Родныя зьявы (1914)/Малады дубок
| ← Бунт | Малады дубок Апавяданьне Аўтар: Якуб Колас 1914 год |
Трывога → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Малады дубок. |
Прапануем да спампаваньня!
Малады дубок.
I.
— Ну, і людзі! — гаварыў сам сабе Максім Заруба: — ну, ўкраў, ну, сьсек, хай цябе ліха сячэ; ды не рабі-ж ты на зьдзек чэлавеку, не рабі так, каб кожнаму кідалася ў вочы тваё зладзейства, гіцлю!
Максім старанна аглядаў сьляды недаўнай кражы ў яго абходзе. Высокі, ў палавіну чэлавека, дубовы пень ясна выдзеляўся сярод дзерэвяк і сьвяціў сваім сьветла-жоўтым верхам і сьвежымі трэскамі вокал, а шырокая, разложная верхавіна і атсечаные сукі пазіралі так невясёла, так сумна, бы тые пакінутые бацькам дзеці. Зірнуўшы ў гару, Максім угледзіў маладую бярэзінку з абламанымі галінкамі. Гэта дуб, звалены безжаласным тапаром, кідаючыся, чапіў яе сваімі крэпкімі сукамі.
У лесі было ціха і маркотна, толькі ў гары стаяў глухі шум старых хвой і ялін. Высокіе асіны і бярозы прылучалі зрэдка і свой голас да гэтаго шуму, як часамі дужэй падыхаў сыры халодны вецяр і варушыў іх голае вецьце. На гэтым мейсцы, дзе рос дуб, мала назначылася прастору, і маладые высокіе елкі ўжо разгарнулі свае кашлатые зялёные лапы і занялі мейсцэ дубу. Так і за сталом жыцьця, дзе сядзіць цесная людзкая семья, ня пустуе мейсцэ выхвачэнаго сьмерцьцю семяніна.
Максім трывожна азірнуўся вокал, зьняў з-за плеч сваю старасьвецкую стрэльбу і паставіў каля хвоі; дастаў з-за пояса сякерку і пачаў заметаць сьляды неўпільнаванаго злодзея. Ён ацерабіў верхавіну, пасьцягаў сукі ў гушчар, сьсек пень каля самай зямлі, завалок яго далей ад дарогі, пад вывараць, а тое мейсцэ, дзе быў пень, закрыў зялёным мохам. Максім сам у гэту мінуту быў крыху злодзеям. Але яму больш нічога не заставалася рабіць, як прыкрыць сьлед гэтай кражы, каб самому не нагарэла ад лясьнічаго. Кончыўшы работу, Максім адышоўся крыху і азірнуў сваю працу, ці німа ешчэ якога знаку, па катораму можна было-б замеціць, што тут украдзены дуб. Усё было прыбрана гладка, але Максіму здавалася, што варта толькі зірнуць аб’ешчыку, каб адразу прыкмеціць, што не хватае аднаго дубу. А можэ аб’ешчык раней яго агледзіў гэты недагляд, і ўжо вядома ў лясьніцтве аб гэтай пакражы.
— І выбярэ-ж часіну, паганец! — зноў разважаў с сабой Максім.
— Ну, каб папаў! Гужы, лейцы — усё пасек-бы.
Максім ніяк ня мог супакоіцца. Ён вышаў на дарогу, куды вёў сьлед ад калёс. Але далей трудна было разабраць, куды ён пашоў: ці мала едуць па дарозі ва ўсе канцы? Максім пастаяў, патупаў, якбы разьбіраючы важную справу. На душы ў яго было цэлае пекла. Злосьць на таго, хто сьсек дуб, хто як сумыслу, як на зьдзек яму зрабіў гэту кражу, ніколечкі не клапоцячыся схаваць канцы; далей — страх перад лясьнічым, страх за страту куска хлеба: даўно ўжо капаецца пад яго аб’ешчык, не раз дакляровываў яму лясьнічы прагнаць яго з мейсца. Ўсе гэтые думкі і пачуваньня і рабілі тое пекла, што было на душы Максіма.
— І хто-ж бы мог зрабіць гэта? — Максім пералічыў колькі гаспадароў з вёскі, каторые былі ў яго ў вялікім падазрэньні. Але, не злавіўшы, не кажы, што злодзей.
Максім ешчэ раз прышоў на тое мейсцэ, дзе рос ешчэ ўчора прапаўшы дубок. Як дарагі нябошчык, стаяў ён у вачах беднаго лясьніка. Прыкрыўшы камель яловымі лапкамі, Максім памалу пасунуў лесам.
Увесь гэты дзень, цэлы вечар і ноч ня меў Максім супакою. Нават есьці не хацелася яму. Нейкі страх і трывога душылі яго. Кінуцца за весьніцы на дарогу сабакі, забрэшуць на каго, ці так што здаецца іх сабачаму розуму, Максім чуў, як у сярэдзіне ў яго нешта траслося, і яму здавалася, што гэта пэўна ідзе Марцін с каморы ад лясьнічаго з наказам зьявіцца ў кватэру. Але сабакі, пабрэхаўшы, змаўкалі, і патрывожэная ноч ешчэ цяжэй наседала на халодную сырую зямлю, і ешчэ маркотней шумеў над рэчкай аголены лес. Старая верба, стоячы над самай хатай, шумела і хвастала галінамі па стрэсі і як на зло Максіму гаманіла пра пакражу.
Стукне вецяр у ваканіцу, Максім увесь пацешаўся: яму думалася, што гэта лясьнік, ці аб’ешчык.
II.
Андрэй Плех даўно ўжо меў сабе на прымеці дубок у лесі. Ешчэ летам, соваючыся с каробкаю па грыбох, насунуўся ён на гэты дуб. Як чэлавек, катораго агарнулі грэшные жаданьні, Андрэй наўперад азірнуўся і пачаў агледаць важнецкае дрэва. Высокае, роўнае, выноснае, як точэнае, яно, здавалася, сумыслу тут вырасла на пакусу чэлавека. „А пся кроў яго“, цмакаў Андрэй: — „от былі-б вось! А якіе хвацкіе вышлі-б паліцы на сохі“ (Андрэй быў майстар па часьці сох). Да не так-то лёгка ўхопіш яго тут: сьсячы, пападзіся, — такі табе штрап закоціць земскі, што і кароўкаю не адапхнешся. І Андрэй, ешчэ раз акінуўшы вокам дубок, ўздыхнуў і паплёўся дамоў. На ўсякі выпадак ён замеціў гэта мейсцэ. Скора пачалося жніво, і Андрэй забыўся аб дубку, але як на грэх, у яго колах разышліся сьпіцы. Трэба было думаць, як справіць новые колы. На калодкі і вобады Андрэй меў пра запас бярэзіну, добрую, баравую, чачоткаватую бярэзіну с казённаго лесу. Гэта Мікола Сіняўскі ўдружыў яму. А дзе-б узяць дубінкі на сьпіцы? І адразу ў яго вачах стаў малады дубок, што бачыў у лесі, зьбіраючы грыбы. Бадай ня кожын дзень думкі Андрэя вярцеліся каля гэтаго дубка. Кепска толькі, каб яго качкі, калі пападзешся з ім. У сваім жыцьцю Андрэй кіраваўся прыказкаю: „Не бяры чужога і не бойся нікога“. Але во прыпёрла так, што прыходзілася касаваць гэты мудры кірунак. Праўда, што ў лесі красьці ня грэх. Гэта ня тое, што залезьці да чэлавека ў хату. І хто ў лесі ня злодзей, той у дому не гаспадар. Лес — Божы — Бог яго росьціць і Бог гадуе. А князя чорт ня возьме, калі ён, Андрэй, сьсячэ адзін дубок. Так разважаў вечэрамі Андрэй, пыхкаючы люльку.
Раз, пад вечар — гэта было ў нядзелю — Андрэй ішоў з места. І так неяк зрабілася, што ногі Андрэявы самі пашлі па тэй дарозі, каля каторай стаяў гэты шальмоўскі дубок. Андрэй ня мог стрымацца, каб не даведацца свайго даўнейшаго знаёмаго. Лес быў ужо саўсім бяз лісцьця, і малады дубок выгледаў цяпер ешчэ раўнейшым, ешчэ прыгажэйшым.
— Ах, злодзей! — гаварыў, цешучыся, Андрэй і агледаў дубок.
Ідучы дамоў, Андрэй вылічаў, калі схадней яго сьсеч. Квадра месяца пры гэтым стаяла у Андрэя на першым пляні. Раз колькі дзён будзе маладзік. Ось тады ён і зызьне яго.
Якраз прад Усімі Сьвятымі, натачыўшы сякерку, Андрэй шэптаў свайму сыну:
— Запражэш каня і пад’едзеш пад Доўгі Лужок. Я буду там чэкаць цябе. Ды глядзі, калі хто спытае, куды едзеш, кажы — па каноплі.
Андрэй выбраў такіе сьцежкі, дзе-б яго ніхто не спаткаў: асьцярога не пашкодзіць, і ішоў, прыгнуўшы галаву. Аднак чым бліжэй патходзіў ён да лесу, тым большы чуў ён страх. А змрок густы, халодны, няпрыветны, нярухома аблегаў зямлю. Ціха, глуха. Хоць-бы дзе зык чэлавечага голасу. І нейкая жуда ахапіла Андрэя. Почуваньне маркоты і адзіноты агарнула яго. Андрэй азірнуўся назад, на сяло. Скрозь цемрадзь прыветна свяціліся вокны мужыцкіх хат чырвонымі і бледнаватымі плямкамі. Там сядзелі людзі, і на душы ў іх была згода. Толькі ён, як злодзей, крадзецца адзін скрозь гэты змрок, прыхільнаго хаўрусьніка кожнаго злодзея. Андрэй пачынаў каяцца, што выбраўся на гэту справу. Лепш-бы паставіць кварту за кусок дубіны — і сам выпіў-бы чарку і быў бы сьмел і спакойны. І яму хацелася, каб хто перашкодзіў яму цяпер, каб мець законнае права вярнуцца дамоў. Так было на душы Андрэя; ногі яго ўсё несьлі і несьлі ў гэты страшны, пануры лес, дзе цяпер так цёмна і жудасна. Ешчэ гусьцейшы і цяжэйшы змрок апрануў Андрэя, як ён уступіў у лес. Падышоўшы с поўвярсты, Андрэй спыніўся. Во тая хвоя з вехаю, ад каторай трэба ступіць колькі крокаў направа. Патупаўшы, Андрэй сяк-так намацаў гэты дубок, катораго старажыў ня толькі Максім, а ешчэ пільнавалі і другіе старажы, каторые былі ў самым Андрэю — страхі. Андрэй прыслухаўся. Лес маўчаў. Можэ ён зацікаваўся, што будзе рабіць, тут гэты чэлавек, чаго ён прышоў сюды варушыць і трывожыць яго цяжкі, блізкі да сьмерці, сон. І было штось страшнае ў гэтым нямым спакою лесу, і гэты страх перэдаваўся Андрэю: ён стаяў ціха, баяўся кашлянуць і павольна адводзіў яловые лапкі. Калі-некалі жалобна шорхаў сухі, завяўшы ліст, адрываючыся з дзерэва і кідаючыся на сыры дол.
— Ну, што будзе, то будзе.
Андрэй узяў сякеру, хацеў перахрысьціцца, ды стрымаўся: гэта справа не сьвятая, і ён не адважыўся прызваць на помач Імя Бога. Сякера высака паднялася ў гару, і пачуўся першы стук. Вострая сталь глыбака ўрэзалася ў маладое дрэва, і гэты першы зык быў падобны да цяжкога, адрывістаго кашлю, каторы вырываўся з глыбіні надарваных грудзёў сухотніка.
Андрэй, секануўшы раз, атскочыўся ў бок і на момант замёр, прыслухаючыся. Але кругом было так сама глуха і ціха. Зноў узляцела сякера і пашла латашыць усё часьцей і зласьней. Скора адна палавіна дубка была патсечана; Андрэй зайшоў з другога боку. С кожным узмахам сякеры дуб слабеў і хістаўся, дрыжэў голымі сукамі і ўсім сваім целам. Во ён чуць пахіліўся, абамлеў і, здавалася, агледаў мейсца, дзе-б упасьці. Андрэй упёрся рукой і таўхануў яго. Голые сукі крануліся сукоў суседніх дзерэвак, якбы жэгнаючыся з жыцьцём, зачапіліся на момант і, аслабеўшы, асунуліся і маладое дзерава цяжка ўпала, застагнаўшы, на зямлю. Андрэй адышоўся і зноў стаў слухаць. Адмерыўшы чатыры тапарышчы па камлю, Андрэй з нейкаю злосьцю стаў атсекаць кавалкі дубу. Атсекшы кавалкаў шэсьць, ён пазнасіў іх на дарогу. Спадалёк пачуўся глухі стук колаў аб карэньне. Андрэй пашоў на спатканьне сыну.
III.
Ешчэ ніколі не зазнаваў Андрэй такога клопату, як цяпер. Не дарма гаворуць людзі: „Хто украў парасё, таму і ў вушох пішчыць“.
Прывёзшы да хаты шэсьць кавалкаў дубу, Андрэй да часу паскідаў іх на старану, дзе лежала ешчэ немалочанае жыта і салома. Прызнацца, Андрэй нават не рад быў, што сьсек гэты дубок: мала што можэ стацца! Быць ня можэ, каб хто не бачыў, як ён пхаўся ў ночы з лесу. А языкі ў людзей доўгіе… Пад уплывам гэтых думак Андрэй быў неспакойны: спаў кепска і часта абуджаўся, прыслухіваўся, што робіцца на двары.
— Кожны грук, шум, аброненае кім на вуліцы слова прымушалі трывожыцца і думаць, чорт ведае што. І якая гэта схованка — гумно? Усякі дурэнь першым дзелам паткне туды свой нос. Тут Андрэю прышлі на памяць тые здарэньні, калі ў гаспадароў знаходзілі дубкі, бярэзінкі і ўсякіе падобные рэчы якраз у гумнах… Трэба перэхаваць і чым скарэй, тым лепей, — покі не ўзялі ешчэ тропу.
— Што гэта, Андрэй, на цябе сягоньня сну німа? — пытала жонка.
— Так ня сьпіцца.
І, памаўчаўшы, Андрэй сказаў:
— Ведаеш, я ўсё думаю, каб не агледзіліся гэтаго дубка.
— Можна-ж схаваць так, каб не знайшлі.
— Ось і я гэта думаю: ў гумне якая схованка? А дзе схаваць?
— Схаваеш заўтра — будзе часу. А цяпер сьпі.
Жонка адвярнулася да сьцяны, і праз мінуты дзьве заіграла носам. А Андрэй ешчэ доўга лежаў з аткрытымі вачыма і разважаў. Страшные думкі лезьлі ў яго галаву. А што, калі хто удасьць яго? Прыдзе вураднік, стражнікі з аб’ешчыкам і лясьнікамі, зробяць вобыск і напэўна знойдуць у яго дубок. Зноў Андрэю ўспаміналіся падобные здарэньні. Моташна рабілася ад гэтых думак. Андрэй усунуўся ў шляпакі, накінуў на плечы кажух і вышаў на двор. Божэ, якая цёмная ноч! Здавалася, неба блізка-блізка нахілілася к зямлі і ціснула яе сваім густым і цяжкім змрокам. І ўсё вокал было так глуха, так нема, ўсё роўна як закамянела, або вымерла. Андрэй зірнуў у той бок, дзе быў лес. Яго аж скалахнула: здаецца, цяпер каб і золатам абсыпалі яго, ён не пашоў-бы туды; як толькі хапіла ў яго адвагі ісьці туды, ў такую цемраж! У сяле было так сама ціха і глуха, нават сабакі і тые ўсе змоўклі; відаць, і яны чулі гэты страх магільнай цішы і не адважываліся зрабіць між сабой пярэклічку. Толькі ў Яхіма хлявушку заблеяла жаласна ягнятка, згубіўшы сваю матку, і зараз-жэ пачуўся кароткі атказны воклік старой авечкі: „Ідзі да мяне!“ ды часамі ў сьвінушніку ціха стагнала праз сон свіньня такім змарнелым, стамлёным галаском, ўсё роўна якбы ёй заставалася тры цьверці да сьмерці.
Андрэй пастаяў, паслухаў. Гэта маўчалівая і страшная ноч не дала яму ніякаго атказу, і ён пашоў у хату.
„Сягоньня ешчэ можна быць сьмелым, думаў Андрэй, кладучыся на палок і ўкручываючыся ў дзяругу. Покі тое ды сёе, то ешчэ ёсць часу схаваць, а цяпер можна спаць сьмела“. Але Андрэй лежаў ешчэ с паўгадзіны і думаў, як хітрэй схаваць дубкі. На гэтых думках Андрэй і заснуў. І прысьніўся яму сон. Здаецца, прышоў лясьнік, Максім Заруба, ў чыім абходзі ён высек дубок. Прышоў ня злосны, як можна-б чэкаць, а надта маркотны. Твар яго быў белы, якбы вымазаны мукой.
— Адабраў, брат Андрэй, ты ад мяне кусок хлеба! — сказаў Максім, — ад цябе я гэтаго не спадзеваўся. — Сказаў, і невядома дзе дзеўся.
Андрэй стаяў, як аглушэны. Хацеў сказаць слова — язык не варушыўся; хацеў бегчы за Максімам — ногі ня слухалі. І, цяжка застагнаўшы, Андрэй абудзіўся.
Ноч, доўгая, жудасная, трывожная ноч, ешчэ цяжка аблегала зямлю. Толькі што атсьпевалі другіе пеўні, і сяло ўсё ешчэ спала цяжка і глыбока, Андрэй лежаў і тросься — так узбунтаваў яго гэты сон, і такі ён быў ясны, жывы і страшны. Трудна выказаць, што рабілася цяпер на душы у Андрэя. За ўсе тые часы, як ён убачыў гэты пракляты дубок і аж да цяперашней мінуты, Андрэй ні разу не падумаў аб тым, што цяпер яму прыснілася. І ня было прычыны так думаць: ці мала людзі крадуць у лесі? Каб за кожную неўпільнаваную кражу ў лесі выганялі лясьнікоў, то і лясьнікоў ня было-б на сьвеці.
І чаму-ж ён прысьніўся і прысьніўся так ня добра? Цяпер Максім ні на адзін момант ня сходзіў з вачэй Андрэя. Андрэй успомніў, што яны з Максімам калісь сябравалі, разам гадаваліся, разам былі на прызыві і ў адзін год жаніліся, і ўжо потым разышліся, разышліся не з-за якога ліха, а так — проста, разлучыліся; а сходзіліся — кожны з іх мог сьмела паказаць вочы адзін другому. І Андрэй першы раз пачуў, што нейкая сьцена вырасла ў гэту ноч між ім і Максімам. Андрэю было чагось шкода. Чаго? ён і сам ня ведаў.
Гэта была цяжкая і неспакойная ноч у жыцьцю Андрэя.
IV.
— Ну што ў цябе чуваць? — Парубкі ў лесі німа?
Максім пачуў, што па сьпіне ў яго запоўзалі мурашкі, і нейкі холад прабег па ўсім яго целі. Маленькае замешаньне, і Максім цьвёрда сказаў:
— Усё ў парадку.
— Ў парадку? Ну, то хадзі-ж, я табе пакажу, які ў цябе парадак.
Сказаўшы гэта аб’ешчык, сярэдніх гадоў чэлавек, правая рука лясьнічаго і пярвейшая шэльма, скрыва і злосна зірнуў на лясьніка і павёў яго ў лес. Максім увесь задрыжэў. Залажыўшы рукі за сьпіну і крэпка сьціснуўшы стрэльбу, ён моўчкі ішоў за аб’ешчыкам. Ён добра ведаў, куды вядзе яго гэты кат і што хочэ паказаць яму.
„Вядзі, нехай цябе сьляпога водзяць. Кланяцца табе ня буду і прасіць тваей ласкі не стану. Што будзе, то будзе, — думаў ідучы Максім.
— Ці ня будзеш ласкаў зірнуць, — гаварыў тым часам аб’ешчык, прывёўшы лясьніка на тое мейсцэ, дзе колькі дзён назад стаяў дубок. Аб’ешчык добра націкаваў гэта мейсцэ, і ў яго наўперад усё было разлічэна. Нават яго далікатная прамова да лясьніка была абдумана раней, каб злосна нацешыцца с таго, як будзе выгледаць Максім Заруба, стоючы перад пнём сьсеченаго дубу. Але працягнутая рука яго так і засталася: перад німі было гладкае мейсцэ і вокал стаялі дзеравы, ды дзе-ня-дзе тырчэлі абросшые мохам даўнейшые пні. Максім пазіраў на аб’ешчыка поглядам чэлавека, каторы нічога не цяміць і чэкае тлумачэньня.
Аб’ешчык зірнуў на Максіма. Чуць значная усьмешка прабегла па губах лясьніка. Нават елкі, каторым на гэтым мейсцы было крыху прастарней, здавалася, усьмехаліся, пазіраючы на аб’ешчыка — такую дурную меў ён міну ў гэту мінуту.
— Што за чорт! — сказаў ён: — тое самае мейсцэ, а дзе-ж пень?
— Мала тут пнёў? — спытаў Максім, стаўшы на прыкрыты мохам пень недаўна украдзенаго дубу і паказываючы рукою на старые пні. — Ды і сам пан стаіш, як пень, — ня вытрываў Максім, каб не пасьмеяцца з аб’ешчыка.
— Ты мне кпінак ня строй! — крыкнуў аб’ешчык і забегаў вокал лясьніка, як ганчак, вынюхіваючы сьляды. Улучыўшы мінуціну, лясьнік зірнуў адным вокам сабе пад ногі. У адным мейсцы, мох атхіліўся, і с-пад яго сьвяціўся сьвежы пень. Максім чуць-чуць пасунуў нагу, каб закрыць гэту лысінку. Аб’ешчык як каршун, зірнуў на лясьніка.
— А на чым ты стаіш, ягомосьцю? Максім пачуў, што ён прапаў.
— Стаю, як і пан: нагамі на зямлі. — Аб’ешчык раптоўна патскочыў да лясьніка, таўхнуў яго ў грудзі і кашкянуў нагою мох.
Пень раскрыўся.
— Зладзюга! лес крадзеш, сам канцы хаваеш! — як гад, сіпеў аб’ешчык.
У адзін момант усё пазелянела ў вачах Максіма, і лес закружыўся, заскакаў. Нічога не разважаючы, размахнуўся ён, і яго цяжкая рука з голасным плескам апусьцілася на шчоку аб’ешчыка. Шапка зляцела з яго галавы, і сам ён захістаўся і паляцеў потырч носам на гэты пень. Максім накінуўся на свайго ворага і пачаў мяць яго.
— Удушу! — хрыпеў ён, як зьвер, сьціснуўшы аб’ешчыка за горла. Аб’ешчык зьвіваўся, як вуж, малаціў нагамі, кусаўся. Вочы яго вылазілі с сваіх гнёздаў.
Памыкаўся ён крычэць, клікаць на помач, але голас яго ня мог выбіцца з грудзёў, а вокал ня было ні аднэй жывой душы. Адзін толькі лес, нямы сьведка людзкога глупства, стаяў вокал глухой сьцяной і маўчаў, не варушыўся. Відаць, ён бачыў ешчэ не такіе справы, стоячы тут векамі.
— Братка, зьмілуйся! за што? — енчыў аб’ешчык, страціўшы надзею выкруціцца з рук лясьніка.
Да Максіма вярнулася памяць і розум. З вялікаю ненавісьцю зірнуў яму ў твар, борзда падняўся і сказаў:
— Ідзі жалься на мяне, — і злосна пашоў у лес.
Аб’ешчык падняўся, ўзлажыў шапку, дзіка азірнуўся вокал і кінуўся бегчы.
— Гвалт, ратуйце! — крычэў ён, бягучы.
V.
Досьвета, другога дня, Андрэй ужо кошкаўся ў хлеве. Запаліўшы газоўку, павесіў яе на сьцяне і ўзяўшы сахор, Андрэй аткідаў гной ад сьцяны с таго боку, дзе было вышэй. Чорная карова з аднэй загародкі, цялушка-выпустка — з другой і чырвоны конік ўставіліся пільна на гэту цікаўную дзею. Толькі адна сьвіньня не хацела зьвертаць увагі на Андрэя. Яна спакойна лежала ў сваім бярлогу і, здавалася, ніколечкі ня дзівілася, якбы даўно ведаючы, што і чэлавек зазвычай бывае сьвіньнёй. Прабраўшы ямку і выслаўшы яе саломаю, Андрэй перанёс сюды з гумна дубкі, закрыў іх тоўстым пластам саломы і наверх нагарнуў гною. Скончыўшы работу, Андрэй акінуў вокам гэты куток, і на твары яго зьявілася усьмешка здаволеньня.
Згніюць тут, калі я сам не дастану іх — сказаў сам сабе Андрэй, і спакойна вышаў на вуліцу. Тут ён пастаяў, высмактаў люляк са дзьве, павітаўся с суседзямі і суседкамі, каторые ішлі па ваду, і, як чэлавек, катораму німа чаго баяцца, пашоў уладжывацца каля гаспадаркі. Ходзячы па дварэ, ён нават мармытаў сабе пад нос нейкую песьню: «Шапка мая магерачка».
Прайшло днёў два. За гэты час ня выявілася нічога такога, што-б магло патрывожыць Андрэя, і ён ужо рыхтаваўся дастаць с-пад гною дубкі, каб пусьціць іх у дзела. Якраз прышоў да яго сваяк, Яхім Бубен.
— Чуў ты, — гаворыць Яхім: — Зарубу гоняць вон с стражнікоўства.
Андрэй зьбляднеў. У сярэдзіне ў яго нешта заныла, якбы адарвалася, і ён пачуў, як сэрцэ яго затахкала дробна-дробна.
— За вошта? — спытаў ён.
— А хто яго ведае. Кажуць, аб’ешчыка набіў, парубка там нейкая знайшлася ў лесі, ну, і завяліся.
А можэ так абгаварыў яго аб’ешчык, хто іх там разьбярэ… От, прасіся за стражніка, — закончыў Яхім.
— А! махнуў рукой Андрэй: служачы — хлеб сабачы.
— Ну, не скажы гэтаго. Можна, брат, жыць лепш, як на гаспадарцы: паша дарэмная, дровы — дарэмные, поле, сенакос, сякі такі абрывак, — жыць можна.
— Э, брат Яхім: дзе ён ёсьць лёгкі хлеб? Добра служыць з добрымі людзьмі. А калі пачнуць кусаць адзін другога, то доўга не паслужыш. За які-нібудзь паршывы дубок, зжалься Божэ…
Тут Андрэй замнуўся.
— Не, брат, лепей не знаць такога хлеба.
Яхім бачыў, што Андрэй ня хочэ, не мае ахвоты быць лясьніком. Ну, яго воля.
Усё сяло гаманіла пра Максіма, разбірала яго справу на ўсе лады. Адны трымалі руку Максіма, шкадавалі яго; другіе — наадварот, былі рады, бо зайздросьцілі яму. А наогул нікога блізка не чапала тое, што чэлавек страціў кавалак хлеба і нікога не цікавіла, як ён страціў яго. Пра гэта ведаў адзін толькі Андрэй. Але ўсё тут абярнулася так, што яму ня выпадала падзяліцца з людзьмі сваімі думкамі. Гора ня ў тым, што людзі ня прыймаюць нашых думак, або насьмехаюцца з іх: тут мы можэм хоць цешыць сябе тым, што нашы думкі калі-небудзь знойдуць для сябе лепшы грунт, ці тым, што людзі ешчэ не дарасьлі да іх, і ўсё-ж такі мы можам сьмела гаварыць іх, крычаць, не саромяючыся паказаць іх прад вачыма ўсяго сьвету. Але таму, хто ня можэ сьмела сказаць аб сваіх думках, хто баіцца вынясьці іх с сваей душы на людзкі суд і хто мусіць насіць іх, як атруту, на сваім сэрцы. Такіе нядобрые думкі апанавалі цяпер Андрэя. Як-не-як, а ён быў прычынай таго, што чэлавека выпіхаюць вон на зіму без кавалка хлеба… Праўда, Андрэю ешчэ ня верылася, што гэта праўда. Яму зрэдка думалася, што ўсё гэта можэ ешчэ ўладзіцца і Максім застанецца. А можэ тут хаваецца сусім іншая прычына? Гэтые думкі на момант супакоівалі Андрэя, і ён пытка прыслухіваўся, што гаворуць людзі. На другі дзень не заставалася ніякаго сумненьня, што Максіма гоняць. Цяпер пачалі гаварыць ясьней і а прычыне, па якой яго выганяюць. Максім, казалі, прадаў дубок у лесі. Моташна было Андрэю слухаць такіе гутаркі — проста сьвет здаваўся яму ня мілы.
Здаецца ўзяў-бы завязаў вочы і ішоў-бы няведама куды, абы знайсьці заспакаеньне, абы ня чуць тэй згрызоты, што была на яго сэрцы.
І чаго яму было лезьці ў гэты лес? Сядзеў-бы сабе спакойна і гора не знаў-бы. Эх, здаецца, каб нічога гэтаго не было, каб яно толькі прысьнілася яму! Ўсё-б было добра, каб ня гэты дубок.
VI.
Як толькі настаў вечэр і добра сьцямнелася, а людзі крыху аціхлі, Андрэй ізноў пашоў у хлеў, адгарнуў гной і павыносіў дубкі на дрывотню.
Відаць Андрэй нешта надумаўся. Прыхіліўшы дубкі да сьцяны, Андрэй доўга пазіраў на іх. Хвацкіе дубкі. Важнецкіе вышлі-б сьпіцы для колаў. А паліцы на сохі!.. На момант Андрэй забыўся аб тым, чаго ён прышоў і ўзяў самы таўсты кавалак дубка, палажыў яго на плечы і панёс у Нёман. Гэта было яго ахвяра сумленьню, гэтым хацеў ён выкупіць свой грэх прад Максімам і вярнуць спакой душы. Нясучы дубок, Андрэй раздумываў над тым, ці добра ён робіць, ці ёсьць тут які-небудзь толк. Колькі разоў ногі яго ішлі павольней, ён азіраўся назад — ці ня лепш вярнуцца, ды зноў схаваць іх?
— Э! — сказаў сам сабе Андрэй: — збуду з галавы гэты клопат, раз пакончу з гэтым ліхам!
І борзда пашоў на бераг Нёмну. Апусьціўшы павольна дубок, Андрэй узяў яго за адзін канец, а другі апусьціў у ваду. Нёман зараз-жэ патхапіў яго на свае плечы, і Андрэй адразу пачуў, як яму стала лягчэй у руках. Тут ён з усей сілы стаўхануў камлюк на ваду. Дубок стралой панёсься на сярэдзіну, і толькі гладзенькая палоска вады абазначылася яго сьледам, і ён прапаў у халодных і чорных ад змроку хвалях Нёмну.
— Якому-ж лысаму чорту гатаваў я гэты дубок?! — крычала нешта у Андрэю. Для каго я выпакутаваў яго сваёй крывёй? Хто спажыве боль мазалёў маіх? — І Андрэй забегаў па беразі Нёмну. Ён пабег на ніз, туды, дзе за нортамі прыгожа разлёгся шырокі гак, у той надзеі, што вада вынясе камлюк дубу на бераг… Бягучы, Андрэй папаў у вырытую свіньмі яму і ўпаў, ляпнуўшыся жыватом на халодную і мокрую зямлю. Падняўшыся, ён зноў пабег. Во і гак. Але ноч была такая цёмная, што нічагусенька ня было відаць. На другім беразі глуха шарасьцеў вецяр у сухіх лозах і чаротах. Халодная, як жалеза, вада плюхала ў пустые берагі і ўсхліпывала, як маці, страціўшы дзяцей сваіх… Пастаяўшы колькі мінуцін, Андрэй пашоў да дому. Раз пачаў, — трэба канчаць. Усё роўна не на карысць яму вырас гэты дубок. Андрэй ўзышоў на свой двор.
— Андрэй: гэта — ты? — аклікнуў яго голас.
— Я! — аказаўся Андрэй.
— Дзе цябе чэрці душаць? — спытала сярдзіта жонка, — вячэра даўно стыне!
— Чорт яе ня возьме, тваю вячэру, — атказаў Андрэй, і палажыў на плечы два кавалкі дубу.
— Куды ты іх валачэш?
— Не табе ведаць.
— Жонка змоўкла, а Андрэй зноў пашоў на бераг. Ён быў злосны і шоў борзда, а жонка назіркам ішла за ім. Яна зацікавілася, куды нясе Андрэй гэтые дубкі. Спыніўшыся на беразі, Андрэй паўкідаў абодвы кавалкі ў ваду. Жонку ўзяў нейкі страх. Ні слова не гаворучы, яна пабегла да дому. Ёй здалося, што Андрэй зьвіхнуўся з розуму.
Праз паўгадзіны Андрэй вярнуўся. Моўчкі зьняў ён шапку, расьпіразаўся, павесіў сьвітку і сеў за стол.
Жонка ня ўтрывала і пачала распытываць Андрэя.
— Ат, ня дуры ты мне галавы! — адмахнуўся Андрэй.
— Ну, ці-ж ёсьць у цябе розум? Навошта-ж было іх сеч? Каму з гэтага карысьць?
— Чорту лысаму! — сказаў Андрэй.
— Толькі-ж чорту… Хіба іх агледзіў хто? — не атступалася жонка.
— Во дзе яны ў мяне сталі, дубкі гэтые! сказаў Андрэй і паказаў рукой на горла. — Чэлавека вось выгналі з-за іх, а ты…
— Дык ты вярнуў яго гэтым?
Андрэй не знайшоў што сказаць, маўчаў.
VII.
Ешчэ больш заблутаўся Андрэй. Толькі цяпер ён праканаўся, што кідаць дубкі ў ваду была дурная выдумка. І праўда: ці вярнуў ён гэтым Максіма на мейсцэ? Ці дастаў сабе спакой? І ласне можна аткупіцца ад сумленьня тым, што ён пакідаў у ваду дубкі? — „Дурэнь я“, — думаў Андрэй трасучы карове трасянку.
Ухадзіўшыся, Андрэй вышаў на вуліцу. Во, ўжо колькі дзён ён староніцца ад людзей і жыве толькі сам сабой, сваімі думкамі, каторые так моцна стамілі яго душу. У сяле, ў тым яго мейсцы, дзе вуліца выходзіць к Нёмну, стаяла даўней старая карчма. Гэта карчма, бывала, бітком была набіта людзьмі. Сюды сходзіліся і ў радасьці і ў горы; тут была гарэлка, каторая, як кажуць знайкі па часьці выпіўкі, была і крапчэйшая, і таньнейшая, і шмат прыямнейшая ад цяперашняй манаполькі. Во, па старой памяці, сюды ўсё ешчэ цягнула селянаў гэта мейсцэ, дзе стаяла калісь карчма, ад каторай застаўся адзін толькі падмурак; і тут стаялі яны, ўсунуўшы ў зубы цыбукі і схаваўшы рукі ў рукавы кажухоў, пад аткрытым небам. І гэтым разам былі тут мужчыны, і сярод іх ішла сур’ёзная гутарка. Андрэй стаяў здалёк адзін і не адважываўся падыходзіць бліжэй. Раптоўна ён задрыжэў: у гэтай кучцы селянаў быў Максім Заруба. Андрэй быў павярнуўся, каб ісьці назад, але яго цягнула нейкая сіла да гэтай кучкі. Патаптаўшыся момант на адным мейсцы, ён зноў павярнуў назад. Максім стаяў і штось гаварыў. Аб чым ён гаворыць? Андрэй ня мог больш працівіцца жаданьню ведаць, што гаворыць загублены ім. чэлавек, і ён пашоў. Яму паказалася, што людзі глядзелі на яго так, якбы ведалі ўсю справу з дубком. Андрэй прывітаўся с селянамі агульным „дзень-добры“, а Максіму працягнуў руку і нясьмела сказаў:
— Здароў, Максім!
— Здароў, брат Андрэй! Ну Андрэй, — сказаў Максім: прымай брат, у патсуседзі.
Сэрцэ у Андрэя так і апала: няўжо Максім ведае, што ён, Андрэй, сьсек дубок — чаму загаварыў аб патсуседзтве? Не! каб ведаў, то наўрад-бы падаў яму руку, ня толькі што зьвярнуўся-б да яго с такой мовай.
— За вошта-ж, брат, цябе выдалілі? — спытаў замест атказу, нібыта нічога няведаючы, Андрэй.
— Тырчэў на дарозі пень, пакуль за яго ня чэпляліся; а сталі чэпляцца — пню не стрымацца.
— Дык не за дубок атказалі ад мейсца?! — з жарам спытаўся Андрэй, і вочы яго прасьвятлеліся.
Максім нахмурыўся, якбы цень лёг на яго лоб.
— Скуль ты ведаеш аб дубку?
— Каму і ня ведаць, як не Андрэю, — пажартаваў Стаська Гук.
Андрэй зьмешаўся, пабляднеў і сказаў:
— Так гаворуць.
Андрэй зірнуў на Максіма. За апошніе часы Максім асунуўся, пахудзеў. Вочы яго глы́бака запалі ў лоб. Відаць, многа горкіх думак, трывогі і клопату перэмятушылася ў яго мазгох. І было с чаго: што злога ён зрабіў? за чыю віну паплаціўся? І куды цяпер дзецца? Андрэй, як праступнік, апусьціў галаву. Момант, і ўвесь здрыгануўся, падняў галаву, акінуў усіх поглядам.
— Максім, братка! Гэта за мяне ты пакутуеш: гэта я сьсёк дубка! Рабі са мной што хочэш. Бій, катуй мяне! — Усе змоўклі і пазіралі на Андрэя.
— Нехай будзе пракляты той час, калі я першы раз зірнуў на гэта нешчаснае дрэва. За што цярпіш ты?
Максім горка усьмяхнуўся.
— Ты сьсек дубок? Ось ніколі не спадзеваўся!.. Э! цяпер ужо ўсё роўна. Табе можэ ад гэтаго лягчэй, а мне — адзін чорт. Ды, калі на праўду вышла, то ты не такі ўжо вінаваты, як табе здаецца… О, каб я цябе злавіў у лесі, то быў-бы другі рахунак. А цяпер твая споведзь паможэ мне як мёртваму кадзіла.
— Паможэ, паможэ! — закрычаў Андрэй: — я пайду ў лясьніцтва і раскажу ўсю праўду. Нехай мяне судзяць, нехай забяруць апошнюю карову, нехай пухнуць з голаду дзеці, — не кажы толькі, што Андрэй цябе згубіў!
Андрэй крута і с сілай павярнуўся.
VIII.
— Сьмейцеся добрые, людзі: здурнеў саўсім чэлавек! — пачэкаўшы с паўгадзіны, чуўся жаночы голас каля Андрэявай хаты.
Андрэй, апрануўшы кажух і ўзяўшы палку, вышаў з двара на гароды, каб ня ісьці вуліцай, а жонка стаяла каля парогу і атчытывала Андрэя.
Андрэй маўчаў. Твар яго быў сур’ёзны, важны і спакойны.
— Вярніся, вярніся, Андрэй! — не ўнімалася жонка. Андрэй ня слухаў і сьцігаў дальш, не азіраючыся.
— Божэ мой! што з ім сталася? пагібелі сабе і дзецям шукае чэлавек… Каб ты ногі паламаў, каб ты дарогі не бачыў! Вярні-і-ся!
Жонка ешчэ доўга плакала і галасіла, а Андрэй тым часам мінуў ужо сяло і вышаў на дарогу. Вокал расьцілалася поле, голае, пустое, абабранае. Збоку цягнуўся луг на абапал Нёмну. Там і сям стаялі парыжэлые стагі. Далей, перад Андрэям, пачынаўся лес, праз каторы ішла дарога. А над усім гэтым вісела хмурае неба, як кепска загаранае поле. На ўзгорках падыхаў халодны паўночны вецяр, гразь сьціскалася марозікам, пад нагамі цьвярдзела. Гадзіны праз поўтары Андрэй быў у лясьніцтве.
За сталом у канцылярыі сядзеў стары лясьнічы. Гэта быў ня ўступчывы чэлавек, с каторым было трудна дайсьці да ладу.
Пераступіўшы парог канцылярыі, Андрэй нізка пакланіўся. Лясьнічы кіўнуў галавой і зноў стаў пісаць. Потым павярнуў галаву да Андрэя.
Пажваўшы сківіцамі, пан запытаў:
— А што скажэш, чэлавечэ?
— Панок! — сказаў Андрэй і ўвесь падаўся на перад, — дарэмна пакаралі Максіма Зарубу: я ўкраў дубок! Тут Андрэй злажыў на крыж пальцы і пацалаваў іх.
— Пакарай мяне Бог, калі я за згодай Максіма высек гэты дубок.
Лясьнічы, вытрашчыўшы вочы, пазіраў на Андрэя. Пажваўшы сківіцамі — такі быў звычай у старога пана жваць сківіцамі прад тым, як гаварыць, — ён сказаў:
— А заўважай, небарачэ: ты гаворыш — дуб высек?
— Я, я, паночку!
— Гм! то які-ж бы ты быў гаспадар, каб не краў у лесі, — спытаў лясьнічы.
— Панок, залаценькі! Даруй, панок, Максіму! Я вінават, — штрафуйце, судзіце мяне. За што-ж будзе нявінны чэлавек цярпець?
— Табе Максім не сваяк?
— Не, панок, ня свой.
— То мусі быць, ён цябе падгадзіў?
— Панок, грэх гаварыць гэта! Максім нічога ня ведаў. Толькі сягоньня пры людзях я прызнаўся яму, і сам сабой прышоў да пана. Даруй паночак, Максіму. Нехай лепш мяне пан судзіць. Я вінаваты, і я павінен атпакутаваць.
— Ха-ха-ха! А заўважай, небарачэ: сьмешны ты чэлавек. Вось-жэ ня буду ні штрафаваць, ні ў суд падаваць, калі ты гэтаго просіш. А Максіма ня прыму, бо ён забіяка, разбойнік.
Доўга прасіў Андрэй лясьнічаго, але пан быў цьвёрды і збываў жартамі.
…Грудкі хмарак разгладзіліся, неба пабялела, і пашоў дробненькі сьняжок, як Андрэй ішоў з лясьніцтва.
Усю дарогу разважаў Андрэй ў сваіх думках. На душы яго стала спакайней, як пасьля кожнай буры. А сьнег усё падаў гусьцей; земля забялелася. Лес стаяў спакойны; толькі ў гары шумелі паціхеньку хваёвые галінкі, якбы віталі першы сьняжок. А можэ яны шэпталі што Андрэю, як шэпчэ маці, схіліўшыся над дзецям, расказывалі сваёй мовай аб тым, што Андрэй супраўды не такі вінаваты, як гэта крычыць яму кожную мінуту яго чуткае сумленьне. Эх, лес! колькі чаго давялося бачыць яму на сваім вяку. Многа ён ведае ўсяго! І каб Андрэй расчытаў яго гутарку, то саўсім-бы інакш пазіраў на сьвет.
І ўспомнілася Андрэю старая казка, каторую даўно-даўно ў шчаслівые годы яго дзяцінства, расказывала нябошчыца баба.
Скінула неба на зямлю дзіўны клубочак. Усіх карміў гэты клубок і карміліся ім людзі, карміліся зьверы і птушкі і розные маленькіе жывёлінкі, бо для ўсіх прадназначыла яго сьвятое неба. І ўсе жывіліся, і для ўсіх яго ставала. Пазайздросьціў гэтаму злыдзень, і німа ведама дзе дзеўся дар неба. І цяжка стала жыць на сьвеці. Земля пачала бяднець і спустошывацца. Дзе былі даўней шырокіе рэкі — там засталіся цяпер чуць значные палоскі вады, дзе і саўсім яна высахла, парабіліся пустэчы. Лясы сталі зводзіцца, пачаўся голад сярод зьвяроў, многа іх паздыхала. Мошкі накінуліся на людзей, разьвёўся бруд, каторы накінуўся на чэлавека і стаў піць яго кроў. Земля пачала кепска радзіць; пашлі на сьвеці паморкі, паўстала сварка, калатня, бойка. Людзі сталі трывожные, неспакойные, ўсё чагось спадзяюцца, чагось шукаюць, да чагось прыслухіваюцца. Само неба спахмурнела і адвярнула ад зямлі свой воблік…
Лес кончыўся. Во бераг Нёмну. Вярсты дзьве адгэтуль у гару пакідаў Андрэй дубкі. Ён ішоў берэгам, прыглядаўся, якбы чагось шукаў. Вокал было пуста. А сьнег ўсё сыпаў і сыпаў…