сам-на-сам з Паншыным: яна ўсё яшчэ потай спадзявалася, што тая апамятаецца. Апрача таго, ёй у галаву прышла думка, якую ёй абавязкова захацелася зараз-жа выказаць.

— Ведаеце, — шапнула яна Варвары Паўлаўне: — я хачу паспрабаваць пагадзіць вас з вашым мужам; не адказваю за поспех, але паспрабую. Ён мяне, вы ведаеце, вельмі паважае.

Варвара Паўлаўна павольна ўзняла вочы на Мар‘ю Дзімітраўну і прыгожа склала рукі.

— Вы былі-б маёй збавіцелькай, ma tant^[61], — прагаварыла яна сумным голасам: — я не ведаю, як дзякаваць вас за ўсе вашы ласкі; але я вельмі вінавата перад Фёдарам Іванычам; ён дараваць мне не можа.

— Ды хіба вы… сапраўды … пачала была з зацікаўленасцю Мар‘я Дзімітраўна…

— Не пытайце мяне, — перапыніла яе Варвара Паўлаўна і ўтупілася, — я была маладая, лёгкадумная… Аднак, я не хачу апраўдвацца.

— Ну, усё-такі, чаму-ж не паспрабаваць? Не адчавайцеся, — адказала Мар‘я Дзімітраўна і хацела патрапаць яе па шчацэ, але зірнула ёй у твар — і збаялася. „Скромная, скромная, — падумала яна: — а ўжо як львіца“.

— Вы хворая? — гаварыў тым часам Паншын Лізе.

— Так, я нездарова.

— Я разумею вас, — адказаў ён пасля досыць доўгага маўчання. — Так, я разумею вас.

— Як?

— Я разумею вас, — паўтарыў значна Паншын, які проста не ведаў, што сказаць.

Ліза збяатэжылася, а потым падумала: „няхай!“ Паншын зрабіў таямнічы выгляд і змоўк, з строгасцю пазіраючы ў бок.

— Аднак, ужо, здаецца, адзінаццатая гадзіна прабіла, — заўважыла Мар‘я Дзімітраўна.

Госці зразумелі намёк і пачалі развітвацца. Варвара Паўлаўна павінна была абяцаць, што прыедзе абедаць на наступны дзень і прывязе Аду; Гедэонаўскі, які ледзь быў не заснуў, седзячы ў куце, прапанаваў яе праводзіць дамоў. Паншын урачыста развітаўся з усімі, а на ганку, падсаджваючы Варвару Паўлаўну ў карэту, паціснуў ёй руку і закрычаў услед: au revoir^[62]! Гедэонаўскі сеў з ёй побач; яна ўсю дарогу забаўлялася тым, што ставіла, нібы незнарок, кончык сваёй ножкі на яго нагу, ён сароміўся, гаварыў ёй кампліменты; яна хіхікала і рабіла яму вочкі, кэлі свет ад вулічнага ліхтара западаў у карэту. Сыграны ёю самою вальс звінеў у яе ў галаве, хваляваў яе; дзе-б яна ні знаходзілася, варта ёй было толькі ўявіць сабе агні, бальную залу, шпаркае кружэнне пад гукі музыкі — і душа ў яе так і запальвалася, вочы дзіўна тускнелі, усмешка блукала на губах, штосьці грацыёзна-вакхічнае разліваліся па ўсім целе. Прыехаўшы дадому, Варвара Паўлаўна лёгка выскачыла з карэты — толькі львіцы ўмеюць так выскакваць — звярнулася да Гедэонаўскага і раптам зарагатала звонкім рогатам, проста яму ў нос.

„Ласкавая асоба, — думаў стацкі советнік, прабіраючыся да сябе на кватэру, дзе чакаў яго слуга з флаконам ападэльдока: — добра, што я станавіты чалавек… толькі — чаму ж яна смяялася?“.

Марфа Цімафееўна ўсю ноч праседзела каля Лізы.

XLI

Лаўрэцкі правёў паўтара дні ў Васільеўскім і амаль увесь час брадзіў па ваколіцы. Ён не мог заставацца доўга на адным месцы: туга яго грызла, ён адчуваў усе мучэнні безупынных, імклівых і бяссільных парыванняў. Успомніў ён пачуццё, ахапіўшае яго душу на другі дзень пасля прыезду ў вёску, успомніў свае тагачасныя намеры і моцна абурыўся на сябе. Што магло адарваць яго ад таго, што ён прызнаў сваім абавязкам, адзінай задачай сваёй будучыні? Жаданне шчасця — зноў- такі жаданне шчасця! „Відаць, Міхалевіч праўду сказаў, думаў ён. — Ты захацеў яшчэ раз адведаць шчасця ў жыцці, — гаварыў ён сам сабе: — ты забыўся, што і гэта раскоша, незаслужаная ласка, калі яно хоць аднойчы наведае чалавека. Яно не было поўнае, яно было фальшывае, скажаш ты; ды заяві-ж свае правы на поўнае, сапраўднае шчасце! Азірніся, хто вакол цябе шчаслівы, хто радуецца? Вось, мужык едзе на касьбу; можа быць, ён задаволен сваёй доляй… Што-ж? Ці захацеў-бы ты памяняцца з ім? Успомні сваю маці: як мізэрна-малыя былі яе патрабаванні, і якая выпала ёй доля? Ты, відаць, толькі пахвастаўся перад Паншыным, калі сказаў яму, што прыехаў у Расію затым, каб араць зямлю; ты прыехаў валачыцца на старасці год за дзяўчынкамі. Прышла вестка пра тваю свабоду, і ты ўсё кінуў, на ўсё забыўся, ты пабег, як хлопчык за матыльком…“ Вобраз Лізы безупынна выяўляўся яму пасярод яго разважанняў; ён з натугай выганяў яго, як і другі неадчэпны вобраз, другія спакойна-хітрыя, прыгожыя і ненавісныя рысы. Стары Антон заўважыў, што пан не ў гуморы; уздыхнуўшы некалькі разоў за дзвярыма, ды некалькі разоў на парозе, ён наважыўся падыйсці да яго, парадзіў яму напіцца чаго-небудзь цёпленькага. Лаўрэцкі закрычаў на яго, загадаў яму выйсці, а потым перапрасіў яго; але Антон ад гэтага яшчэ больш засумаваў. Лаўрэцкі не мог сядзець у гасцінай; яму так і здавалася, што прадзед Андрэй пагардліва глядзіць з палатна на хілага свайго патомка. — „Эх ты! не глыбока плаваеш!“ здавалася гаварылі яго на бок скручаныя губы. „Няўжо-ж, — думаў ён, — я не зладжу з сабою, — паддамся гэтаму… глупству?“ (Цяжка раненыя на вайне заўжды называюць „глупствам“ свае раны. Не ашукваць сябе чалавеку — не жыць яму на зямлі). Хлапчук я, ці што, сапраўды? Ну, так: убачыў блізка, у руках амаль трымаў магчымасць шчасця на ўсё жыццё — яно раптам знікла; але-ж і ў латарэі — пакруціся кола яшчэ крыху, і бядняк, мабыць, зрабіўся-б багачом. Не быць, так не быць — і скончана. Вазьмуся за справу, сцяўшы зубы, ды і загадаю сабе маўчаць; добра, што мне не ўпершы раз браць сябе ў рукі. І чаму я ўцякаў, навошта сяджу тут, схаваўшы, як страус, галаву ў куст? Страшна бядзе ў вочы зірнуць — глупства!“ — Антон! — закрычаў ён гучна: — загадай зараз запрэгчы тарантас. — „Так, — падумаў ён зноў, — трэба загадаць сабе маўчаць, трэба ўзяць сябе ў рукі…“

Такімі разважаннямі стараўся дапамагчы Лаўрэцкі свайму гору, але яно было вялікае і моцнае; і сама, не столькі страціўшая розум, сколькі ўсялякае пачуццё, Апраксея пакачала галавою і смутліва праводзіла яго вачыма, калі ён сеў у тарантас, каб ехаць у горад. Коні скакалі; ён сядзеў нерухома і проста, і нерухома глядзеў уперад на дарогу.

ХLII

Ліза напярэдадні напісала Лаўрэцкаму, каб ён з‘явіўся да іх увечары, але ён спачатку адправіўся да сябе на кватэру. Ён не застаў дома ні жонкі, ні дачкі; ад людзей ён даведаўся, што яна адправілася з ёй да Каліціных. Гэта вестка і здзівіла яго, і абурыла. Відаць, Варвара Паўлаўна наважылася не даваць мне жыць, падумаў ён з хваляваннем злосці ў сэрцы. Ён пачаў хадзіць узад і ўперад, бесперастанку адштурхоўваючы нагамі і рукамі дзіцячыя цацкі, кніжкі, розныя жаночыя прыналежнасці, якія трапляліся яму; ён паклікаў Жустыну і загадаў ёй прыбраць усё гэта „халусце“. — Oui, monsieur^[63], сказала яна з грымаскай і пачала прыбіраць пакой, грацыёзна нахіляючыся і кожным сваім рухам даючы Лаўрэцкаму адчуць, што яна лічыць яго за нязграбнага мядзведзя. З нянавісцю глядзеў ён на яе зношаны, але ўсё яшчэ „пікантны“, іранічны, парыжскі твар, на яе белыя нарукаўнічкі, шоўкавы фартук і лёгкі чэпчык. Ён выслаў яе нарэшце і, пасля доўгіх хістанняў (Варвара Паўлаўна ўсё не вярталася) наважыўся адправіцца да Каліціных, — не да Мар‘і Дзімітраўны (ён-бы ні завошта не ўвайшоў у яе гасціную, у тую гасціную, дзе знаходзілася яго жонка), але да Марфы Цімафееўны, ён успомніў, што заднія сходні з дзявочага ганка ішлі проста да яе. Лаўрэцкі так і зрабіў. Выпадак дапамог яму: ён на двары сустрэў Шурачку, яна правяла яго да Марфы Цімафееўны. Ён застаў яе, супроць яе звычаю, адну; яна сядзела ў куточку, проставалосая, згорбленая, з сашчэпленымі на грудзях рукамі. Убачыўшы Лаўрэцкага, бабуля вельмі ўспалахнулася, жвава ўстала і пачала хадзіць туды і сюды па пакоі, нібы шукаючы свой чапец.

— А, вось ты, вось, — загаварыла яна, унікаючы яго погляду і мітусячыся: — ну, здароў. Ну, што-ж? Што-ж рабіць! Дзе ты быў учора? Ну, яна прыехала; ну, так. Ну, трэба ўжо так… як-небудзь.

Лаўрэцкі апусціўся на крэсла.

— Ну, сядай, сядай, — не пераставала бабуля. — Ты проста наверх прайшоў? Ну, так, зразумела. Што-ж? ты на мяне прышоў паглядзець? Дзякую.

Бабуля памаўчала; Лаўрэцкі не ведаў, што сказаць ёй; але яна яго разумела.

— Ліза… так, Ліза зараз тут была, — гаварыла далей Марфа Цімафееўна, завязваючы і развязваючы шнуркі свайго рыдыкуля. — Яна не зусім здарова. Шурачка, дзе ты? Ідзі сюды, маці мая, што гэта пасядзець не можаш? І мне галава баліць. Мабыць, ад гэфтага ад спявання, ды ад музыкі.

— Ад якога спявання, цётачка?

— Ды як-жа; тут ужо гэтыя яны, як гэта яны па-вашаму, дуэты пайшлі. І ўсё па-італьянску: чы-чы ды ча-ча, акурат сарокі. Пачнуць ноты выводзіць, проста так за душу і цягнуць. Паншын гэты, ды вось твая і як гэта ўсё хутка наладзілася: ужо сапраўды па-сваяцку, без цырамоній. Аднак, праўду сказаць: сабака — і тая прытулку шукае, не прападаць-жа, добра, што людзі не гонюць.

— Усё-такі, прызнаюся, я гэтага не чакаў, — адказаў Лаўрэцкі: — тут смеласць патрэбна была вялікая.

— Не, душа мая, гэта не смеласць, гэта разлік. Ды бог з ёю! Ты яе, кажуць, у Лаўрыкі пасылаеш, праўда?

— Так, я перадаю гэты маёнтак Варвары Паўлаўне.

— Грошы прасіла?

— Покуль яшчэ не.

— Ну, гэта не зацягнецца. А я цябе толькі цяпер разгледзела. Здароў ты?

— Здароў.

— Шурачка! — усклікнула раптам Марфа Цімафееўна: — схадзі ты, скажы Лізавеце Міхайлаўне — вярней не, запытай у яе… яна-ж унізе?

— Унізе-с.

— Ну, так, запытай ты у яе: куды гэта яна маю кніжку дзела? яна ўжо ведае.

— Слухаю-с.

Бабуля зноў замітусілася, пачала адчыняць скрынкі ў камодзе. Лаўрэцкі сядзеў нерухома на сваім крэсле.

Раптам пачуліся лёгкія крокі па сходнях — і ўвайшла Ліза.

Лаўрэцкі ўстаў і пакланіўся. Ліза застанавілася каля дзвярэй.

— Ліза, Лізачка, — клапатліва загаварыла Марфа Цімафееўна: — куды ты маю кніжку, кніжку куды паклала?

— Якую кніжку, цётачка?

— Ды кніжку, божа мой! Я цябе, аднак, не клікала… Ну, усё адно. Што вы там унізе робіце? Вось і Фёдар Іваныч прыехаў. — Што твая галава?

— Нічога.

— Ты ўсё кажаш: нічога. Што ў вас там унізе, — зноў музыка?

— Не — у карты гуляюць.

— Але-ж яна на ўсе рукі. Шурачка, я бачу, табе па садзе бегаць хочацца. Ідзі.

— Ды не, Марфа Цімафееўна…

— Не размаўляй, калі ласка, ідзі. Настасся Карпаўна ў сад пайшла адна: ты з ёю пабудзь. Уваж старую. — Шурачка вышла. — Ды дзе-ж гэта мой чапец? Куды-ж гэта ён дзеўся, сапраўды?

— Дазвольце, я пашукаю, — праказала Ліза.

— Сядзі, сядзі; у мяне самой ногі яшчэ не адваліліся. Мабыць, ён у мяне там, у спальні.

І, кінуўшы спадлобу ўзрок на Лаўрэцкага, Марфа Цімафееўна вышла. Яна пакінула была дзверы адчыненымі, але раптам звярнулася і зачыніла іх.

Ліза прыхілілася да спінкі крэсла і ціха занесла сабе рукі на твар. Лаўрэцкі застаўся, дзе быў.

— Вось як мы павінны былі ўбачыцца, — прагаварыў ён, нарэшце.

Ліза адняла рукі ад твара.

— Так, — сказала яна глуха: — мы хутка былі пакараны.

— Пакараны, — прагаварыў Лаўрэцкі. — За што-ж вы пакараны?

Ліза падняла на яго свае вочы. Ні гора, ні трывогі яны не выяўлялі: яны здаваліся меней і тусклей. Твар яе быў бледны; злёгку адкрытыя губы таксама збляднелі.

Сэрца ў Лаўрэцкім здрыгнула ад жалю і кахання.

— Вы мне напісалі: усё скончана, — прашаптаў ён: — так, усё скончана — раней, як пачалося.

— На гэта ўсё трэба забыцца, — прагаварыла Ліза, — я рада, што вы прышлі, я хацела вам напісаць, але гэтак лепей. Толькі трэба хутчэй карыстацца гэтымі хвілінамі. Нам абаім застаецца выканаць наш абавязак. Вы, Фёдар Іваныч, павінны памірыцца з вашай жонкай.

— Ліза!

— Я вас прашу аб гэтым; гэтым адным можна загладзіць… усё, што было. Вы падумаеце — і не адмовіце мне.

— Ліза, на ўсё святое, — вы патрабуеце немагчымага. Я гатоў зрабіць усё, што вы загадаеце; але цяпер памірыцца з ёю!.. Я згодзен на ўсё, я ўсё забыў; але не магу-ж я прымусіць сваё сэрца… Змілуйцеся, гэта жахліва!

— Я і не патрабую ад вас… таго, што вы кажаце; не жывіце з ёй, калі вы не можаце; але памірыцеся, — адказала Ліза і зноў занесла руку на вочы. — Успомніце вашу дачушку; зрабіце гэта для мяне.

— Добра, — праказаў скрозь зубы Лаўрэцкі: — гэта я зраблю, дапусцім; гэтым я выканаю свой абавязак. Ну, а вы — у чым-жа ваш абавязак?

— Пра гэта я ведаю.

Лаўрэцкі раптам устрапянуўся.

— Ужо ці не збіраецеся вы выйсці за Паншына? — спытаў ён.

Ліза ледзь прыкметна ўсміхнулася.

— О, не! — прамовіла яна.

— Ах, Ліза, Ліза! — усклікнуў Лаўрэцкі: — як-бы вы маглі быць шчаслівы!

Ліза зноў зірнула на яго.

— Цяпер вы самі бачыце, Фёдар Іваныч, што шчасце залежыць не ад нас, а ад бога.

— Так, таму што вы…

Дзверы суседняга пакоя хутка адчыніліся, і Марфа Цімафееўна ўвайшла з чапцом у руцэ.

— Насілу знайшла, — сказала яна, становячыся між Лаўрэцкім і Лізай. — Сама яго заклала. Вось што значыць старасць, бяда. А, прынамсі, і маладосць не лепей. Што, ты сам з жонкай у Лаўрыкі паедзеш? — дадала яна, звярнуўшыся да Фёдара Іваныча.

— З ёю ў Лаўрыкі? я? Не ведаю, — праказаў ён, счакаўшы крыху.

— Ты ўніз не сыйдзеш?

— Сёння — не.

— Ну, добра, як ведаеш: а табе, Ліза, я думаю, трэба было-б уніз пайсці. Ах, матулькі мае, я і забылася снегіру корму насыпаць. Ды вось, чакайце, я зараз…

І Марфа Цімафееўна выбегла, не падзеўшы чапца.

Лаўрэцкі хутка падышоў да Лізы.

— Ліза, — пачаў ён упрашваючым голасам: — мы разлучаемся назаўсёды, сэрца маё разрываецца, — дайце мне вашу руку на развітанне.

Ліза падняла галаву. Яе стомлены, амаль згаслы ўзрок спыніўся на ім.

— Не, — праказала яна і адвяла назад ужо працягнутую руку: — не, Лаўрэцкі (яна ўпершыню так яго называла), не дам я вам маёй рукі. Навошта? Адыйдзіце, прашу вас. Вы ведаеце, я вас кахаю… так, я кахаю вас, — дадала яна з патугай; — але не… не.

І яна паднесла хустку да сваіх губ.

— Дайце мне, хаця-бы, гэтую хустку.

Дзверы рыпнулі… Хустачка ўпала на калені Лізы, Лаўрэцкі падхапіў яе, раней чым яна паспела зваліцца на падлогу, хутка сунуў яе ў бакавую кішэню, і, абярнуўшыся, сустрэўся вачыма з Марфай Цімафееўнай.

— Лізачка, — мне здаецца, цябе маці кліча, — прамовіла бабуля.

Ліза зараз-жа ўстала і вышла.

Марфа Цімафееўна зноў села ў свой куточак. Лаўрэцкі пачаў развітвацца з ёй.

— Федзя, — сказала яна раптам.

— Што, цётачка?

— Ты сумленны чалавек?

— Як?

— Я пытаюся цябе: — ці сумленны ты чалавек?

— Спадзяюся, так.

— Гм. А дай мне слова гонару, што ты сумленны чалавек.

— Калі жадаеце, Але навошта гэта?

— Ужо я ведаю, навошта. Ды і ты, мой дабрадзею, калі падумаеш харашэнька, — ты-ж не дурны, — сам зразумееш, навошта я гэта ў цябе пытаюся. А цяпер бывай, пане мой. Дзякую, што наведаў: а слова сказанае памятай, Федзя, ды пацалуй мяне. Ох, душа мая, цяжка табе, ведаю; ды але-ж і ўсім не лёгка. Ужо на што я, бывала, зайздросціла мухам; вось, думала я, каму добра на свеце пажыць; ды пачула аднаго разу ноччу, як муха ў павука ў лапках спявае, — не, думаю, і на іх ёсць граза. Што рабіць, Федзя; а слова сваё ўсё-такі памятай. Ідзі, ідзі,

Лаўрэцкі вышаў з задняга ганка і ўжо набліжаўся да варотаў… яго нагнаў лёкай.

— Мар‘я Дзімітраўна загадалі прасіць вас зайсці да іх, — паведаміў ён Лаўрэцкага.

— Скажы, браце, што я не магу цяпер… пачаў-быў Фёдар Іваныч.

— Загадалі вельмі прасіць, — прадоўжваў лёкай: — загадалі сказаць, што яны адны.

— А хіба госці ад‘ехалі? — спытаў Лаўрэцкі.

— Ад‘ехалі-с, — адказаў лёкай і ўхмыльнуўся.

— Лаўрэцкі паціснуў плячыма і адправіўся ўслед за ім.

ХLIII

Мар‘я Дзімітраўна сядзела адна ў сябе ў габінеце, на вольтэраўскім крэсле, і нюхала адэкалон; шклянка вады з флёр-д‘оранжам стаяла каля яе на століку. Яна хвалявалася і нібы баялася.

Лаўрэцкі ўвайшоў.

— Вы жадалі мяне бачыць, — сказаў ён, халодна кланяючыся.

— Так, — адказала Мар‘я Дзімітраўна і адпіла крыху вады. — Я даведалася, што вы прайшлі проста да цётачкі; я загадала вас прасіць да сябе: мне трэба пагаварыць з вамі. Сядайце, калі ласка. — Мар‘я Дзімітраўна перавяла дыханне. — Вы ведаеце, гаварыла яна далей: — ваша жонка прыехала.

— Гэта мне вядома, — праказаў Лаўрэцкі.

— Ну, так, толькі я хацела сказаць: яна да мяне прыехала, і я прыняла яе; вось пра што я хачу цяпер пагаварыць з вамі, Фёдар Іваныч. Я, слава богу, заслужыла, магу сказаць, пашану ўсіх, і нічога непрыстойнага ні за што на свеце не зраблю. Хоць я і прадбачыла, што гэта будзе вам непрыемна, аднак, я не адважылася адмовіць ёй, Фёдар Іваныч; яна мне сваячка — па вас: увайдзіце ў маё становішча, якое-ж я мела права адмовіць ёй ад дому, — згадзіцеся?

— Вы дарэмна хвалюецеся, Мар‘я Дзімітраўна, — адказаў Лаўрэцкі: — вы вельмі добра зрабілі; я зусім не сярдую. Я зусім не намеран пазбаўляць Варвару Паўлаўну магчымасці бачыць сваіх знаёмых; сёння я не ўвайшоў да вас толькі таму, што не хацеў сустрэцца з ёю — вось і ўсё.

— Ах, як мне прыемна чуць гэта ад вас, Фёдар Іваныч, — усклікнула Мар‘я Дзімітраўна: — аднак, я заўсёды гэтага чакала ад вашых шляхетных пачуццяў. А што я хвалююся — гэта не дзіва: я жанчына і маці. А ваша жонка… зразумела, я не магу судзіць вас з ёю — гэта я ёй самой сказала; але яна такая ласкавая дама, што апрача задавальнення нічога даставіць не можа.

Лаўрэцкі ўсміхнуўся і пагуляў капелюшом.

— І вось што я хацела вам яшчэ сказаць, Фёдар Іваныч, — гаварыла далей Мар‘я Дзімітраўна, злёгку падсоўваючыся да яго: — калі-б вы бачылі, як яна скромна сябе трымае, якая ўважлівая! — сапраўды, гэта нават жаласліва. А калі-б вы чулі, як яна пра вас выказваецца! Я, кажа, перад ім цалкам вінавата; я не ўмела цаніць яго; гэта, кажа, анёл, а не чалавек. Праўда, так і кажа: анёл. Раскаянне ў яе такое… Я, далі-бог, і не бачыла такога раскаяння!

— А што, Мар‘я Дзімітраўна, — праказаў Лаўрэцкі: — дазвольце пацікавіцца: кажуць, Варвара Паўлаўна ў вас спявала; у часе свайго раскаяння яна спявала, — альбо як?..

— Ах, як вам не сорамна так гаварыць! Яна спявала і іграла для таго толькі, каб дагадзіць мне, бо я настойліва яе прасіла аб гэтым, амаль загадвала ёй. Я бачу, што ёй цяжка, так цяжка; думаю, чым-бы яе забавіць — ды і чула я, што талент у яе такі надзвычайны! — Змілуйцеся, Фёдар Іваныч, яна зусім зняважаная, запытайцеся хоць у Сергея Петровіча, забітая жанчына tout-à-fait^[64], што вы гэта?

Лаўрэцкі толькі плячыма паціснуў.

— А потым, што гэта ў вас за анёлачак, гэта Адачка, што за пекната! Якая яна слаўная; якая разумнёнькая; па-французску як размаўляе; і па-руску разумее — мяне цётачкай назвала. І ведаеце, гэтак, каб дзічыцца, як амаль усе дзеці ў яе гады дзічацца, — зусім гэтага няма. На вас так падобна, Фёдар Іваныч, проста страх. Вочы, бровы… Ну, — вы, як ёсць — вы. Я маленькіх такіх дзяцей не дужа люблю, прызнацца; але ў вашу дачушку проста закахалася.

— Мар‘я Дзімітраўна, — прамовіў раптам Лаўрэцкі: — дазвольце ў вас запытацца, для чаго вы гэта ўсё мне гаварыць жадаеце?

— Для чаго? — Мар‘я Дзімітраўна зноў панюхала адэкалон і адпіла вады. — А для таго, Фёдар Іваныч, я гэта кажу, што… я-ж вам родная, я вельмі вам спачуваю… я ведаю, сэрца ў вас найдабрэйшае. Паслухайце, mon cousin^[65], — я ўсё-такі жанчына дасведчаная і не буду гаварыць на вецер: даруйце, даруйце вашай жонцы. — Вочы Мар‘і Дзімітраўны раптам напоўніліся слязмі. — Падумайце: маладосць, неспрактыкаванасць… ну, можа быць, дрэнны прыклад; не было такой мацеры, якая-б наставіла яе на шлях. Даруйце ёй, Фёдар Іваныч, яна даволі была пакарана.

Слёзы закапалі па шчаках Мар‘і Дзімітраўны; яна не выцірала іх, яна любіла плакаць. Лаўрэцкі сядзеў, як на вуглях. „Божа май, — думаў ён: — што гэта за мука, што за дзень мне выдаўся сёння!..“

— Вы не адказываеце — загаварыла зноў Мар‘я Дзімітраўна; — як я павінна вас зразумець? — Няўжо вы можаце быць такім жорсткім? Не, я гэтаму верыць не хачу. Я адчуваю, што мае словы вас пераканалі. Фёдар Іваныч, бог вас узнагародзіць за вашу ласку, а вы прыміце цяпер з рук маіх вашу жонку…

Лаўрэцкі мімаволі падняўся з крэсла; Мар‘я Дзімітраўна таксама ўстала і, жвава зайшоўшы за шырмы, вывела адтуль Варвару Паўлаўну. Бледная, ледзь жывая, з апушчанымі вачыма, яна, здавалася, зраклася ад усялякай уласнай думкі, ад усялякай волі — аддалася ўся ў рукі Мар‘і Дзімітраўны.

Лаўрэцкі адступіў крок назад.

— Вы былі тут! — усклікнуў ён.

— Не вінавацце яе, — спешна праказала Мар‘я Дзімітраўна: — яна нізашто не хацела заставацца, але я загадала ёй застацца, я пасадзіла яе за шырму. Яна запэўняла мяне, што гэта яшчэ больш вас раззлуе; я і слухаць яе не хацела; я лепей за яе вас ведаю. Прыміце-ж з рук маіх вашу жонку; ідзіце, Вара, не бойцеся, прыпадзіце да вашага мужа (яна тарганула яе за руку) — і маё благаславенне…

— Чакайце, Мар‘я Дзімітраўна, — перапыніў яе Лаўрэцкі глухім, але ўзрушаючым голасам. — Вы, мабыць, любіце жаласлівыя сцэны (Лаўрэцкі не памыляўся: Мар‘я Дзімітраўна яшчэ з інстытута захавала слабасць да некаторай тэатральнасці); яны вас забаўляюць; але некаторым ад іх цяжка даводзіцца. Аднак, я з вамі гаварыць не буду: у гэтай сцэне не вы галоўная дзеючая асоба. Што вы хочаце ад мяне, мадам? — дадаў ён, звяртаючыся да жонкі. — Ці не зрабіў я для вас, што мог? Не гаварыце мне, што не вы наладзілі гэтае спатканне; я вам не паверу, — і вы ведаеце, што я вам верыць не магу. Што-ж вы хочаце? Вы разумная, — вы нічога не робіце без карысці. Вы павінны зразумець, што жыць з вамі, як я жыў раней — я не ў сілах; не таму, што я на вас злуюся, а таму, што я зрабіўся іншым чалавекам. Я сказаў вам гэта на другі дзень вашага звароту, і вы самі, у гэты момант, у душы са мною згодны. Але вы жадаеце аднавіць сваё месца ў грамадстве, вам мала жыць у мяне ў доме, вы жадаеце жыць са мной пад адным дахам, — ці-ж няпраўда?

— Я жадаю, каб вы мне даравалі, — праказала Варвара Паўлаўна, не падымаючы вачэй.

— Яна жадае, каб вы ёй даравалі, — паўтарыла Мар‘я Дзімітраўна.

— І не для сябе, для Ады, — шапнула Варвара Паўлаўна.

— Не для яе, для вашай Ады, — паўтарыла Мар‘я Дзімітраўна.

— Добра. Вы гэтага хочаце? — праказаў з натугай Лаўрэцкі. — Калі жадаеце, я і на гэта згодзен.

Варвара Паўлаўна кінула на яго хуткі погляд, а Мар‘я Дзімітраўна ўсклікнула: — Ну, слава богу! — і зноў пацягнула Варвару Паўлаўну за руку. — Прыміце-ж цяпер ад мяне…

— Пастойце, кажу вам, — перапыніў яе Лаўрэцкі. — Я згаджаюся жыць з вамі, Варвара Паўлаўна, — гаварыў ён далей: гэта значыць, я прывязу вас у Лаўрыкі, і пражыву з вамі сколькі мага, а потым выеду і буду прыязджаць. Вы бачыце я вас ашукваць не хачу; але не патрабуйце больш нічога. Вы-б самі засмяяліся, калі-б я выканаў жаданне шаноўнай нашай сваячкі і прытуліў-б вас да свайго сэрца, пачаў-бы запэўняць вас, што… што мінулага не было, што зрубленае дрэва зноў зацвіце. Але я бачу: трэба пакарыцца. Вы гэта слова не так зразумееце… гэта ўсё роўна. Паўтараю, я буду жыць з вамі… альбо не, я гэтага абяцаць не магу… Я сыйдуся з вамі, буду вас зноў лічыць маёй жонкай…

— Дайце-ж ёй, хаця-б, на тым руку, — прамовіла Мар‘я Дзімітраўна, у якой даўно высахлі слёзы.

— Я да гэтага часу не ашукваў Варвару Паўлаўну, — адказаў Лаўрэцкі: — яна мне паверыць і так. Я адвязу яе ў Лаўрыкі; — і памятайце, Варвара Паўлаўна: умова наша будзе лічыцца парушанай, як толькі вы выедзеце адтуль. А цяпер дазвольце мне аддаліцца.

Ён пакланіўся абаім дамам і спешна вышаў вон.

— Вы не бярэце яе з сабою, — крыкнула яму услед Мар‘я Дзімітраўна…

— Пакіньце яго, — шапнула ёй Варвара Паўлаўна і зараз-жа абняла яе, пачала яе дзякаваць, цалаваць у яе рукі, называць яе сваёй збавіцелькай.

Мар‘я Дзімітраўна спагадліва прымала яе ласкі; але ў душы яна не была задаволена ні Лаўрэцкім ні Варварай Паўлаўнай, ні ўсёй падрыхтаванай ёю сцэнай. Жаласлівага вышла мала; Варвара Паўлаўна, на яе погляд, павінна была кінуцца ў ногі мужу.

— Як гэта вы мяне не зразумелі? — размаўляла яна: — я-ж вам сказала: прыпадзіце.

— Гэтак лепей, любая цётачка; не турбуйцеся — усё добра, — паўтарала Варвара Паўлаўна.

— Ну, ды але-ж і ён — халодны, як лёд, — заўважыла Мар‘я Дзімітраўна: — Дапусцім вы не плакалі, але-ж я перад ім разлівалася. У Лаўрыках зачыніць вас хоча. Што-ж, — і да мяне вам нельга будзе ездзіць? Усе мужчыны не маюць сэрца, — сказала яна ў заключэнне і значна пакачала галавой.

— Але жанчыны ўмеюць цаніць дабрату і велікадушнасць, — прамовіла Варвара Паўлаўна і, ціхенька апусціўшыся на калені перад Мар‘яй Дзімітраўнай, абняла яе поўны стан рукамі і прыгарнулася да яе тварам. Твар гэты цішком усміхаўся, а ў Мар‘і Дзімітраўны зноў закапалі слёзы.

А Лаўрэцкі адправіўся да сябе, зачыніўся ў пакойчыку свайго камердынера, кінуўся на канапу і праляжаў так да раніцы.

ХLIV

Наступным днём была нядзеля. Царкоўны звон да ранняй абедні не абудзіў Лаўрэцкага — ён не звадзіў вачэй усю ноч — але нагадаў яму іншую нядзелю, калі ён, па жаданню Лізы, хадзіў у царкву. Ён спешна ўстаў; нейкі таемны голас гаварыў яму, што ён і сёння ўбачыць яе там-жа. Ён без шуму вышаў з дома, загадаў сказаць Варвары Паўлаўне, якая яшчэ спала, што ён звернецца на абед, і хуткімі крокамі накіраваўся туды, куды заклікаў яго аднастайна-смутлівы звон. Ёй прышоў рана: амаль нікога яшчэ не было ў царкве; дзячок на клірасе чытаў часы; з рэдкімі перапынкамі кашлю, голас яго мерна гудзеў і спадаючы, і надымаючыся. Лаўрэцкі змясціўся недалёка ад уваходу. Багамольцы прыходзілі па аднаму, застанаўліваліся, хрысціліся, кланяліся на ўсе бакі; крокі іх звінелі ў пустэчы і цішыні, выразна адгукаючыся пад зводамі. Старэнькая бабулька ў зношаным капоце з капюшонам стаяла на каленях побач з Лаўрэцкім і старанна малілася; яе бяззубы, жоўты, зморшчаны твар выяўляў напружанае расчуленне; чырвоныя вочы неадхільна глядзелі ўгару, на вобразы іканастаса, яна бесперастанку вымала каслявую руку з капота і павольна і моцна шырока хрысцілася. Мужык з густой барадой і хмурым тварам, раскудлачаны і змяты, увайшоў у царкву, разам стаў на абодва калёны і зараз-жа ўзяўся спешна хрысціцца, закідваючы назад і ўстрасваючы галаву пасля кожнага паклона. Такое горкае гора выяўлялася ў яго твары, ва ўсіх яго рухах, што Лаўрэцкі наважыўся падыйсці да яго і спытаць яго, што з ім. Мужык палахліва і сурова адхіснуўся, паглядзеў на яго… „Сын памёр“, прамовіў ён скорагаворкай, — і зноў узяўся класці паклоны… „Што для іх можа замяніць суцяшэнне царквы“, — падумаў Лаўрэцкі, — і сам паспрабаваў маліцца; але сэрца яго зрабілася цяжкім, жорсткім і думкі былі далёка. Ён усё чакаў Лізы, — але Ліза не прыходзіла. Царква пачала напаўняцца народам; яе ўсё не было. Абедня пачалася, дзякан ужо прачытаў евангелле, зазванілі на дастойную; Лаўрэцкі падсунуўся крыху ўперад — і раптам убачыў Лізу. Яна прышла раней за яго, але ён яе не заўважыў; прыціснуўшыся ў прамежачак між сцяной і клірасам, яна не азіралася, не краталася. Лаўрэцкі не звёў з яе вачэй да самага канца абедні: ён развітваўся з ёю. Народ пачаў разыходзіцца, а яна ўсё стаяла; здавалася, яна чакала адыходу Лаўрэцкага. Нарэшце, яна перахрысцілася ў апошні раз і пайшла не адварочваючыся; з ёй была адна пакаёўка. Лаўрэцкі вышаў услед за ёй з царквы і дагнаў яе на вуліцы; яна ішла вельмі хутка, нахіліўшы галаву і спусціўшы велюм на твар.

— Добры дзёнь, Лізавета Міхайлаўна, — сказаў ён гучна, з вымушанай развязнасцю: — можна вас праводзіць?

Яна нічога не сказала; ён адправіўся побач з ёй.

— Ці задаволены вы мной? — спытаў ён яе, панізіўшы голас. — Вы чулі, што ўчора здарылася?

— Так, так, — праказала яна шэптам: — гэта добра.

І яна пайшла яшчэ хутчэй.

— Вы задаволены?

Ліза толькі галавой кіўнула.

— Фёдар Іваныч, — пачала яна спакойным, але слабым голасам: — я хацела вас прасіць: не прыходзьце больш да нас, выязджайце хутчэй; мы можам пасля ўбачыцца, — калі-небудзь, праз год. А цяпер, зрабіце гэта для мяне; выканайце маю просьбу, на ўсё святое.

— Я вас ва ўсім гатоў паслухацца, Лізавета Міхайлаўна: — але няўжо мы так павінны разлучыцца? Няўжо вы мне не скажаце ні аднаго слова?..

— Фёдар Іваныч, вось вы цяпер ідзеце каля мяне… А ўжо вы так далёка, далёка ад мяне. І не вы адны, а…

— Дагаварвайце, прашу вас! — усклікнуў Лаўрэцкі: — што вы хочаце сказаць?

— Вы пачуеце, можа быць… але што-б ні было; забудзьцеся… не, не забывайцеся на мяне, памятайце пра мяне.

— Мне на вас забыцца…

— Даволі, бывайце. Не ідзіце за мной.

— Ліза, — пачаў-быў Лаўрэцкі…

— Бывайце, бывайце! — паўтарыла яна, яшчэ ніжэй спусціла велюм і амаль бягом пусцілася ўперад.

Лаўрэцкі паглядзеў ёй услед і, панурыўшы галаву, адправіўся назад па вуліцы. Ён натыкнуўся на Лема, які таксама ішоў, насунуўшы капялюш на нос і гледзячы сабе пад ногі.

Яны моўчкі паглядзелі адзін на аднаго.

— Ну, што скажаце? — праказаў, нарэшце, Лаўрэцкі.

— Што я скажу? — хмура адказаў Лем: — нічога я не скажу. Усё памерла, і мы памерлі (Alles ist todt und wir sind todt). Вам-жа направа ісці?

— Направа.

— A мне налева. Бывайце.

∗     ∗
∗

Наступнай раніцай Фёдар Іваныч з жонкай адправіўся ў Лаўрыкі. Яна ехала ўперадзе, у карэце, з Адай і з Жустынай; ён адзаду — у тарантасе. Прыгожанькая дзяўчынка за ўвесь час дарогі не адыходзіла ад акна карэты; яна здзіўлялася ўсяму: мужыкам, бабам, хатам, студням, дугам, званочкам і мноству грачоў; Жустына падзяляла яе здзіўленне; Варвара Паўлаўна смяялася іх заўвагам і воклікам. Яна была ў гуморы; перад ад‘ездам з горада О… яна мела гутарку з сваім мужам.

— Я разумею ваша становішча, — сказала яна яму: — і ён, па выгляду яе разумных вачэй, мог заключыць. што яна разумела яго становішча цалкам, — але вы аддадзіце мне хоць тую справядлівасць, што са мною лёгка жывецца; я не буду вам навязвацца, абмяжоўваць вас; я хацела забяспечыць будучыню Ады; больш мне нічога не трэба.

— Так, вы дасягнулі ўсяго, чаго хацелі, — прамовіў Фёдар Іваныч.

— Я пра адно толькі мару цяпер: закапацца назаўсёды ў глушы; я буду вечна памятаць пра вашу дабрату…

— Фі! даволі, — перапыніў ён яе.

— І здолею паважаць вашу незалежнасць і ваш спакой, — скончыла яна сваю падрыхтаваную фразу.

Лаўрэцкі ёй нізка пакланіўся. Варвара Паўлаўна зразумела, што муж у душы дзякаваў яе.

На другі дзень увечары прыбылі яны ў Лаўрыкі; праз тыдзень Лаўрэцкі адправіўся ў Маскву, пакінуўшы жонцы тысяч пяць на пражыццё — а на другі дзень пасля ад‘езду Лаўрэцкага з‘явіўся Паншын, якога Варвара Паўлаўна прасіла не забываць яе ў глушы. Яна яго прыняла, як нельга лепей, і да позняй ночы высокія пакоі дома і самы сад агалашаліся гукамі музыкі, пяяння і вясёлых французскіх размоў. Тры дні прагасціў Паншын у Варвары Паўлаўны; развітваючыся з ёю моцна паціскаючы яе прыгожыя рукі, ён абязаўся вельмі хутка звярнуцца, — і стрымаў сваё абяцанне.

ХLV

У Лізы быў асобы, невялікі пакойчык на другім паверсе дома яе мацеры, чысты, светлы, з 6елым ложкам, з гаршкамі кветак у кутах і перад вокнамі, з маленькім пісьмовым столікам, горкаю кніг і абразом хрыста на сцяне. Пакойчык гэты называўся дзіцячым; Ліза нарадзілася ў ім. Звярнуўшыся з царквы, дзе яе бачыў Лаўрэцкі, яна старанней, як зазвычай, упарадкавала ўсё ў сябе, адусюль змяла пыль, перагледзела і перавязала істужкамі ўсе свае сшыткі і лісты таварышак, зачыніла ўсе скрынкі, паліла кветкі і кранулася рукою кожнай кветкі. Усё гэта яна рабіла не спяшаючы, без шуму, з нейкай чулай і ціхай рупатлівасцю на твары. Яна застанавілася, нарэшце, пасярод пакоя, павольна азірнулася і, падышоўшы да стала, над якім вісеў абраз Хрыста, апусцілася на калені, паклала галаву на сціснутыя рукі і засталася нерухомай.

Марфа Цімафееўна ўвайшла і застала яе ў гэтым становішчы. Ліза не заўважыла яе прыходу. Бабулька вышла на цыпачках за дзверы і некалькі разоў гучна кашлянула. Ліза жвава паднялася і выцерла вочы, на якіх блішчэлі светлыя, непралітыя слёзы.

— А ты, я бачу, зноў прыбірала сваю келейку, — праказала Марфа Цімафееўна, і нізка нахілілася да гаршка з маладой ружай; — як слаўна пахне!

Ліза задумлёна паглядзела на сваю цётку.

— Якое гэта вы праказалі слова? — прашаптала яна.

— Якое слова, якое? — жвава падхапіла бабулька: — што ты хочаш сказаць? Гэта жахліва, — загаварыла яна, раптам скінуўшы чапец і прысеўшы на Лізіным ложку: — гэта звыш сіл маіх; чацверты дзень сёння, як я нібы ў катле кіплю; я не магу больш прыкідвацца, што нічога непрыкмячаю, — не магу бачыць, як ты бляднееш, сохнеш, плачаш, не магу, не магу.

— Ды што з вамі, цётачка? — праказала Ліза: — я нічога…

— Нічога! — усклікнула Марфа Цімафееўна: — гэта ты іншым гавары, а не мне! Нічога! а хто зараз стаяў на каленях? у каго вейкі яшчэ мокрыя ад слёз? Нічога! Ды ты паглядзі на сябе, што ты зрабіла з сваім тварам, куды вочы свае дзела? — Нічога! хіба я не ўсё ведаю?

— Гэта ўсё пяройдзе, цётачка, дайце часу.

— Пяройдзе, ды калі? Божа-ж мой, божа! няўжо ты так яго пакахала? Ды ён-жа стары, Лізачка. Ну, я не пярэчу, ён добры чалавек, не кусаецца; дык што-ж такое? усе мы добрыя людзі; зямля не клінам сышлася, гэтага дабра заўсёды будзе шмат.

— Я вам кажу, усё гэта пяройдзе, усё гэта ўжо прайшло.

— Слухай, Лізачка, што я табе скажу, — праказала раптам Марфа Цімафееўна, усаджваючы Лізу каля сябе на ложку і папраўляючы і яе валасы, і касынку. — Гэта табе толькі так, згарача здаецца, што гору твайму пасабіць не можна. Эх, душа мая. На адну смерць лякарства няма! Ты толькі вось скажы сабе: „не паддамся-ж я, — ну яго!“ і сама потым толькі здзівішся, — як яно хутка, хораша праходзіць. Ты толькі пацярпі.

— Цётачка, — адказала Ліза: — яно ўжо прайшло, усё прайшло.

— Прайшло? якое прайшло! Вось, у цябе носік нават завастрыўся, а ты кажаш: прайшло. Хораша: прайшло!

— Так, прайшло, цётачка, калі вы толькі захочаце мне дапамагчы, — прамовіла з нечаканым ажыўленнем Ліза і кінулася на шыю Марфе Цімафееўне. — Мілая цётачка, будзьце мне сябрам, дапамажыце мне; не гневайцеся, зразумейце мяне…

— Ды што такое, што такое, маці мая? Не палохай мяне, калі ласка; я зараз закрычу, не глядзі так на мяне; гавары хутчэй, што такое.

— Я… я хачу… — Ліза схавала свой твар на грудзях Марфы Цімафееўны… Я хачу ісці ў манастыр, — праказала яна глуха.

Бабулька так і падскокнула на ложку.

— Перахрысціся, маці мая, Лізачка, схамяніся: што ты гэта, бог з табою, — пралапатала яна нарэшце: — ляж, галубачка, засні крышку; гэта ўсё ў цябе ад бяссонніцы, душа мая.

Ліза падняла галаву; шчокі яе палалі.

— Не, цётачка, — праказала яна: — не гаварыце так; я наважылася, я малілася, я прасіла парады ў бога; усё скончана, скончана маё жыццё з вамі. Такі ўрок нездарма; ды я ўжо не ў першы раз пра гэта думаю. Шчасце да мяне не ішло; нават калі ў мяне былі надзеі на шчасце, сэрца ў мяня ўсё шчаміла. Я ўсё ведаю, і свае грахі і чужыя, і як татусь багацце наша нажыў; я ведаю ўсё. Усё гэта замаліць, замаліць трэба. Вас мне шкада, шкада мамы, Леначкі; але нічога не зробіш; чую я, што мне не жыццё тут; я ўжо з усім развіталася, усяму ў доме пакланілася ў апошні раз; заклікае мяне штосьці; цяжка мне, хочацца мне зачыніцца на-век. Не затрымлівайце мяне, не адгаварвайце, дапамажыце мне, або я адна адыйду…

Марфа Цімафееўна з жахам слухала сваю пляменніцу.

„Яна хворая, брэдзіць, — думала яна: — трэба паслаць за доктарам; ды за якім? Гедэонаўскі нядаўна хваліў нейкага; ён усё хлусіць — а, можа быць, гэтым разам і праўду сказаў“. Але калі яна пераканалася, што Ліза не хворая і не брэдзіць, калі на ўсе яе словы Ліза адказвала адным і тым-жа, Марфа Цімафееўна спалохалася і засумавала не на жарт. — Але-ж ты не ведаеш, галубачка ты мая, — пачала яна яе ўгаварваць: — якое жыццё ў манастырах! Яны-ж цябе, маю родную, алеем канапляным, зялёным карміць будуць, бялізну табе надзенуць тоўстую-тоўстую; па холадзе хадзіць прымусяць; ты-ж усяго гэтага не вытрываеш, Лізачка. Гэта ўсё ў цябе Агатавы сляды, гэта яна цябе з глузду звяла. Але-ж яна пачала з таго, што пажыла і на сваю пацеху пажыла; пажыві і ты. Дай мне хоць памерці спакойна, а там рабі што хочаш. І хто-ж гэта калі бачыў, каб з-за гэтакага, з-за казінага племя, даруй божа, з-за мужчыны ў манастыр ісці? Ну, калі табе так цяжка, з‘ездзі, памаліся святому, малебен адслужы, ды не надзявай ты чорнага шлыка на сваю галаву, татулька ты мой, матулька ты мая…

І Марфа Цімафееўна горка заплакала.

Ліза суцяшала яе, выцірала яе слёзы, сама плакала, але засталася цвёрдай. З адчаю Марфа Цімафееўна паспрабавала пусціць у ход пагрозу: усё сказаць мацеры… але і гэта не дапамагло. Толькі з прычыны вялікіх просьб бабулі, Ліза згадзілася адкласці выкананне свайго намеру на паўгода; за гэта Марфа Цімафееўна павінна была даць ёй слова, што сама дапаможа ёй і выпрасіць згоду Мар‘і Дзімітраўны, калі праз шэсць месяцаў яна не зменіць свайго намеру.

∗     ∗
∗

З надышоўшымі першымі халадамі, Варвара Паўлаўна, не гледзячы на сваё абяцанне закапацца ў глушы, запасшыся грашыма, перасялілася ў Пецербург, дзе наняла скромную, але прыгожанькую кватэру, адшуканую для яе Паншыным, які яшчэ раней за яе пакінуў О…скую губерню. За апошні час свайго прабывання ў О… ён зусім страціў прыхільнасць Мар‘і Дзімітраўны; ён раптам перастаў яе наведваць і амаль не выязджаў з Лаўрыкаў. Варвара Паўлаўна яго падняволіла, менавіта падняволіла; іншымі словамі не можна выказаць яе неабмежаваную, беззваротную, безадказную ўладу над ім.

Лаўрэцкі пражыў зіму ў Маскве, а вясною наступнага года дайшла да яго вестка, што Ліза пастрыглася ў Б…м манастыру, у адным з далёкіх краёў Расіі.

ЭПІЛОГ

Прайшло восем год. Зноў настала вясна… Але скажам раней некалькі слоў пра лёс Міхалевіча, Паншына, пані Лаўрэцкай, — і развітаемся з імі. Міхалевіч, пасля доўгіх вандраванняў, трапіў, нарэшце, на сапраўдны свой шлях: ён атрымаў месца старэйшага надзірацеля ў казеннай установе. Ён вельмі задаволен сваім лёсам, і выхаванцы яго „абажаюць“, хоць і перадражніваюць. Паншын вельмі пасунуўся ў чынах і ладзіцца ўжо ў дырэктары; ходзіць крыху сагнуўшыся; мабыць, Владзімірскі хрэст падараваны яму на шыю адцягвае яго ўперад. Чыноўнік у ім узяў цалкам перавагу над артыстам; яго ўсё яшчэ малажавы твар пажоўкнуў, валасы парадзелі, і ён ужо не спявае, не малюе, але потай займаецца літаратурай: напісаў камедыйку, накшталт „прыказак“, — і з той прычыны, што цяпер усе пішучыя абавязкова „выводзяць“ каго-небудзь альбо што-небудзь, то і ён вывёў у ёй какетку і чытае яе цішком двум-тром прыхільным да яго дамам. У шлюб ён, аднак, не ўступіў, хаця шмат было на гэта ўдзячных выпадкаў: у гэтым вінавата Варвара Паўлаўна. Што датычыць яе, то яна па-старому ўвесь час жыве ў Парыжы: Фёдар Іваныч даў ёй на сябе вексель і адкупіўся ад яе, ад магчымасці паўторнага нечаканага прыезду. Яна пастэрэла і патаўсцела, але ўсё яшчэ мілая і пекная. У кожнага чалавека ёсць свой ідэал; Варвара Паўлаўна знайшла свой — у драматычных творах Дзюма-сына. Яна старанна наведвае тэатр, дзе выводзяцца на сцэну сухотныя і жаласлівыя камеліі; быць м-м Дош здаецца ёй вышынёй чалавечага шчасця: яна аднойчы абвясціла, што не жадае для сваёй дачкі лепшай долі. Трэба спадзявацца, што лёс пазбавіць mademoiselle Ada ад падобнага шчасця: з ружовага, пульхнага дзіцяці яна зрабілася слабагрудай, бледненькай дзяўчынкай; нервы яе ўжо расстроены. Колькасць прыхільнікаў Варвары Паўлаўны зменшылася, але яны не звяліся; некаторых яна, мабыць, захавае да канца свайго жыцця. Самы зацяты з іх за апошні час быў нехта Закурдала-Скубырнікаў, з адстаўных гвардзейскіх вусаносаў, чалавек год трыцацці васьмі, незвычайнай моцнасці складу. Французскія наведвальнікі з салона пані Лаўрэцкай называюць яго „le gros taureau de l‘Ukraine^[66]“. Варвара Паўлаўна ніколі не запрашае яго нa свае модныя вечары, але ён карыстаецца яе прыхільнасцю цалкам.

І так… прайшло восем год. Зноў павеяла з неба ззяючым шчасцем вясны; зноў усміхнулася яна зямлі і людзям; зноў пад яе ласкай усё закрасавала, пакахала і заспявала. Горад О… мала змяніўся ў працягу гэтых васьмі год; але дом Мар‘і Дзімітраўны нібы памаладзеў: яго нядаўна пафарбаваныя сцены бялелі ветліва, і рамы адчыненых вокнаў чырванеліся і блішчэлі на захадзіўшым сонцы; з гэтых вокнаў несліся на вуліцу радасныя, лёгкія гукі звонкіх маладых галасоў, безупыннага смеху; увесь дом, здавалася, кіпеў жыццём і пераліваўся весялосцю праз край. Сама гаспадыня дома даўно сышла ў магілу: Мар‘я Дзімітраўна сканала гады праз два пасля пастрыжэння Лізы; і Марфа Цімафееўна не доўга перажыла сваю пляменніцу; побач пакояцца яны на гарадскіх могілках. Не стала і Настассі Карпаўны; верная бабулька ў працягу некалькіх год штотыдзень хадзіла маліцца над прахам сваёй прыяцелькі… Прышла пара, і яе костачкі таксама ўклаліся ў сырой зямлі. Але дом Мар‘і Дзімітраўны не адышоў у чужыя рукі, не вышаў з яе роду, гняздо яе не спустошылася: Леначка, якая зрабілася стройнай, прыгожай дзяўчынай, і яе жаніх — бялявы гусарскі афіцэр; сын Мар‘і Дзімітраўны, які толькі што ажаніўся ў Пецербургу і разам з маладой жонкай прыехаў на вясну ў О…, сястра яго жонкі, шаснаццацігадовая інстытутка з ружовымі шчокамі і яснымі вочкамі; Шурачка, таксама вырасшая і папрыгажэўшая — вось якая моладзь агалашала смехам і гоманам сцены Каліцінскага дома. Усё ў ім змянілася, усё стала пад-лад новым насельнікам. Безбародыя, дваровыя хлопцы, зубаскалы і забаўнікі змянілі ранейшых станавітых старых, там, дзе некалі важна расхаджвала растаўсцеўшая Роска, два лягавыя сабакі шалёна вазіліся і скакалі па канапах, на стайні завяліся хударлявыя інаходцы, зухаватыя каранныя, зацятыя прыпрэжныя з плеценымі грывамі, данскія верхавыя коні; гадзіны снедання, абеда, вячэры пераблыталіся і змяшаліся; пайшлі, як гаварылі суседзі, „парадкі небывалыя“.

У той вечар, аб якім зайшла ў нас размова, насельнікі Каліцінскага дома (старэйшаму з іх, жаніху Леначкі, было ўсяго дваццаць чатыры гады) займаліся нескладанай, але, мяркуючы па іх дружнаму рагатанню, вельмі для іх забаўнай гульнёй: яны бегалі па пакоях і лавілі адзін аднаго; сабакі таксама бегалі і брахалі, і вісеўшыя ў клетках перад вокнамі канарэйкі навыперадкі дзёрлі горла, узмацняючы ўсеагульны гармідар звонкім лёскатам свайго шалёнага шчабятання. У самы разгар гэтай аглушлівай забавы да варотаў пад‘ехаў забруджаны тарантас, і чалавек год сорак пяць, у дарожным адзенні, вылез з яго і спыніўся ў здзіўленні. Ён пастаяў некаторы час нерухома, акінуў дом уважлівым поглядам, увайшоў праз калітку на двор і павольна ўзышоў на ганак. У прыхожай ніхто яго не сустрэў; але дзверы залы хутка адчыніліся; — з іх, уся расчырванеўшыся, выскачыла Шурачка — і раптам, услед за ёй з звонкім крыкам выбегла ўся маладая кампанія. Яна раптам застанавілася і сціхла, убачыўшы незнаёмага; але светлыя вочы, накіраваныя на яго, глядзелі так-жа ласкава, свежыя абліччы не перасталі смяяцца. — Сын Мар‘і Дзімітраўны падышоў да госця і ветліва запытаў яго, што яму трэба?

— Я — Лаўрэцкі, — прамовіў госць.

Дружны воклік пачуўся яму ў адказ — і не таму, каб уся гэта моладзь вельмі ўзрадвалася прыезду далёкага, амаль забытага сваяка, а проста таму, што яна гатова была шумець і радавацца пры ўсякім зручным выпадку. Лаўрэцкага зараз-жа акружылі; Леначка, як старая знаёмая, першая назвала сябе, запэўніла яго што яшчэ крышку — і яна абавязкова яго пазнала-б, і пазнаёміла яго з усімі астатнімі, называючы кожнага, нават жаніха свайго, ласкальнымі імёнамі. Увесь натоўп рушыў праз сталовую ў гасціную. Шпалеры ў абоіх пакоях былі іншыя, але мэбля захавалася; Лаўрэцкі пазнаў фартэп‘яна; нават пяльцы каля акна стаялі тыя-ж самыя, у тым жа становішчы — і амаль не з тым-жа няскончаным шыццём, як восем год таму назад. Яго пасадзілі на пакойнае крэсла; усе чынна змясціліся вакол яго. Запытанні, воклікі, расказы пасыпаліся градам.

— А даўно мы вас не бачылі, — наіўна заўважыла Леначка: — і Варвару Паўлаўну таксама не бачылі.

— А то-ж — спешна падхапіў яе брат. — Я цябе ў Пецербург вывез, а Фёдар Іваныч усё жыў у вёсцы.

— Але-ж з той пары і мама памерла.

— І Марфа Цімафееўна; — праказала Шурачка.

— І Настасся Карпаўна, — адказала Леначка: — і мос‘ё Лем…

— Як? і Лем памёр? — спытаў Лаўрэцкі.

— Так, — адказаў малады Каліцін: — ён выехаў адсюль у Одэсу; кажуць, нехта яго туды зманіў; там ён і сканаў.

— Вы не ведаеце, — музыкі пасля яго не засталося?

— Не ведаю; наўрад.

Усе змоўклі і пераглянуліся. Воблачка смутку наляцела на ўсе маладыя абліччы.

— А Матроска жывы, — загаварыла раптам Леначка.

— І Гедэонаўскі жывы, — дадаў яе брат.

Пры прозвішчы Гедэонаўскага адразу выбухнуў дружны рогат.

— Так, ён жыў і хлусіць па-старому, — прадоўжваў сын Мар‘і Дзімітраўны: — і, уявіце, вось гэтая непаседа (ён паказаў на інстытутку, сястру сваёй жонкі) учора яму перцу ў табакерку насыпала.

— Як ён чхаў! — усклікнула Леначка — і зноў зазвінеў нястрыманы смех.

— Мы пра Лізу нядаўна мелі весткі, — праказаў малады Каліцін, — і зноў вакол усё сціхла: — ёй добра, здароўе яе цяпер папраўляецца па-крыху.

— Яна ўсё ў тым-жа манастыры? — спытаў не без натугі Лаўрэцкі.

— Усё ў тым жа.

— Яна да вас піша?

— Не, ніколі; да нас праз людзей весткі даходзяць. — Наступіла раптоўнае, глыбокае маўчанне; вось, „ціхі анёл праляцеў“, падумалі ўсе.

— Ці не хочаце вы ў сад? — звярнуўся Каліцін да Лаўрэцкага: — ён вельмі прыгожы цяпер, хоць мы яго і запусцілі крыху.

Лаўрэцкі вышаў у сад, і першае, што кінулася яму ў вочы, — была тая самая лавачка, на якой ён некалі правёў з Лізай некалькі шчаслівых, непаўторных імгненняў; яна пачарнела, скрывілася; але ён пазнаў яе, і душу яго агарнула тое пачуццё, якому няма роўнага і ў салодасці і ў жалю, пачуццё жывога смутку пра знікнуўшую маладосць, пра шчасце, якім некалі ўладаў. Разам з моладдзю прайшоўся ён па прысадах; ліпы крыху пастарэлі і выраслі за апошнія восем год, але цень іх зрабіўся гусцей; аднак, усе кусты падняліся, маліннік увайшоў у моц, арэшнік зусім заглохнуў, і адусюль пахла свежым дрокам, лесам, травою, бэзам.

— Вось дзе добра было-б гуляць у чатыры куты, — ускрыкнула раптам Леначка, узышоўшы на невялікую зялёную паляну, акружаную ліпамі: — нас якраз пяцера.

— А Фёдара Іваныча ты забыла? — заўважыў яе брат. — Альбо ты сябе не лічыш?

Леначка злёгку пачырванела.

— Ды хіба Фёдар Іваныч, у яго гады, можа… — пачала яна.

— Калі ласка, гуляйце, — спешна падхапіў Лаўрэцкі: — не звяртайце ўвагі на мяне. Мне самому будзе прыемней, калі я буду ведаць, што я вам не перашкаджаю. А забаўляць вам мяне не варта; у нашага брата, у старога, ёсць заняткі, якіх вы яшчэ не ведаеце і якіх ніякая забава замяніць не можа: успаміны.

Мала; людзі выслухалі Лаўрэцкага з ветлівай і ледзь-ледзь іранічнай уважлівасцю, — нібы ім настаўнік лекцыю прачытаў, — і раптам пасыпалі ад яго ўсе прэч, узбеглі на паляну; чацвёра стала каля дрэваў, адзін пасярод — і пачалася забава.

А Лаўрэцкі звярнуўся ў дом, увайшоў у сталовую, падышоў да фартэп‘яна і дакрануўся да аднаго з клавішаў: пачуўся слабы, але чысты гук, і таемна задрыжэў у яго сэрцы: гэтай нотай пачыналася тая натхнёная мелодыя, якой даўно таму назад, у тую самую шчаслівую ноч, Лем, нябожчык Лем, прывёў яго ў такое захапленне. Потым Лаўрэцкі перайшоў у гасціную і доўга не выходзіў з яе: у гэтым пакоі, дзе ён так часта бачыў Лізу, жывей узнікаў перад ім яе вобраз; яму здавалася, што ён адчуваў вакол сябе сляды яе прысутнасці; але сум аб ёй быў тужлівы і не лёгкі: у ім не было цішыні, якую навявае смерць. Ліза яшчэ жыла недзе, глуха, далёка; ён думаў пра яе, як пра жывую, і не пазнаваў дзяўчыны, ім калісьці каханай, у той няяснай, бледнай здані, прыбранай у чарнецкае адзенне, акружанай дымнымі хвалямі ладану. Лаўрэцкі сам-бы сябе не пазнаў, калі-б мог так зірнуць на сябе, як у думках зірнуў на Лізу. У працягу гэтых васьмі год адбыўся, нарэшце, пералом у яго жыцці, той пералом, якога многія не адчуваюць, але без якога нельга застацца прыстойным чалавекам да канца: ён сапраўды перастаў думаць пра ўласнае шчасце, пра карысць для сябе. Ён сціх, і — навошта хаваць праўду? — пастарэў не адным тварам і целам, пастарэў душою; захаваць да старасці сэрца маладым, як кажуць некаторыя, і цяжка, і амаль смешна; той ужо можа быць задаволен, хто не страціў веры ў дабро, сталасць волі, заахвочанасці да працы. Лаўрэцкі меў права быць здаволеным: ён зрабіўся сапраўды добрым гаспадаром, сапраўды навучыўся араць зямлю і працаваў не для аднаго сябе, ён наколькі мог, забяспечыў і ўсталяваў побыт сваіх сялян.

Лаўрэцкі вышаў з дома ў сад, сеў на знаёмай яму лавачцы — і на гэтым дарагім месцы, перад тым домам, дзе ён у апошні раз дарэмна працягваў свае рукі да запаветнага кубка, у якім кіпіць і грае залатое віно асалоды, — ён, адзінокі, беспрытульны вандроўнік, пад далятаўшыя да яго вясёлыя воклікі ўжо замяніўшага яго маладога пакалення, — азірнуўся на сваё жыццё. Сумна зрабілася яму на сэрцы, але не цяжка і не тужліва; шкадаваць яму было пра што, сароміцца — не было чаго. „Гуляйце, весяліцеся, расціце, маладыя сілы, — думаў ён, і не было жалю ў яго думках: — жыццё ў вас наперадзе, і вам лягчэй будзе жыць, вам не давядзецца, як нам, шукаць свайго шляху, змагацца, падаць і ўставаць сярод змроку; мн клапаціліся пра тое, як-бы ўцалець — і колькі з нас не ўцалела! — а вам трэба справу рабіць, работаць, — і благаславенне нашага брата старога будзе з вамі. А мне, пасля сёнешняга дня, пасля гэтых перажыванняў, застаецца аддаць вам апошні паклон — і хаця з сумам, але без зайздрасці без усялякіх цёмных пачуццяў сказаць, у прадбачанні канца, у прадбачанні чакаючага бога: „Вітаю цябе адзінокая старасць! Дагарай, бескарыснае жыццё!“

Лаўрэцкі ціха ўстаў і ціха аддаліўся; яго ніхто не заўважыў, ніхто не затрымліваў; вясёлыя воклікі мацней за ранейшыя раздаваліся ў садзе за зялёнай суцэльнай сцяной высокіх ліп. Ён сеў у тарантас і загадаў кучару ехаць дадому і не гнаць коней.

∗     ∗
∗

І „канец?“, — запытае, можа быць, нездаволевы чытач. „А што-ж было потым з Лаўрэцкім? З Лізай?“ Але што сказаць пра людзей, яшчэ жывых, але ўжо сышоўшых з зямнога шляху, навошта звяртацца да іх? Кажуць, Лаўрэцкі наведаў той далёкі манастыр, дзе захавалася Ліза — і ўбачыў яе. Пераходзячы з кліраса на клірас, яна прайшла блізка міма яго; прайшла роўнай, спешна-пакорлівай хадою манашкі — і не зірнула на яго, толькі вейкі зварочаных да яго вачэй ледзь-ледзь здрыгнуліся, толькі яшчэ ніжэй нахіліла яна свой схудалы твар — і пальцы сціснутых рук, перавітыя пацеркамі, яшчэ мацней прыціснуліся адзін да аднаго. Што падумалі, што адчулі абое? Хто даведаецца? Хто скажа? Ёсць такія хвіліны ў жыцці, такія пачуцці… На іх можна толькі паказаць — і прайсці міма.

---

---

1. Ну, ну, мой хлопчык… (фр).
2. Сцеражыцеся, сцеражыцеся (фр.).
3. Гэта нават вельмі шыкозна (фр.).
4. Слаўны малады чалавек (фр.).
5. Заміраючы (іт.).
6. Я таксама мастак (іт.).
7. Стрыечны брат (фр.).
8. Лепшая кветка (фр.).
9. Добры дзень (фр.).
10. Як вы маецеся? (фр.).
11. Дэкларацыя праў чалавека (фр.).
12. У прастаце дабрачыннасць (лац.).
13. Чалавека (фр.).
14. Сын мой (фр.).
15. Вы (фр.).
16. Мая дачка робіць добрую партыю (нем.).
17. Прыгожая мадам Лаўрэцкая (фp.).
18. Гэта шаноўная руская дама, якая жыве на вуліцы П… (фр.).
19. Дарагі кузен (фр.).
20. Цяпер ужо няма такіх слуг, якія бывалі даўней (фр.).
21. Маці (фр.).
22. Папулярызаваць думку аб пазямельным перапісе (фр.).
23. Раздражнёны (фр.).
24. Увогуле.
25. 3 якім здарылася такая смешная гісторыя (фр.).
26. Паэтычная натура (фр.).
27. Да таго-ж (фр.).
28. У вялікім маштабе (фр.).
29. Усё гэта глупства.
30. Да таго-ж я была такая хворая (фр.).
31. Ада, глядзі, гэта твой бацька (фр.).
32. Прасі яго са мною (фр.).
33. Гэта татусь (фр.).
34. Але, маё дзіця. Ты-ж яго любіш? (фр.).
35. Ну, як, мадам? (фр.).
36. Што-ж, Жустына (фр.).
37. На вайне, як на вайне (фр.).
38. Ваша маці кліча вас, бывайце назаўсёды (фр.).
39. Гэта вельмі цікава (фр.).
40. Радзіма перш за усё (фр.).
41. Вы чароўны (фр.).
42. О, цётачка (фр.).
43. Алфейным (фр.).
44. „Духі каралевы Вікторыі“ (фр.).
45. Але яна захапляючая! (фр.).
46. І ў Пецербургу (фр.).
47. Зусім малады чалавек (фр.).
48. У скорым часе (іт.).
49. Сабрат (фр.).
50. Ідзіце (фр.).
51. Чароўна (фр.).
52. У вас ёсць стыль (фр.).
53. Чароўная, чароўная думка (фр.).
54. „Я рэўнівы“ „Дадзім ёй“ „Зірні на ясны месяц“ (іт.).
55. Досыць музыкі (фр.).
56. Да, досыць музыкі (фр.).
57. Яна не выдумала пораху, гэтая добрая жанчына (фр.).
58. Я думаю! (фр.).
59. Як сапраўдная артыстка (фр.).
60. Мая любая (фр.).
61. Цётачка (фр.).
62. Да пабачэння (фр.).
63. Так, мос‘ё (фр.).
64. Зусім (фр.).
65. Кузен (фр.).
66. Тоўсты украінскі бык (фр.).