На літаратурныя тэмы (1929)/Поэма «Новая Зямля» як монумэнтальны твор у беларускай поэзіі
| ← Месца Янкі Купалы ў беларускай літаратуры (Купала і Шаўчэнка) | Поэма „Новая Зямля“ як монумэнтальны твор у беларускай поэзіі Крытыка Аўтар: Мікола Байкоў 1929 год |
Цішка Гартны. Біографічна-крытычны нарыс → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Новая беларуская поэма (Я. Колас ― Новая зямля). |
Прапануем да спампаваньня!
ПОЭМА „НОВАЯ ЗЯМЛЯ“, ЯК МОНУМЭНТАЛЬНЫ ТВОР У БЕЛАРУСКАЙ ПОЭЗІІ.
Першае пытаньне, якое можа зьявіцца ў адносінах да новага літаратурнага твору — гэта пытаньне аб родных або падобных яму зьявах у літаратуры.
Калі падыходзіць з гэтым пытаньнем да найвялікшай поэмы Якуба Коласа яго поэмы „Новая зямля“, — дык як-бы адразу, агдлядаючы зьявы мінуўшчыны, думка спыняецца на монумэнтальных творах двох вядомых пісьменьнікаў, двох знаёмцаў мінулага сталецьця: творах расійскага поэты Пушкіна, асабліва на яго романе „Евгений Онегин“, і польскага поэты, славутага цëскі беларускага пісьменьніка, Адама Міцкевіча, такіх яго творах, як „Pan Tadeusz“ і, часткова, „Dzіady“.
Ідэя параўнаньня паміж творамі Якуба Коласа і А. Пушкіна ня нова. Гэтая ідэя, напр., прыметна выступае ў Карскага ў яго III т. „Белоруссы“. Тут Карскі робіць параўнаньне паміж поэмай Коласа „Сымон Музыка“ і романам „Евгений Онегин“ з боку іx пабудовы — „построения“, знаходзячы для сябе падставу ў тэй акалічнасьці, што „Колас стал писать свое произведение отдельными частями с большими перерывами, с 1911 года и закончил его только в 1918 г.“ („Белоруссы“, т. III, II. 1922, стар. 305). Параўнаньне паміж творамі Пушкіна і Міцкевіча, з аднаго боку, і адрыўкамі поэмы, якія былі надрукаваны ў часопісях да 1921 г. — з другога, проста робіць М. Гарэцкі ў другім выданьні сваёй „Гісторыі беларускае літаратуры“ (стар. 160: „aпісаньні па сваёй сіле стаяць побач з вялікімі творамі, як „Евгений Онегин“ А. Пушкіна і „Pan Tadeusz“ А. Міцкевіча“).
Калі трымацца крытыка-літаратурнага мэтоду Карскага, дык у нас ужо ў парадку напісаньня твораў маюцца некаторыя падставы для параўнаньня паміж романам „Евгений Онегин“ і поэмай „Новая зямля“: як і „Сымон Музыка“, новая поэма славутага беларускага поэты напісана з перапынкамі.
Тут на падставе зьвестак, атрыманых ад самога аўтара, магчыма заўважыць наступнае.
Свой твор Я. Колас пачаў пісаць яшчэ ў 1911 г., калі ён быў у Менскім вастрозе. Тады былі напісаны гэткія разьдзелы поэмы: I. „Лясьнікова пасада“, II. „Раніца ў нядзелю“, III. „За сталом“, IV. „На першай гаспадарцы“, V. „Пярэбары“, VI. „Дзядзька-кухар“, VII. „Сьмерць лясьнічага“, XXVII. „Па дарозе ў Вільню“, XXVIII. „Дзядзька ў Вільні" і XXIX. „На Замкавай гары“ і пачаты пісаньнем XIV разьдзел — „Дырэктар“.
Потым дзеля розных акалічнасьцяй, галоўным чынам, сусьветнай вайны, праца спынілася аж да 1919 году.
У 1919 г., знаходзячыся „далёка ад межаў родных“, у Курскай вёсцы, аўтар зноў пачаў пісаць пра „родны край“. Тады быў напісаны XVIII разьдзел — „Зіма ў Парэччы“.
Да 1920 г. належыць XIX разьдзел — „На рэчцы“.
У 1921 г., калі аўтар знаходзіўся ўжо ў айчыне, напісаны разьдзелы: IX. „Новы лясьнічы“, X. „На панскай службе“, XIII. „Падгляд пчол“, XXI. „Таемныя гукі“, XXII. „На глушцовых токах“, XXIII. „Панская пацеха“, і XXIV. „Вялікдзень“.
У 1922 г. зьявіліся разьдзелы: XI. „Дзедаў човен“, XII. „Сэсія“, XIII. „Начаткі“, XVI. „Вечарамі“, XVII. „Воўк“, XX. „Коляды“, XXV. „Летнім часам“ і XXVI. „Агляд зямлі“ і скончаны пісаньнем XIV разьдзел — „Дырэктар“.
Урэшце ў 1922-23 г. г. быў напісаны канчатковы разьдзел — „Сьмерць Міхала“.
Неадначасна зьяўляліся разьдзелы поэмы і ў друку, у часопісях.
У „Нашай Ніве“ за 1912 г. былі надрукаваны „Лясьнікова пасада“ і „Раніца ў нядзелю“.
Потым ужо ў 1918 г. ў „Вольнай Беларусі“ друкуюцца: „Па дарозе ў Вільню“, „Дзядзька ў Вільні“, „На Замкавай гары“ і „Сьмерць лясьнічага“.
Шэраг разьдзелаў зьяўляецца ў друку ў 1921 і 1922 г.г. — у часопісі: „Вольны Сьцяг“ — разьдзелы: „Пярэбары“, „Зіма ў Парэччы“ і „На рэчцы“, і ў часопісі „Адраджэньне“ разьдзелы: „Каля зямлянкі“, „Новы лясьнічы“, „Падгляд пчол“ і „Дзядзька-кухар“.
Да гэтага часу зусім не друкаваліся: „За сталом“, „На першай гаспадарцы“, „На панскай службе“, „Таемныя гукі“, „На глушцовых токах“, „Панская пацеха“, „Вялікдзень“, „Дзедаў човен“, „Сэсія“, „Начаткі“, „Вечарамі“, „Воўк“, „Коляды“, „Летнім часам“, „Агляд зямлі“, „Дырэктар“, „Сьмерць Міхала“.
Калі з погляду парадку напісаньня параўнаць поэму Я. Коласа з повесьцю А. Міцкевіча „Pan Tadeusz“, дык прыметнай падобнасьці паміж імі ў гэтых адносінах мы ня ўгледзім. Як вядома, А. Міцкевіч пачаў свой галоўны твор у канцы 1832 г. і скончыў яго ўжо ў пачатку 1834 году (гл. K. Król Jan Nitowski. Historya Literatury Polskiej, s. 299). Больш падобнасьці да працы Коласа ў гэтых адносінах мелі-б „Dzіady“ А. Міцкевіча.
Але, агулам кажучы, парадак напісаньня тэй ці іншай літаратурнай працы, хоць і мае некаторае значэньне для літаратурнай крытыкі, аднак, сам па сабе, яшчэ не дае пэўнай асновы для параўнаньня паміж літаратурнымі творамі. На недахват крытыка-літаратурнага мэтоду Карскага, у частковасьці, добра паказана Ўл. Дзяржынскім: „шукаючы падабенства на падставе гэткіх даных, мы патрапім урэшце ўтоесаміць кітайскую літаратуру з Байронам!“ (гл. „Полымя“, № 2, стар. 121).
І калі пры чытаньні поэмы Я. Коласа ў нас узьнікае думка аб творах А. Пушкіна і А. Міцкевіча, то тут для параўнаньня маюцца больш грунтоўныя асновы, чымся тыя, каторых знайшоў для сябе падставу вядомы вучоны. І справа тут не ў апісаньнях, як лічыць М. Гарэцкі, а ў тым месцы, якое займае поэма „Новая Зямля“ ў разьвіцьці беларускае поэзіі. Нашу думку мы маглі-б выразіць гэткім спосабам: як „Евгений Онегин“ азначае сабою пачатак росквіту творчай сілы вялікарускага народу і зьяўляецца першым монумэнтальным творам расійскай поэзіі, a „Pana Tadeusza“ з пэўным правам можна назваць першай і разам з тым адзінай эпопэяй у польскай літаратуры, творам выдатнейшага поэтыцкага мастацтва, у якім знайшлі для сабе праяву здольнасьці польскага народу, так і поэма Якуба Коласа, адбіваючы ў поўнай меры росквіт сіл і здольнасьцяй беларускага народу, адчыняе сабою новую, так казаць, добу ў разьвіцьці беларускай літаратуры, — добу апрацоўкі манумэнтальных твораў беларускай поэзіі.
Магчыма зусім об‘ектыўна зацьвердзіць, што да гэтага часу чаго-небудзь зусім падобнага да твору Я. Коласа ў беларускай літаратуры не зьяўлялася.
Яго поэма — найбольш монумэнтальны поэтычны твор у беларускай мове і ў гэтых ужо адносінах — найвыдатнейшая зьява ў галіне беларускай поэзіі. Ня кажучы ўжо аб разьмеры поэмы — разьмеры роўным разьмеру твораў Пушкіна і А. Міцкевіча, — гэта поэма па шырыні абмалёўкі беларускай прыроды і беларускага быту, па колькасьці выведзеных тут беларускіх тыпаў (паны, падпанкі, лясьнікі, сяляне, кабеты, дзеці) і абмаляваных тут абставінах беларускага жыцьця (фольварак, вёска, горад), па лічбе твараў і душ — ня ведае роўнага сабе твору. У гэтых адносінах, нават, твор самога Я. Коласа „Сымон Музыка“ зьяўляецца толькі прэлюдыяй да яго галоўнай поэмы.
Такім чынам „Новая зямля“ — гэта „не об‘единение рассказов в духе рассказов Пшчелкі“, як вельмі неасьцярожна і наіўна кажа Карскі ў III т. „Белоруссы“, а сапраўды монумэнтальны твор беларускай поэзіі, падобны па свайму значэньню ў гісторыі разьвіцьця беларускай літаратуры да твораў пачынальнікаў расійскай і польскай літаратуры ў час іх красаваньня.
Поэма Я. Коласа зьявілася блізка-што на 100 год пазьней ад вялікіх поэтычных твораў расійскай і польскай літаратуры, як і сам беларускі народ толькі цяпер пасьля доўгага заняпаду выступіў на сцэне гістарычнага жыцьця, як роўны з сваімі суседзямі, сваімі братамі.
Часам нараджэньня поэмы азначаюцца перш-наперш думы і настроі аўтара.
Свой твор аўтар пачаў пісаць у эпоху рэакцыі, калі суровы сівер сваім холадам як-быццам зусім спыніў пачатую вясну беларускага народу, і сам аўтар быў у вастрозе; поэма стала зноў пісацца ў 1919 г., калі абшары Беларусі знаходзіліся пад пятою паноў захопнікаў.
У цяжкіх політычных абставінах Беларусі ляжыць прычына выяўленьня аўтарам асаблівага замілаваньня да сваёй роднай зямлі, і ў 1919 г., калі стан Беларусі быў асабліва цяжкім, аўтар піша:
|
О, родны край, о, край пакуты, |
Уся поэма дыша глыбокім нацыянальным настроем, аднак нотак смутку ўжо ня чуваць у разьдзелах, якія напісаны ў 1921-1923 гадох у Савецкай Беларусі, калі сапраўды тут пачалася вясна беларускай культуры.
Часам нараджэньня беларускай поэмы азначаецца і ідэолёгічны яе бок — ідэалы і імкненьні яе герояў, як, само сабою разумеецца, і выведзеныя ў ёй тыпы.
Падзеі, апісаныя ў поэме Коласа, як ён сам заўважае, адносяцца к часу 1890-1900 гадоў (увага на стар. 4).
Якраз у гэты час пачала выступаць на гістарычнай сцэне, як актыўная грамадзкая сіла, сялянская кляса.
Сам Колас прыналежыць да гэтай клясы. І вось, уводзячы ў сваю поэму ў значнай меры аўтобіографічны элемэнт, апісваючы тыя падзеі, якія сапраўды адбываліся ў беларускай вёсцы, ён выступае перад намі, як поэта працуючай сялянскай клясы.
Галоўныя персонажы поэмы — „знаёмыя“ ці, дакладней кажучы, „родныя“ аўтару, гэта — беларускія сяляне-бедакі.
Поэта кажа ў пачатку VI разьдзелу сваёй поэмы:
|
Я буду рады, калі ўдасца |
Поэта жадае захаваць памятку аб гэтым простым людзе — запісаць аб тым, што праходзіла прад яго ўласнымі вачыма ў дні вясны яго жыцьця — і гэта жаданьне спаўняецца дзеля таго, што зьмяняюцца абставіны соцыяльнага жыцьця, і бедны, просты народ перастае быць забытым, занядбаным народам і становіцца галоўным соцыяльным чыньнікам эпохі.
Асяродкавая асоба дзеі, гэта — лясьнік Міхал.
|
Міхась… вы лепш спытайце самі |
Потым, калі „абрыдла гэта справа“, зьвярнуўшыся на бацькаўшчыну, ён „быў пры падлоўчым на каморы“.
|
Стары лясьнічы пасваему |
Пасьля некалькіх год цяжарнай службы Міхал выбіваецца на некаторы лепшы шлях:
|
Яму уважыў пан лясьнічы… |
За гаспадарку „ненарокам“ прымаецца Міхал на новым месцы.
|
Каня, кароўку расстараўся, |
Антось, нежанаты брат Міхала, такі-ж безьзямельны, як і сам Міхал, заўзяты пястун дзяцей, добры таварыш іх пацех, „цягнуў ярэмца хлебароба“.
Навакол Міхала і Антося стаяць другія члены сямейкі лясьніка: маці — Ганна, вечна занятая „то каля печы, то на полі“ („Жыцьцё жаночае такое“), і дзеці, Уладзік, Алесь, Костусь, Юзік і Ганна.
|
Ня ўсьпеў Міхал з сваёй сям‘ёю |
як заклікае яго к сабе лясьнічы і дае загад:
|
...Ну, чалавеча, |
У Парэччы, у балоце, у зруйнаванай гаспадарцы пачалося новае жыцьцё. Прад намі ў поэме разьвінаецца малюнак гэтага працоўнага жыцьця і яго вялікія і меншыя здарэньні: пажар хаты і жыцьцё каля зямлянкі, будова новага памяшканьня, узгадаваньне і пацехі дзяцей („Дзядзька-кухар“, „Дзедаў човен“), пачатак вучаньня і прыезд настаўніка — „дырэктара“, хлапчука з суседняй вёскі („Дырэктар“), вясковыя працы, наезд гасьцей, сьвяты („Каляды“, „Вялікадзень“), гульні, зборы лясьнікоў на „сэсію“ ў карчму „цёткі Хрумы“, іх удзел у панскіх пацехах і інш. аж да сьмерці асяродкавай асобы дзеі — лясьніка Міхала.
Такім спосабам, галоўныя асобы поэмы гэта — беларускія безьзямельныя сяляне, прымушаныя жыць на чужой, панскай зямлі і знаходзіцца ў поўнай экономічнай залежнасьці ад эксплёататараў сваёй працы. Гэта — тая вясковая грамадзкая група, якая па свайму становішчу бліжэй усяго стаіць да працуючага пролетарыяту гораду і разам з апошнім прымае актыўны ўдзел у вялікай соцыяльнай рэволюцыі.
Сапраўды нязначны „знаёмыя“ поэты:
|
Жывуць, цярпліва долю смычуць |
Такімі-ж самымі нязначнымі, падлеглымі эксплёатацыі, людзьмі аказваюцца і выведзеныя ў поэме лясьнікі — таварышы Міхала па службе.
Клясе падлеглых людзей — вясковага поўпролетарыяту — у поэме процістаіць кляса эксплёататараў-паноў, якая ўверсе заканчваецца ўладаром зямлі — магнатам князем Радзівілам і мае беспасярэднюю справу з лясьнікамі ў асобе паноў другога, так казаць, гатунку паноў-лясьнічых.
Згодна гэтаму, галоўная процілегласьць, якая выступае ў поэме, гэта — процілегласьць клясавых інтарэсаў паміж панамі і працуючай клясай.
Паны зацікаўлены ў сваіх землях і маемасьцях, яны зацікаўлены ў танных рабочых руках, і бязьлітасна эксплёатуюць сваіх слуг, штурхаючы чалавекам з аднаго кута ў другі, а ня то і зусім выкідаюць яго з пасады:
|
Пан лясьнічы разважае: |
і перакідае Міхала з аднаго месца ў другое, ні колькі не шкадуючы працы, якая ўложана лясьніковай сямейкай у зямлю. І Міхалу прыходзіцца перабірацца, бо справа тут проста:
|
Ня будзеш ты з лясьнічым спорыць, |
Паны ня толькі не каштуюць дабрабыту свайго хлопа, але зьневажаюць яго асобу.
|
Сядзяць паны, як страхі тыя, |
Дакладна, для пана хлоп — не чалавек, а рэч вырабчага ўжытку, рэч, якую ён эксплёатуе ў мэтах захаваньня свайго дабрабыту. І колькі-б хлоп ні стараўся, у яго няма надзеі выслужыцца ў пана.
|
Ці надта выслужыўся ў пана |
У паноў свае клясавыя інтарэсы; яны чужыя і духоўна беларускаму хлопу. Яны гавораць між сабой на польскай мове і ідэалізуюць Польшчу.
|
Ешчэ Польска ня згінэла |
зачынае пан равізовы на банкеце… У думках паноў ўстае ня проста Польска, а Польска XVIII ст. з яе рэжымам панскай охлёкратыі, бо іншай новай Польскі, дзе быў-бы гаспадаром працоўны народ, паны ня могуць сабе і ўявіць.
Цяжар становішча працоўнага люду павялічваецца ўяўленьнем іх бяспраўнасьці і немагчымасьці цягацца з панам і абараняць сябе ад зьдзекаў і ўціску пры дапамозе закону.
|
І крыўда ў тым, мае вы людзі: |
Відавочна адчыняецца перад вачыма працоўных і праўдзівы характар, як быццам па-за клясавай улады цара…
|
— Ото разгон і шыр якая, — |
разважае сам з сабою дзядзька па дарозе ў Вільню, калі ён едзе зайцам у цягніку.
|
Зірнеш — ня згледзіш канца-краю. (XXVII р., 250 стар.). |
Ня дзіва, што пры такім парадку ўсё ў жыцьці безьзямельнага хлопа залежыць ад асобы пана. Чым агідней пан, тым больш цяжарным становіцца жыцьцё хлопа. Вось чаму такое вялікае значэньне мае для лясьніка асоба лясьнічага.
Вельмі значным здарэньнем пасьля пажару хаты ў жыцьці жыхароў Парэчча зьявілася сьмерць старога лясьнічага.
На другі дзень, калі Міхась ужо крыху праспаўся,
|
Ў абход сягоньня ня зьбіраўся, |
Урэшце аб‘езчык Ксаверы прыносіць у хату зьвестку аб новым лясьнічым:
|
— Не падвязло нашаму брату: |
Пры такіх умовах у панскіх слуг няма пэўнасьці за забясьпечанасьць свайго дабрабыту.
|
Рабі, працуй кладзі ты сілы |
Адгэтуль ўздымаецца ў грудзёх селяніна бунт-протэст проці таго зьдзеку, які падзяляе люд на дзьве няроўныя часьціны:
|
На багачоў і на галоту. |
Гэты протэст, як быццам чырвонаю стужкаю праходзіць праз усю поэму і іншы раз вырываецца ў Міхала ў воклічах абурэньня, як прыкладам:
|
Але-б вы самі спрабавалі, |
Як поэма, якая малюе процілегласьць інтарэсаў паноў і безьзямельнага сялянства, „Новая зямля“ ў сваёй істоце становіць разьвітак тых думак і настрою, якіязнайшлі сабе выраз яшчэ ў юнацкім вершы Коласа „Нашым ворагам“, дзе поэта кліча на суд усіх паноў і багачоў:
|
Багачы і панства, І на перакрэстку |
У паказаных адносінах поэма Коласа бязумоўна адзначана адценьнем блізкага моманту рэволюцыйнай эпохі—і шмат якія месцы гэтай поэмы напэўна не маглі-б легальным спосабам убачыць сьвету пры царскім рэжыме, ня ўбачылі-б і цяпер у Заходняй Беларусі.
Поэма ў тым відзе, у якім яна цяпер надрукавана, магла зьявіцца толькі цяпер, у час рэволюцыі — там, дзе зруйнавана дарэшты панаваньне паноў і падпанкаў, дзе працоўны люд скінуў свае путы, і сама мае вялікае значэньне для выхаваньня рэволюцыйнай самасьвядомасьці пролетарыяту.
Але іншым вокам павінны мы паглядзець, калі ўзьнікае пытаньне аб спосабе, якім героі поэмы думаюць вырашыць рэволюцыйную па сваёй істоце проблему свайго збавеньня ад зьдзекаў паноў і падпанкаў.
|
А дзе-ж той выхад, дзе збавеньне |
Але запытаньне: якая зямля?
|
Міхал у часе вандраваньня |
Ужо даўно ў Міхала злажылася ідэя, што адзіны шлях да збавеньня, гэта — уласная зямля. Асабліва моцна ўскалыхнула яго, „усё ўверх дном перавярнула“ сьмерць старога лясьнічага.
|
І тут у першы раз Міхала |
Гэта думка — аснова ўсёй поэмы. На гэтай аснове мы можам растлумачыць і самы загаловак поэмы: „Новая зямля“ прадстаўляецца перш-на-перш, як уласная зямля.
|
Няма зямлі сваёй і хаты, |
І вось Міхал стаў капіць грошы, патрэбныя для пакупкі зямлі… У канцы канцоў зямля была прыгледжана ў Хадыкі ў Заблоньні і куплена. Каб аформіць пакупку, дзядзька і езьдзіць зайцам у Вільню.
Міхалу не ўдалося гаспадарыць на новай зямлі. У хуткім часе пасьля пакупкі ён з хварэў і памірае. Апошнімі яго словамі — наказам свайму брату — былі словы:
|
Зямля, зямля, туды, туды, брат, |
Зьяўляецца пытаньне: ці гэта ёсьць „новы лад“ і ці гэта значыцца „жыць нанова“?
У сваіх імкненьнях да ўласнай зямлі Міхал, як відаць, трымаецца зусім буржуазнай ідэолёгіі і ідэалізуе прыватную ўласнасьць.
Яго ідэал выйсьці ў шляхту, стаць такім-жа панам, як і лясьнічы.
|
Ідзе Міхал — прад ім сяліба, |
Агулам кажучы, увесь думанастрой і ўвесь уклад жыцьця герояў поэмы адмечаны дробна-буржуазнымі рысамі. Дробна-буржуазным прадстаўляецца агульны сьветапогляд Міхала і Антося, у дробна-буржуазнай абстаноўцы выхоўваюцца дзеці, і тыя радасьці, якія час-ад-часу выпадаюць на долю сямейкі, увы! — зусім дробна-буржуазныя радасьці. І навокал у гушчы лясьнікоў і сялян кіпіць дробна-буржуазная стыхія. Індывідуалізм, як адзнака, якая найбольш характарызуе істоту буржуазнага ўкладу, эгоістычных мэтаў, — вось што выразна выступае ў таварышоў Міхала па панскаму палону:
|
Народ жадзён, жыве у сьціску, |
У асобе „Тэша“ як быццам адбілася ўся хцівая дробна-буржуазная істота. Але за „Тэшам“ ідзе „Памдзей“ і інш.
|
Тут гэты лад быў так збудован, |
Адгэтуль вывад:
|
— Ну, што-ж? цярпі, маўчы зацята, |
І церпяць, як цярпелі ў працягу цэлых сталецьцяў і беларускія, і вялікарускія, і польскія мужыкі…
Праўда, іншым разам ня хопіць цярпеньня, і тады абурлівы настрой можа прарвацца, як гэта і адбылося адзін (толькі адзін) раз з Міхалам, пакрыўджаным да глыбіні душы ад лясьнічага.
|
Міхал маўчаў, ды нечакана |
Але пасьля гэтага здарэньня ён ужо баіцца, як-бы ня вышла з таго якое-небудзь ліха, — „а што, як скажа: выбірацца?“ — і супакойваецца, калі ў той-жа дзень атрымлівае наказ ісьці сачыць ваўкоў: — „ну, значыць, квіта!“
Значыць, застаецца зноў цярпець і толькі цішком думаць аб адплаце пану.
|
За „гітал“ падлу ды і ў ваду! |
як разважае дзядзька, і трызьніць аб „сваім куце“, як трызьніць Міхал.
Нянавісьць да паноў цішком досыць выразна праходзіць праз усю поэму, але толькі нянавісьць і протэст цішком і паасобку.
Такім спосабам, героі поэмы не дарасьлі яшчэ да ідэі яўнага паспалітага бунту проці паноў — ідэі, якая ясна выступае ў вядомай „Беларускай марсельезе“.
|
Мы дружна паўстанем з касамі, з сярпамі, |
У паказаных адносінах поэма Коласа, бязумоўна, не прыналежыць да эпохі комуністычнай рэволюцыі — часу паспалітага паўстаньня сялян і рабочых проціў пануючай клясы, і мае толькі гістарычнае значэньне, як нарыс дробна-буржуазнага настрою і быту беларускага сялянства пераходнай да часу вялікай соцыяльнай рэволюцыі эпохі.
Апрача таго, зноў неабходна падкрэсьліць, што поэма мае значэньне і як адрывак з аўтобіографіі поэты. Ён пісаў аб тым, што было, аб падзеях, якія сапраўды адбываліся. У асобе лясьніка Міхала магчыма прызнаць бацьку поэты, а ў асобе хлопца Костуся — самога песьняра, як і назовы „Парэчча“, „Заблоньне“ і інш. — зусім рачаістыя назовы, якія і цяпер мы пачуем у Мікалаеўшчыне б. Менскага павету.
І гэтыя значэньні поэмы павялічваюцца дзеля асаблівасьцяй мастацкай творчасьці поэты.
Зьвяртаючыся цяпер да аналізу мастацкага боку поэмы, перш-на-перш трэба адзначыць рэалізм поэмы. Поэта творыць рэальныя вобразы, якія рэальна існуюць у рачаіснасьці. Як-бы А. Пушкін і А. Міцкевіч, Як. Колас прыналежыць да рэалістычнай школы, у якіх адносінах з ім мае падобнасьць у беларускай літаратуры рабоча-пролетарскі пісьменьнік Ц. Гартны. Поэзія „залатой пары“ беларускай літаратуры і ня можа быць іншай, як не рэалістычнай.
Таксама зьвяртае на сябе ўвагу надзвычайная плястычнасьць, вобразнасьць малюнкаў, якія даны ў поэме — плястычнасьць, якая як нельга больш адпавядае запатрабававьням мастацкага эпосу. У гэтых адносінах новы твор Коласа мае нават перавагу ў параўнаньні з творамі А. Пушкіна і А. Міцкевіча, збліжаючыся з творамі Ю. Лермантава.
Асабліва плястычна абмалявана ў Коласа прырода. Родная прырода знайшла для сябе ў асобе Я. Коласа добрага апісальніка, і нездарма кажа поэта:
|
Малюнкі родныя і зьявы! |
Асаблівую магутнасьць апісаньня ўжо М. Гарэцкі заўважыў у адносінах да першага разьдзелу „Лясьнікова пасада“. Але здаецца, што ў гэтым сэнсе асабліва трэба падкрэсьліць XXV разьдзел поэмы: — „Летнім часам“, дзе з надзвычайнаю натхненнасьцю і маляўнічасьцю апісаны розныя прыгоды і зьявы лета: раніца, поўдзень і вечар, усход і заход сонца, навальніца і летні дождж… Лета — найлепшая пара году, і робіць асаблівае ўражаньне на чулую душу поэты-мастака.
|
І колькі ў ім яшчэ прывету, |
І беларуская зіма апісана ў поэме з мастацкасьцю.
|
Ёсьць хараство і ў гэтых зімах, |
Магутнае па сіле натхненьня і вобразнасьці апісаньне марозу даецца ў XIX разьдзеле (162—167 стар.).
Знаходзіць для сябе „водгульле ў душы поэты“ і „зварот пары — зьніканьне лета“, і прыход вясны. Памастацку апісана ў XXI разьдзеле поэмы і зімовая адлега, калі ў барацьбе стыхій нараджаюцца „таемныя гукі“, а ў разьдзеле XXII і самая вясна…
Калі чытаем поэму Коласа, беларуская прырода выяўляецца ва ўсім багацьці сваіх колераў і магутнасьці сваіх праяваў.
І гэта — ня мёртвая, а жывая, адухоўленая прырода, якая б‘ецца ў унісон з біцьцём чалавечага сэрца.
|
Эх, выйдзі ў поле, брат, дасьвету: |
Ня дзіва, што сам поэта аб‘яднаецца з прыродай.
|
І люб і смуцен час прыгоды, |
У гэтым панпсыхічным або віталістычным поглядзе поэты на прыроду адчыняецца шлях да збліжэньня яго поэмы з творамі заходня-эўропэйскіх, як Мэтэрлінк, і расійскіх, як Бальмонт, поэтаў-сымболістых і разам з творамі жывой народнай поэзіі, што асабліва варта, бо ў народнай поэзіі знаходзіцца праўдзівая крыніца ўсякай сапраўды-мастацкай поэзіі.
Дзеля таго поэма і багата мэтафорамі, параўнаньнямі, упадабленьнямі і іншымі поэтычнымі зваротамі, уласьцівымі народнаму вершу. У вочах поэты „ёлкі шэпчуцца з хвоямі“ (6 стар.), „дзярэўцы вясёла пазіраюць на сьвет“ (9 стар.).
|
А гэты ветрык дурасьлівы |
самыя „хмаркі на захадзе ў тужлівым нікнуць задуменьні“ (VI, стар. 50), „агонь сярдуе“ (51), „мароз штукар і жарты любіць“ (XX, 164 стар.), вясною „бор глядзіць з усьмехам“ (XXV, 210 стар.), а „гром пярун сталёвым бічам, бы нейкі зьвер страшэнным бічам, арэ, трасе, калоціць хмары“ (стар. 217).
Сапраўды мастацкія вобразы!
Бытавая абстаноўка прадстаўлена ў мастацкіх aпісаньнях раніцы ў лясьніковай сямейцы ў нядзелю (II р.), сьнеданьні перад пярэбарамі (V р.), дзядзькава кухарства (VII р.), сэсіі (XII), папоек лясьніковых у цёткі Хрумы, прыёму гасьцей у Парэччы (XIII р., стар. 110—120), вучэньня хлопцаў (XV р.), Каляд (XX р.) і Вялікадня (XXІV р.), паляваньня (XXІІ і XXІІІ), касавіцы і сенажаці (ХХV р.), агляду новай зямлі (XXVII p.), паездкі дзядзькі ў Вільню зайцам (XXVІІ р.).
У апісаньні рознастайных сцэнак вясковага жыцьця Дадзены ў поэме мастацкі нарыс беларускага сялянскага быту дарэволюцыйнай эпохі, што яшчэ больш падкрэсьлівае яе значэньне, як нацыянальнай беларускай поэмы.
Памастацку ў поэме апісана і гарадзкая абстаноўка — горад Вільня з яе прыгожымі відамі (від з Замкавай гары — XXIX разьдз.) і гарадзкімі сцэнамі.
Але Якуб Колас — ня толькі мастацкі апісальнік прыроды і знадворнай абстаноўкі быту: прад ім сьвет адчынены ва ўсёй многавобразнай рознастайнасьці сваіх зьяваў.
|
Бо сьвет і жыцьцё многалучны |
Успрыймаючы сьвет і жыцьцё ў рознастайнасьці іх зьяваў, Я. Колас выступае перад намі, як вельмі мастацкі знаўца чалавечага твару, як мастак-портрэтысты і фізыогномісты.
Яму выключна ўдаюцца чалавечыя портрэты. Ледзь не найбольш удалым зьяўляецца ў поэме портрэт дзядзькі Антося, сталага таварыша дзяцей, на каторым поэта застанаўліваецца з асабліваю любоўю ў розных мясцох поэмы.
|
Вось як жывога, дзядзьку бачу. |
Нібы жывыя ўстаюць перад намі і задуменна-сур‘ёзны твар Міхала, і задуменна-радасны філёзофскі тварык Костуся, і тварыкі яго братоў, і клапатлівы, адзначаны вечнай турботай, твар маці, і твары лясьнікоў, і наздраваты, надзіманы твар пана Рака з-пад Татаркі. Як быццам жывы стаіць перад намі і прадавец зямлі Хадыка з сваім: „ядзяць іх мухі з камарамі!“
Вельмі ўдалыя ў поэме апісаньні і выразаў асобных псыхолёгічных станаў. Вось, напр., апісаньне сердаваньня Міхала:
|
Міхал стаіць, зьнявагі поўны, |
Па тонкасьці нагляданьня, па анатомічнай правільнасьці фізыогномічныя апісаньні, якія даны ў поэме Коласа, можна сьмела паставіць на адзін ровень з фізыогномічнымі малюнкамі найлепшага расійскага поэты-фізыогномістага Ю. Лермантава.
І падобна Ю. Лермантаву, Колас не абмяжоўваецца толькі фізыогномічным аналізам; ён дае глыбокі аналіз унутраных рухаў чалавечага мозгу і сэрца.
Ёсьць адна галіна псыхічнага жыцьця, на якой беларускі поэта застанаўліваецца з асабліваю любоўю, гэта — псыхічнае жыцьцё дзяцей. Па тонкасьці аналізу дзіцячай душы, па маляўнічасьці вобразаў дзіцячага жыцьця поэма Коласа ня мае сабе роўнай нават сярод твораў багатай расійскай поэзіі.
Мы з намерам ня будзем спыняцца на гэтай дэталі творчасьці Я. Коласа, бо тут дана тэма для цэлага нарысу. Магчыма толькі адзначыць вельмі цікавую і зусім адпаведную сучаснасьці сцэнку ў XV разьдзеле з „начаткамі“, дзе апавядаецца, як Алесь парваў ненавісныя „начаткі“.
|
Вось вам, Абрам, Ісак і Якаў! |
Няма неабходнасьці асабліва спыняцца і на ўсім добра вядомым гуморы Я. Коласа, які раскідан бісерам і ў яго монумэнтальнай поэме.
У цэлым, поэму Я. Коласа па ўнутраных асаблівасьцях мастацкай творчасьці аўтара можна з поўным правам палічыць клясычным творам беларускага прыгожага пісьменства.
Яна сьведчыць аб поўным разьвіцьці поэтычнага таленту аўтара, у каторым, як у фокусе, адбіваецца росквіт здольнасьцяй беларускай нацыі.
Што тычыцца надворнага тэхнічнага боку поэты, дык у гэтых адносінах зусім магчыма згадзіцца з водзывам, які зроблены М. Гарэцкім у другім выданьні яго „Гісторыі беларускай літаратуры“ ў адносінах да надрукаваных да 1921 г. яе адрыўкаў: „тэхніка вершу стаіць дужа высока“ (стар. 160). Нават тэхніка вершу ненадрукаваных да гэтага часу адрыўкаў стаіць вышэй у параўнаньні з тымі адрыўкамі, якія ўжо друкаваліся. Але нельга адмаўляць таго, што з тэхнічнага боку верш Коласа ўступае вершу Пушкіна, Ад. Міцкевіча і ў рамках беларускай літаратуры вершу Я. Купалы і М. Чарота. М. Гарэцкі, у частковасьці, лічыць недахватамі вершу Коласа нягучнае зграмаджэньне зычных і ўжываньне нягучнага, быццам зьлішняга „ў“. Гэтыя дэфэкты выступаюць і ў новай поэме як у першых, так і апошніх разьдзелах. Тут асабліва прыметны недахват „багатых“ рыфмаў, і часта сустракаюцца толькі „сугалосьсі“ — асонансы, напр., у I разьдзеле:
|
крушыны — верабіны (стар. 6) |
у апошнім XXX разьдзеле ў апошніх старонках:
|
хваёвы — размовы (стар. 280) |
Недахватам тэхнікі трэба прызнаць і аднастайнасьць ямбічнага вершу.
У вершы часам выдаюцца „перабоі“ і мабыць залішне часта вершавальны націск не адпавядае граматычнаму.
Недахватам з боку апрацоўкі зьяўляецца несуразьмернасьць у ахопе адзіночных разьдзелаў. Напр., I разьдзел мае 260 строф, II-гі — ужо 322, V-ты — 352, VII-мы — 294, XII-ты — 416, а XIII ўжо каля 650.
Урэшце, заўважым прысутнасьць паўтарэньняў на адну і тую-ж тэму ў розных разьдзелах. Ледзь ня ў кожным разьдзеле спатыкаем разважаньне аб уласнай зямлі і сваім куце.
Недахваты мае і мова поэмы. Як і ў іншых творах Я. Коласа, яго мова ў новай поэме багата „русізмамі“.
Калі б аўтар затрымаўся на сваёй працы, калі-б, асабліва, ён пераапрацаваў ужо надрукаваныя да 1923 г. адрыўкі, а пераапрацаваныя і зноў апрацаваныя часткі прагледзеў некалькі разоў, дык поэма вышла-б з друку ў больш дасканалым з тэхнічнага боку відзе. Але быстры тэмп рэволюцыйнай эпохі зруйнаваньня старых і будаўніцтва новых форм соцыяльнага жыцьця і ўтварэньня маладой беларускай культуры не даюць сучаснаму аўтару магчымасьці застанаўлівацца доўгі час на сваім літаратурным творы і прымушаюць яго імкнуцца да ўсё новых і новых літаратурных дасягненьняў. І ў імкненьні дано забясьпечаньне далейшага разьвіцьця форм беларускай монумэнтальнай поэзіі, пачатак каторай зроблены Я. Коласам.