На зачарованых гонях (1923)/На каляды к сыну
| ← Тулягі | На каляды к сыну Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Мядзьведзь → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: На Каляды к сыну. |
Прапануем да спампаваньня!
На каляды к сыну.
Хмаркі насіліся над лесам.
Розныя па колеру й фасону, яны часта абхоплівалі вялікую частку неба й тварылі багатыя малюнкі к таёмным казкам сталетняга лесу.
Удзень былі яны сьветла-пурпурныя, а ўночы залаціліся месяцам і дзівілі вока людзкое…
Чаго-чаго ў іх ня было!
Цэлыя гарады з дзіўнымі замчышчамі, горы, востравы, вазёры, агнёвыя зьвяры, працэсіі сьвятых у белых вопратках, нязьлічаныя легіёны ваякаў на конях.
Унізе лес гаварыў свае адвечныя гутаркі… Часам ён маліўся ціха-ціха, і толькі нейкі гук, нібы вокліч далёкага звону, данасіўся з чорнай глыбіні лясной далі.
Часам бываў ён нямы, гэтак мёртва нямы й супакойны, як-бы прыслухваўся к якімсь-та таёмным падзёмным сьпевам і камянеў ад нейкага набожнага ўпуду.
На хмаркі й на лес часта любіла пазіраць старая ўдава Тэкля, жонка нябошчыка Цыпрука, палясоўшчыка пана Шчубальскага.
Жыла Тэкля адна ў старой хатцы на пагурку ля лесу, хадзіла на падзённую, бокам-скокам, туды сюды і неяк хавалася-гадавалася.
Пан ня выгнаў яе з гэтай разваліўшайся хаты, хаця пасьля сьмерці Цыпрука наняў другога палясоўшчыка, але таму выбудаваў і новую хату.
Тэкля любіла хадзіць па суседзях — вельмі гутарлівая баба была, але й любіла сядзець адна на прызьбе сваёй хаты і думаць сваю думу.
Яна любіла пазіраць на стары лес і на сівыя хмаркі доўга-доўга, і старыя вочы прыкрываў смутак — успаміны старадаўныя, як цені, лезьлі ў яе душу, праляцеўшыя годы маляваліся ёй ясна, жыва, быццам во, перад вачыма бачыць яна ўсё… Надта шкадаваць пройдзены час ня маець яна чаго — помняцца ёй добра яшчэ й цяпер пабоі й лаянкі пьянага Цыпрука свайго. А-я-яй, як помняцца, ажно ў касьцёх горача робіцца.
Затое адну пацеху маець яна, каторая гоіць яе раны, адна надзея, каторай жывець яна, — гэта ядыны сын яе, Лаўрук, даражэнькі сыночак яе, Лаўручок, — во хто сядзіць ў яе грудзёх, як верабей у цёплым гнязьдзе сваім…
Любіла яна сядзець на прызьбе, пазіраць сваімі старымі вачыма на цёмны лес, на адвечныя хмаркі й думаць…
І панаваў смутак у яе вачох — усё жыцьцё сваё яна была гэтак загнана ўсімі, што калі, нават, і бывалі хвілі радасьці, то вочы не пакідалі выразу адвечнага нямога кляйма крыўды і зьдзеку…
Думала яна аб сыне сваім, каторы жывець ў вялікім горадзе, думала й цешылася…
Жывець ён сабе там панам, як людзі кажуць…
Лаўручок яе, быўшы яшчэ хлопчыкам гадоў дзесяці, спадабаўся вельмі пану Шчубольскаму за прыгожы від і спрытны вум, і пан, быўшы бязьдзетным, забраў яго к сабе ў свае пакоі, адзяваў папанску й, падвучыўшы крыху, аддаў пасьля ў горад вучыцца.
У лістох да пана часамі ўспамінаў ён бацькоў сваіх, каторыя з радасьці і ўцехі проста ня ведалі, што рабіць…
Жартачкі — гэткага ўдалага сына даў ім бог! Першы раз, як ён на Каляды прыехаў з гораду да пана, дык бацькі яго зараз прыляцелі на панскі двор і доўга адстайвалі ў кухні, пакуль сынок зьявіўся к ім; але шчасьцю іх канца ня было, як угледзілі яго ў чорных суконных вопратках з бліскучымі гузікамі, — як раз асэсар! Праўда, калі маці кінулася да яго абыймаць і цалаваць, дык ён засароміўся крыху й як-бы адсунуўся ў бок…
— Апанеў! — казала потым маці, — і далікатным зрабіўся й гаворыць папанску!…
— Эт! — казаў бацька, — думаеш што, ды й ён панам будзе! Глядзі, як ён ужо сьмяецца з нашай гутаркі ды з нас, гэта мне ня надта падабаецца…
Але маці не зьвяртала ўвагі на гэта ды сьлепа радавалася сваім сынам, хвалячыся ім і фанабэрачыся перад усімі па ваколічных вёсках. Скора паны выехалі зусім адгэтуль, і з таго часу яны ўжо болей ня бачылі свайго Лаўручка…
Тымчасам Лаўрук вучыўся далей, кончыў гімназію, і пан выправіў яго ў вунівэрсытэт на адукацыю.
Бацьком сваім ён ніколі нічога ня пісаў, але пан, аддаўшы ў арэнду двор, усё-ж такі сам прыяжджаў што-год даведацца й расказваў ім, што Лаўрук вучыцца ў адвакаты.
Цешылася маці безгранічна: во калі будзе ім падмога на старасьць!
Цыпрук, праўда, казаў ёй часта:
— Эт, дурная ты авечка, яго падмогу сарока хвастом замяцець, чакай ад яго пад старасьць пацехі, як ад рабой сучкі яек!
— Замаўчы ўжо! Стары, як малы! — зазлавалася Тэкля.
— А ты, брат, баба, зусім дурная авечка! — апраўдываўся Цыпрук, — ці ты ня бачыш, што твой Лаўручок зусім чужым зрабіўся для нас з таго часу, як папаў пад панскую апеку, нешта ня цешыць ён мяне!
Гэтак, не пераканаўшы яе, Цыпрук скора й паехаў на той сьвет.
Старая Тэкля асталася адна, і тады яшчэ болей запанавала ў душы яе цяга да сына свайго, Лаўручка. Гэта быў увесь скарб яе. Магчыма сэрца адкрыла ўсе таемнікі свайго адвечнага каханьня.
Заўсёды, калі была яна адна, то думала аб сыне сваім і дзякавала Богу, або, у суседак быўшы, гаварыла, што сынок такі й гэтакі, і дзякавала богу.
Смачна ёй была сухая скарынка хлеба, а калі хлеба скупа было, дык і так было добра…
— Эх, — думала яна, — дык што-ж там… абы толькі хацела, дык ў Лаўручка свайго вунь як зажыла-бы!… абы толькі хацела!… але, пакуль што, дзякаваць богу!…
— Эх, Тэкля, Тэкля! — гаварылі ёй часта суседкі, — паехала-б да сына ў горад! Ці табе гэтак і век свой дажываць аднэй! Ніхто-ж на магіле тваёй не заплача, не загалосіць… Ты-ж адна, як корч той на пасецы!
— І дзякаваць богу! — адказвала яна, — абы толькі захацела! Мой Лаўручок гэткі багаты, як людзі кажуць, што бадай багацей ужо самога пана Шчубальскага! Абы толькі захацела!
Гэтак прайшло яшчэ пару гадоў. Зрабілася Тэкля сухой, нізенькай, згорбленай старушкай, зморшчаная, як той грыб — быццам зямля цягнула яе да сябе ўжо…
— Вось дурная! — казалі людзі, — маець гэткага багатага сына, а сама бадзяецца, невядома як і дзе!
Падышлі Каляды. Увесь божы абшар быў пакрыты чыстым белым сьнегам… Вёскі былі занесены гурбамі, быццам казачныя замчышчы… А лес зрабіўся гэткім прыгожым у белым уборы сваім — проста на дзіў.
Усе рыхтаваліся на сьвята, толькі старой Тэклі сумна было на душы…
— Бадай апошнія Каляды прыдзецца мне справіць: зусім ужо я слабенькай зрабілася…
Не хацелася ёй аднэй астацца ў пустцы сваёй, каля лесу й пад жудасным выцьцём ваўкоў куцьцю ладзіць.
І давай, быццам гарачыя вугольлі, закрытыя попелам, выгартаць з сэрца наверх свае захаваныя жаданьні, сваю глыбокую веру ў даражэнькага сына… — Давай, — думае, дабяруся я ўжо да яго… бадай ці дацягну да вясны… Шмат дакучаць я яму ня буду тамака, бо дзе яму там клапаціцца аба мне й шкада-ж яго…
— Пайду да сына! — разьнясла яна назаўтра па ўсёй ваколіцы, і гэтак намалола ім рознай гутаркі, што проста ўсіх суседзяў зайздрасьць прабрала: жартачкі, гэткага сына мае! Ён там у судох цэлы асэсар, паперы піша і ўвесь сьвет проста да гары нагамі вернець.
Ускінула Тэкля хатулачку на плечы, пару лапцей на запас узяла й, папрашчаўшыся з бабамі, пусьцілася ў дарогу. Да гораду было міль шэсьць.
Выбралася раніцай на сьнежнае поле й цешылася.
Ажно памаладзела — якраз на Каляды, на гэткае сьвята пападзе к Лаўручку.
Кажуць, ён там ажаніўся з багатай паненкай, напэўна, ўнукі-жэўжыкі ёсьць — і ўжо ўсьміхнулася яна шчасьліва… — Дзякаваць богу, — выгаварыла яна перапоўненым сэрцам і адвярнула таўстую хустку ад вачэй, каб разглядзець, ці шмат ужо дарогі прайшла.
— Уга! — і ня думала, проста ногі самі нясуць мяне, як-бы трыццаць гадоў таму назад, і марозу ня дбаю!..
І яшчэ з большым імпэтам нясьлі яе старыя ногі да роднага сына на Каляды…
І шчасьце яе расло… Вось дзе жаданьне сэрца яе споўніцца!.. вось калі зажывець яна, як сыр у сьмятане!..
— Глупства, што часамі нябошчык Цыпрук гаварыў… Як гэта ён мяне ня прымець? — я-ж — яго матка!.. Я-ж яго гадавала й карміла… ён-жа — уся пацеха мая.
Кончыўся дзень. Тэкля начавала ў незнаёмай вёсцы. Добрыя людзі накармілі яе й абагрэлі. Яна ўсім расказвала, што йдзець на Каляды да сына, — і гэткім тонам, гэткай шчасьлівай гутаркай, ажно сяляне з нейкай асобнай павагай пазіралі на яе ды пачалі прасіць, каб яна там у сына за іх заступы прасіла ў судох… Ранюсенька яна зноў кранулася ў дарогу. Скрыпеў сьнег пад яе нагамі, белыя абшары палёў драмалі пад супакоем нямой цішы…
Рэдка-рэдка калі дзе на хвоі закаркае варона ды, падымаючыся ўверх, страсяне з галін вялікія комы сьнегу…
Рэдка-рэдка калі фурманка пакажацца з лесу. Сярмяжнік занукаець на кабылку сваю на розныя лады, упрэцца ў аглаблю, натужыцца — і ні з месца.
Рэдка-рэдка калі званочак зазвоніць, і панскія санкі віхрам панясуцца па нямому беламу гасьцінцу…
А Тэкля йдзець ды йдзець…
Млеюць старыя ногі… атопкі, як калоды, зрабіліся цяжкія й цьвёрдыя, але нічога — горад блізка.
Ужо здалёку відаць купалы цэркваў і касьцёлаў, каторыя золатам у небе адліваюцца… Вось ужо й муры рознафасонныя мігацяць… Вось ужо й гоман горада даходзіць да вушэй яе. Дзякаваць богу… скора ўжо споўніцца яе апошняе жаданьне… У старых мутных вачох бліснуў радасны аганёк…
— Нічога, у сына адпачну, старыя косьці свае выпрастаю!..
Вось пачаліся цёмныя вуліцы шумнага, як-бы ашалелага гораду… Тут ужо Тэкля зьбілася з толку й ня ведала, куды павярнуцца, у каго дапытвацца. Людзі сьпяшаюць, піргаюць, звошчык чуць не пераехаў яе. Жутка зрабілася ёй…
Адважылася яна папытацца аднаго, другога, дзе тут яе сын жыве? Ён тут «аблакатам»… Лаўруком завецца.
Хто пажартаваў ды паглядзеў на яе, як на дурную… Хто адвярнуўся ды пайшоў сваёй дарогай, а, хто зжалю торкаў ёй у руку капеечку… І гэткім парадкам нехта давёў яе да гарадавога.
Той пачаў распытвацца і, ніякага толку не дабіўшыся, павёў яе ў вучастак. Там яна пераначавала галодная й зьмёрзлая.
Назаўтра, даведаўшыся, хто гэта яе сын, адвялі яе да яго да самых пакояў.
Стукалася, стукалася яна ў дзьверы, пакуль нехта адчыніў, высунуўшыся напалову, і, паглядзеўшы на яе, крыкнуў: — Ідзі, ідзі! канца няма жабраком гэтым!
— Пусьціце, я да сына свайго йду, да Лаўрука! — ахрыпшым голасам казала яна.
— Да Лаўрука?! да сына?! да Лаўрэнція Кіпрыянавіча?! — зьдзіваваўся той.
— Ага! ага! — падхапіла Тэкля, — я — яго маці.
Той зьмерыў яе з ног да галавы, пакуль яна расказвала, што яна з вёскі да Лаўрука на Каляды прышла, і з усьмешкай пусьціў у кухню.
Тут сабралася таўпа слуг і давай шушукацца й распытвацца.
Тымчасам адчыніліся дзьверы з другой стараны ды ўвайшоў малады пан у чорным сурдуце…
— Лаўручок мой! Сынок мой! — як няпрытомная, кінулася Тэкля да яго ўсім імпэтам матчынага каханьня… — Роднен… — перасеклася яна на сярэдзіне слова, бо ён раптам пачырванеў, аглянуўшыся на слуг ды хрыпла крыкнуў:
— Чаму вы пускаеце ў пакоі розных жабрачак шалёных?!
— Ідзі! ідзі! — зьвярнуўся ён да яе глуха, адрывіста, як не сваім голасам, — ідзі, старушка! я цябе… ня знаю…
— А сынок мой, а Лаўручок ты мой! Маткі сваёй не пазнаеш?! — як раненая, крыкнула Тэкля, — Гэта-ж…
— Вон! — загаманіў ён і, бразнуўшы дзьвярыма, пашоў у пакоі… Той самы лёкай выправадзіў яе за дзьверы…
Як зышла яна з маляваных сходаў, як апынулася на шумным тратуары каля варот, яна сама не памятала… Ачнулася яна толькі тады, калі той самы лёкай яшчэ раз вышаў да яе й торкнуў ёй ў скурчаныя ад холаду пальцы нейкія бумажкі…
— Ад пана, — буркнуў ён і адвярнуўся…
Старачыя мутныя сьлёзы затуманілі яе распаленыя вочы, нешта хруснула, зламалася ў балючых грудзёх яе…
І яна, нават, ня чула, як з акалелых пальцаў яе выпаў гасьцінец роднага, доўгажаданага сына, і некалькі трохрублёвых, як бясцэнныя паперкі, прыліплі да макраватага тратуару…
Вільня, 1913 г.