Перайсці да зместу

Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/XI

Дадаць спасылкі
З пляцоўкі Вікікрыніцы
← Беларускія летапісы Сьвецкая літаратура (Повесьці)
Літаратуразнаўчая праца
Аўтар: Мікалай Янчук
1922 год

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




XI.

Памыляўся-бы аднак кожны, хто-б сабе мяркаваў, быццам наш старадаўны кніжнік, які сьляпіў свае вочы над тэкстамі сьвятога пісьма й гнуў свой карк над іх перапісваньнем і перакладам, або які-колечы іншы грамацей, які працаваў над укладаньнем дзелавых канцалярскіх і юрыдычных дакумантаў, над рэгістрацыяй жалаб, выпісаў і г. д., — здавальняліся толькі гэтай стараною свайго „кніжнага мастацтва“ і абмяжоўвалі гэтай спэцыяльнай сфэрай абсяг сваіх інтарэсаў і пазнаньняў. Ужо бегла пераглядаючы нашы старажытныя летапісы, мы бачылі, што кніжнікі старога часу цікавіліся яшчэ шмат чым іншым, што выходзіла паза межы вузкай царкоўнасьці й канцалярскай афіцыяльнасьці. Пытаньне толькі вось у чым: ці былі якія-колечы сродкі, каб здавольніць гэтыя больш шырокія іх духоўныя запатрабаваньні, і дзе трэ‘ было шукаць гэтых сродкаў?

Беларусь з гэтага погляду знаходзілася ў шмат лепшым становішчы, чымся іншыя часткі ўсходніх славян. Блізкае суседзтва з Польшчай, апрача пэўных нявыгодаў, мела й дадатнія рэзультаты для Беларусі. Польшча, якая знаходзілася ў вельмі блізкіх і цесных зносінах з Захадам яшчэ ў той час, калі ўсходняя Славяншчына баялася яго, як чумы, пачала вельмі рана пераймаць заходнюю културу і асьвету. Злучыўшыся пасьля з Беларусьсю, яна сталася пасрэднікам паміж намі й Захадам. Схолястычная навука праз Польшчу пранікала на Беларусь адначасна з агульна-культурным польскім уплывам і палітычнай залежнасьцю. Гэтая школьная схолястыка ня мела на мэце выключна рэлігійна-царкоўных пытаньняў; побач з багаслоўскімі навукамі ў яе межы ўваходзілі й гуманітарныя навукі: клясычная старажытнасьць філёзофія й гісторыя. Кожны выхаванец тагочаснай калегіі лепш ведаў старажытных пісьменьнікаў, чымся сучасны гімназіста, пачынаючы з байкаў Овідыя, і кончачы трактатамі Цыцэрона, Арыстотэля й Плятона.

Сьледам за запраўднымі клясыкамі цягнуліся шнурам і розныя псэўдаклясычныя апавяданьні аб Аляксандры Мацедонскім, аб гэроях Траянскай вайны, — нарэшце, пазьнейшыя творы рыцарскага сярэднявякоўя ў перамешку з старажытнымі мітамі й мясцовымі народнымі паданьнямі. Увесь гэты запас чужаземнае літаратурнае творчасьці паволі ў тым ці іншым выглядзе праз Польшчу даходзіў і да нашых старых кніжнікаў і прабуджаў тут вялікую да сябе цікавасьць і жаданьне далей яго распаўсюдзіць. І запраўды, паміж старых беларускіх рукапісаў часта сустракаюцца літаратурныя творы чужаземнага пахаджэньня ў перакладах і пераробках.

Апрача мясцовай школы сувязь Польшчы й Беларусі з Захадам падтрымлівалася і іншымі шляхамі. У гэтым кірунку дапамагалі яшчэ й палітычныя сувязі Польшчы з Чэхіяй, Вэнгрыяй, Саксоніяй, Швэцыяй, адкуль прыяжджалі каралі на польскі пасад, прыносячы з сабою сваю культуру, звычаі й вымогі. Каралеўскія звычаі пераймаліся мясцовай арыстакратыяй, а з апошняй брала сабе ўзор і звычайная шляхта, на што мы чулі небязгрунтоўныя нараканьні ў памфлеце, аўтарам якога лічаць смаленскага кашталяна Мялешку.

Рэлігійная лучнасьць польскіх і беларускіх католікаў з Рымам прымушала іх схіляцца ў бок Італіі, у бок яе адроджанай культуры, мастацтва. Магнацкая моладзь грамадой адпраўлялася ў загранічныя школы й прабывала шмат гадоў заграніцай, а ў тым ліку і ў культурных цэнтрах Італіі. Некаторыя знатныя фаміліі Беларусі й Польшчы выводзілі свой род з Італіі, як напрыклад, вельмі вядомая ў гісторыі нашага краю уплывовая фамілія Пацаў. З гэтым родам злучыліся нават паданьні-легенды, якія напамінаюць праслынуўшы на ўсю Эўропу ў ХV в. знамяніты працэс Чэнчы, у якім папа абвінавачваў прадстаўніка гэтага гэнуэскага магнацкага роду за тое, што ён знаходзіўся ў крывізьмешных зносінах з сваёй дачкой Бэатрычэ. Нешта падобнае прыпісваецца аднаму з Пацаў. З Італіі гэткім чынам безпасрэдна пранікалі ў Польшчу й Беларусь ідэі гуманізму і ўсё тое, што характарызавала сабою эпоху адраджэньня на Захадзе. Хваля рэфармацыі, якая нахлынула ўсьлед за гэтым, яшчэ шырэй адчыніла дзьверы для свабоднай творчасьці, літаратуры й мастацтва, пашыраючы сьветапогляды кожнага, хто хаця крыху пасмакаваў новае цывілізацыі.

З усяго вышэйсказанага прыходзіцца зрабіць такі вывад, што заходні ўплыў на Беларусь, галоўным чынам праз Польшчу, пачаўся ўжо вельмі рана. Гэты ўплыў найбольш пашыраўся й моцна трываў пасярод вышэйшых прасьвячоных станаў. Сьляды гэтага ўплыву мы знаходзім і ў старадаўняй беларускай літаратуры.

Праглядаючы старажытныя беларускія рукапісы ХV—ХVII вв., мы спатыкаем у іх і ўзоры заходняй царкоўнай легенды, і псэўдаклясычную аповесьць, і рыцарскі раман. Усё гэта сьведчыць аб культурным уплыве Заходняй Эўропы на Беларусь, асабліва ў тую пару, калі Польшча, пашырыла свае межы так, што ўпёрлася на захадзе ў цантральныя абшары Эўропы — Чэхію, Сілезію і інш.

Затрымаемся на некаторых узорах нашай старажытнай апавядальнай (эпічнай) літаратуры, запазычаных з Захаду. Помнікі гэтыя носяць на сабе найчасьцей перакладны характар. Перакладаліся гэтыя творы беларускімі кніжнымі людзьмі найчасьцей з польскае мовы. А ў Польшчу яны пераносіліся найбольш з Чэхіі, як з краіны вельмі блізкай і роднай з Польшчай. Трэба, паміж іншым, мець на ўвазе й тое, што старапольская мова гэткае мела падабенства да старачэскай, што іншы раз цяжка адрозьніць адну ад другой, нават гатыцкі шрыфт адналькова ўжываўся і там і тут. І зусім натуральна, што хто ведаў польскую мову XIV—XVI вв., той лёгка разумеў і тое, што было напісана ў тую пару пачэску. Адгэтуль будзе просты й зразумелы вывад, што для беларускага тагочаснага кніжніка незаўсёды было канечна патрэбным карыстацца з польскіх перакладаў заходня-эўропайскай літаратуры: ён мог карыстацца ў такой-жа меры і з чэскай кнігі, як арыгіналу дзеля перакладу на беларускую мову. А ў чэхаў быў вялікі запас рознага віду апавяданьняў, аповесьцяў, легэндаў, запазычаных як з старажытнага клясычнага, гэтак і з сярэднявяковага эўрапейскага эпасу. І мы, запраўды, ведаем такія выпадкі, калі які-колечы помнік перакладнай літаратуры на беларускай мове зьяўляецца больш блізкім да чэскай яго рэдакцыі, чымся да польскай: гэта азначае, што ён беспасрэдна пераложаны з чэскае мовы.

З помнікаў старадаўнай перакладнай беларускай апавядальнай літаратуры ў першы чарод мы зьвернем увагу на тыя апокрыфічныя апавяданьні, якія грунтуюцца на царкоўнай, галоўным чынам каталіцкай, легэньдзе. Усе гэтыя апавяданьні маюць на сабе выразны навучальны характар. Побач з гэтым яны здавальнялі пасвойму цікавасьць чытача ў кірунку тых ці іншых пытаньняў, на якія ён не знаходзіў даволі поўнага адказу ў сьвятых кнігах і ў царкоўнай навуцы. Да ліку гэткіх належала пытаньне аб пазагробным істнаваньні.

Калі ў наш прасьвячоны й рацыоналістычны век нават найшоўшыя філёзафы ломяць сабе мазгі над разьвязаньнем тых ці іншых загадак пазагробнага існаваньня, то тым больш не маглі адмовіцца ад гэтых пытаньняў нашыя рэлігійна-настроеныя продкі. І здаецца, няма народу, які-б, так ці йначай, у каляровых фарбах і жывых рэальных вобразах не маляваў бы сабе з усімі драбніцамі жыцьцё справядлівых і грэшнікаў у пазагробным царстве. Ідэі нагароды за добрыя ўчынкі й кары за праступкі, якія ўжо ўласьцівы ня толькі паганам, але й дзікаром, — разьвінуліся ў хрысьціянстве ва ўсю шырыню. Вось чаму легэнды гэтага віду звычайна малююць з аднаго боку радасьці раю, а з другога боку, яшчэ паўней і больш сакавітымі фарбамі, жудасы й страхоцьці пекла й мукі грэшнікаў. І амаль што з першых вякоў хрысьціянства паявіліся апокрыфічныя апавяданьні аб тым, што быццам тая ці іншая духоўная асоба бачыла ўсё гэта ў часе пазагробных вандровак і пасьля, вярнуўшыся на землю, апавядала аб усім гэтым. Найбольш папулярны апокрыф з гэтага цыклю апавяданьняў — гэта так званае «хожденіе Богородицы по мукамъ», і другі — «видѣніе апостола Павла». Абодвы яны вядомы, як на ўсходзе, гэтак і на захадзе. Але маюцца з падобным зьместам апокрыфы спэцыяльна заходняга пахаджэньня й характару. Да ліку гэткіх належаць «видѣніе рыцаря Тундала», якое адносіцца да XII веку й было распаўсюджана ва ўсіх краінах Захаду ня толькі ў рукапісных, але і ў друкаваных варыянтах, спачатку на лацінскай мове, а з часам і ў перакладах на розныя іншыя мовы. Гэтае апавяданьне маецца й пабеларуску з канца XV або пачатку XVI веку, апрацаванае паводле чэскага арыгіналу. Зьмест легэнды наступны. Адзін ірляндзкі рыцар, які жыў каля 1149 году, па іменьні Тундал, а ў беларускім адменьніку Таудал, аднойчы ад серады да нядзелі знаходзіўся ў летаргічным сьне. У гэты час душа яго ў таварыстве з анёлам вандравала па пекле й раю. Вярнуўшыся адтуль, яна зноў злучылася з целам рыцара і ажывіла яго. Пасьля гэтага рыцар пачаў жыць праведнікам і іншых навучаў, як трэ‘ жыць, апавядаючы аб страшэнных муках грэшнікаў на тым сьвеце. Адзін манах, падслухаўшы яго апавяданьне, запісаў усё гэта й выпусьціў у сьвет дзеля навукі людзям. Гэтак апавядаецца ў Праскіх летапісах пад 1149 годам. З часам гэтае першапачатковае апавяданьне зьмянялася й перараблялася ў шмат адменьніках, нават перадавалася часамі ў вершаванай форме, асабліва пачынаючы з XV-га веку.

У беларускім рукапісе з канца ХV веку, які знайшоўся ў варшаўскай бібліатэцы гр. Красінскіх, паміж розных артыкулаў гэтага зборніку знаходзіцца й гэтае апавяданьне, пад загалоўкам: „книга о Таудалѣ рыцери“. Яно складаецца з некалькіх разьдзелаў. На жаль яно няпоўнае: не хапае прыблізна чацьвертай часткі, у якой павінна было апавядацца аб становішчы праведнікаў.

Рукапіс Красінскага ў сучасны момант для нас недаступны, і мы павінны пакуль-што абмяжавацца толькі тымі выпіскамі з гэтага апавяданьня, якія раней былі апублікаваны вучонымі. Прафэсар Брукнэр пасьвяціў апавяданьню Тундала артыкул у «Архивѣ» Ягіча (т. XIII, стр. 199—212). Мы выкарыстаем гэтыя выпіскі, якія далучаны да яго артыкулу, каб пазнаёміць з уласнопісам апокрыфу.

Брукнэр найперш падае самы пачатак апокрыфу, у якім характарызуецца гэрой апавяданьня (у рукапісе л. 144). есть

«Починается книга о Таудалѣ рыпери. Лѣта отъ нароженія Сына Божіяго тысячаю тридцатою девятою было другое лѣто царя Таврата[1] цесаря Римского валечного,[2] ишто есть вальку[3] про Ерусалимъ мѣлъ; а четвертого лѣта, якоже есть Еѵгениюсъ папежемъ былъ воленъ,[4] въ томъ лѣтѣ тако Еѵгениюсъ папежъ возвратился есть былъ до Рима зъ Влахъ, што слову (тъ) Галія[5]; а того-жъ лѣта святый Малахія вь манастыри, иже то слове (тъ) Глозоналъ,[6] изшелъ съ того свѣта.

Съ того мѣста былъ есть единъ мужъ родомъ, ему-жъ имя было Таудалъ, роду словутного, але дѣлъ велми недобрыхъ; по тѣлу вотяжный[7] а велми смѣлый, а о спасеніи своея душа мало ибо ничого не смотряше. То ему прелишь[8] бяше противно, а штобъ хто ему хотѣлъ мало о спасеніи души повѣдати. До церкви такежъ не ходяше, а нищихъ ненавидяше предъ собою; але игралцемъ, а пистцомъ, а гудцомъ[9] выдалъ есть, что мѣлъ. Але мѣлъ много товаришовъ а пріятелевъ добытыхъ, и любимого имѣлъ есть товариша единого въ ритерстве. Тотъ ему былъ долженъ три кони. Тогда Таудалусъ ждалъ ему до урочного року и напоминалъ ему. И по томъ роцѣ пріѣхалъ къ нему, а онъ его любовно привиталъ. И был у него три дни а три нощи: никамъ[10]) ему не далъ ити, тутъ пилъ съ нимъ а мовилъ съ нимъ о розличныхъ речахъ…».

У часе гэтай прыяцельскай бяседы Тандал абамлеў і ляжаў тут-жа бяз прытомнасьці ад серады да суботы. Пасьля гэтага, зноў адзыскаўшы прытомнасьць, ён пачаў апавядаць, як яго душу, калі яна вышла з цела, мучылі дэманы, і як ён, нарэшце, убачыў перад сабою яснага анёла, які павёў яго ў пекла, каб ён нагледзіўся на горшыя яшчэ мукі, якія чакаюць і яго пасьля сьмерці. Гэтае апавяданьне складае другі разьдзел апокрыфу, нявыпісаны Брукнэрам.

Трэці разьдзел падае ён цалкам (л. 146). У гэтым разьдзеле апісваюцца мукі грэшнікаў у вялізнай яме, напоўненай гарачымі вугольлямі пад жалезным вярхніком і інш. Выпішам гэты разьдзел поўнасьцю.

«Егда жъ поидоша посполу, отидоста, не имѣюще жадное свѣтлости, нежли отъ ангела. И пріидоша до долу прелишь грозного a велми темного. А тотъ бяше велми глубокій а полнъ горящого углія; а на томъ долу покрывало желѣзное толстотою на десять локоть, а то своею горкостію примогаше.[11] Ту бяше отъ того покрывала такій смрадъ, ишто бяше душа терпѣла всѣхъ мукъ, премогалъ тотъ смрадъ. А въ тотъ долъ грозный, что подъ покрываломъ, идяху много души грѣшныхъ; а на томъ желѣзномъ покрывалѣ горящемъ паряху ихъ, якобы оскварокъ въ панви.[12] Съ того со всего еще бяше наигорше, иже скрозе то покрывало пѣдяху тіи грѣшныя души, яко воскъ скрозе платъ цѣдятъ. А опять тамъ ся обновляху во огни къ мукамъ.

Тогда ангелъ къ души рече:

«Та мука есть вражебниковъ[13] приготована, отцовъ а брати а инымъ тымъ, которыи же даремно поволнѣ враждуютъ дѣломъ.[14]

И рече ангелъ: «По той тя муцѣ поведу до большихъ. А ты, какъ же былъ еси враждебникъ, обаче того не будешь терпѣти».

Потомъ пріидоша къ горѣ вельми великой а прелишь къ грозной. А ту бяше путь велми узкый съ единое страны тое горы. И съ тое горы плацоташе[15] огонь (зъ) смолы а зъ сѣры, а смрадный а прелишь темный; а зъ другое страны снѣгъ съ ледомъ а вѣтръ велми силно великый.

На той же то горѣ было есть полно катовъ бѣсовъ съ пламенными греблы, съ удинами желѣзными о трехъ розѣхъ вельми острыми, ими жъ то души давяху[16], который хотѣли чересъ ту гору проити, и вторгаху[17] ихъ въ тыи мукы, а по хвили увращаху ихъ въ огонь и опять зася въ мукы.

И повѣда ангелъ: „Тутъ есть мука льстивыхъ а гнѣвивыхъ, невѣрныхъ.»

Потомъ душа Таудалова, про[18] великый страхъ а грозу, упадаше за ангеломъ идущи.

Пріидоша до глубокого долу нечистого а велми темного, его жъ великости не могла душа дозрѣти, а едно[19] слышала звукъ рѣки, пловущей сѣрою, а рыданіе душъ въ той рѣцѣ, иже мучаху ся въ ней.

Оттуду выхожаху дивове[20], яко зъ мръхи[21], и вельми смрадный смрадъ, иже премоглъ былъ вси мукы, что есть душа была перво видѣла ихъ.

Ту пакъ бяше една лавичка[22] вельми долга съ единое горы на другую, яко мостокъ чересъ долъ преглубокій, удаль[23] на милю, а единъ въ ширину перъстень[24], мостокъ ити. Не было льзѣ жадному преити, нижли божему зволенцу[25]. Съ того ж то мостка Таудалова душа видѣла много душь падающихъ, нижли единъ законникъ[26] презвитеръ, тотъ его прошолъ безъ шкоды, иже былъ пустынникъ, неслъ есть пальму, сирѣчь знамя, въ руцѣ, а облъченъ былъ въ ризы законскы. А то есть мнихъ напервей прешолъ.

Ангелъ, утѣшая душу, повѣдилъ есть:

„Не бойся, будешь збавена тое-то муки, але иныи мусишь терпѣти“.

А ида напредъ и нявъ его, и превелъ чересъ тотъ мостокъ безъ уразу. И повѣдилъ есть, глаголя:

«Тотъ-то долъ гордыхъ есть, мужей пышныхъ, всѣхъ немилостивыхъ».

З далейшых разьдзелаў выпісаны Брукнэрам толькі 11-ы, і то ня ўвесь, а з іншых разьдзелаў пададзены толькі паасобныя выразы пры выкладзе кароткага іх зьместу.

У чацьвёртым разьдзеле апісваецца страшны цмок («потвора») з вялізнай агнёвай ляпаю, у якой магло-бы памясьціцца да дзевяцёх тысяч узброеных людзей.

«Уста розинула вельми велика, иже ся такъ здаша[27] бы могла пожрети девять тысящь одиныцовъ[28]. Та потвора имѣяше у своихъ устахъ два обри:[29] единъ главу нагору, а другый доловъ, и стояху, яко два столпы».

У разьдзеле 6-ым апавядаецца аб тым, як Тундалъ павінен быў перайсьці па вузенькай дошцы праз балота, гонячы перад сабою дзікую карову, у кару за тое, што ён пры жыцьці адну украў.

«Тогда Таудалусъ, будь радъ или нерадъ, и взялъ краву, почалъ ю працовати[30] яко жъ мога на мостъ».

Затым тут-жа апісваецца вялізарная агнёвая печ, якая сваім жарам усё ніштожыць, а ў канцы зроблена ўвага: „обаче мнози суть праздни тѣхъ мукъ, иже ихъ смертная бѣда вѣчного заслуженія (засуженія?) не объклижи (сапсована, з тлумач. на палёх: необыидуть)“.

Разьдзел 6-ы — аб цмоку скрыдлатым, аб замёрзшым балоце, аб зьмеях, якія выходзяць з грэшнікаў, каб іх-жа мучыць: «зъ нихъ жъ то суть лѣзли тіи истіи гадове[31]. Имѣяху во хвостѣхъ много жалъ[32], а крывы, яко уды[33], иже то души боляху, зъ нихъ жъ то суть лѣзли», і інш.

Аб зьмесьце разьдзелаў 7-10 можна толькі прыблізна мяркаваць паводле лацінскіх загалоўкаў: de valle fabrorum (аб даліне рамесьнікаў), de puteo infernali (аб пякельнай студні), de principe tenebrarum et sociis eius (аб князі пекла й яго сяброх), de statu mediocriter malorum et bonorum (аб становішчы пасредна злых і добрых), г. зн. накшталт чысца.

Разьдзел 11-ы (л. 158), які выпісаны Брукнэрам у значнай часьці, мае наступны лацінскі загаловак: De statu Tormara regis (аб становішчы цара Тармара) і піша аб наступным:

«Мало егда же баста отошла, узрѣли домъ дивно украшенъ отъ злата, отъ сребра, а отъ драгаго каменія, а не бяше дверей ани оконець въ томъ дому; обаче вси, которыи хотѣли, шли до[34] того дому. А въ томъ дому такая бяше свѣтлость, же не глаголю иже бы едно солнце свѣтило, но яко неколико солнцовъ было.

Тотъ домъ былъ преширокій, а округлы, а вся утворена отъ хрусталя и отъ злата, а отъ драгаго каменія, а повлаць[35] та вся отъ злата и отъ драгаго каменія бяше.

Такъ смотря, Таудалюсъ узрѣ един златый престолъ, предрагими поставци[36] повлеченъ, а приправлена от всякого найдражшаго каменія. А на томъ престолѣ краль Кромѣрътга[37] сѣдѣлъ надрагой одежи, что есть на томъ то свѣтѣ наидражши. Егда жъ стояше, дивяшеся, поиде множествіе ихъ до того дому зъ дары своими предъ краля, а каждый ему приношаше свои дары велми веселе и съ радостію.

Таудалюсъ егда жъ такъ долго стояща предъ своимъ кралемъ яко жъ есть былъ его краль на свѣтѣ, съѣдетъ много поповъ адіаконовъ, облъчены въ ризы и въ всю священническую одежю, яко хотяще литургою служити. А ту тотъ домъ оздобяху и юкращаху, а наставляху кътому златыхъ, чашей, а куфликовъ[38], а калуховъ.[39] И довнимал[40] иже бы иною вяще[41] хвалы въ небесномъ царствіи не было. Здало бы, ся досыць тое радости, что есть ту было, а тутъ вси служаху предъ кралемъ, приходяще припадали ему глаголюще: «блаженъ еси въ силѣ рукъ и добро тобѣ будеть, ибо будешь добре уживати своихъ»[42].

Анёл растлумачыў Тундалу, што гэта была бедната, якую цар пры жыцьці надзяляў рознымі дарамі. Раптам імгла пакрывае ўвесь замак, і ў адзін момант Тундал ужо бачыць цара да пояса ў вагні апранутага ў шэрсьцяной вопратцы, а яго слугі моляць Бога, каб памілаваў іх цара. Гэтак ён штодня тры гадзіны мучыцца затое, што нарушыў малжонскую вернасьць, а шарсьцяное пакрывала дабаўляе яму гарачыні затое, што ён здрадніцкім чынам загадаў забіць слугу св. Патрыцыя (патрона Ірляндыі). І вось чытаем у рукапісе: „видно краля въ огни до пояса, а отъ пояса аж до горла въ жини[43] оболчена… а жени про то носи, ибо есть грабу[44] казалъ забити подлѣ святого Патриція. Кромъ тыхъ дву грѣховъ, иніи ему (дарованы)“…[45]

Пабачыўшы на свае ўласныя вочы ўсё вышэйапісанае й спрабаваўшы нават на сабе некаторыя мукі ў часе вандроўкі яго душы, рыцар, адзыскаўшы прытомнасьць, пакаяўся ва ўсіх сваіх грахох і пачаў пабожна жыць, паступіўшы ў манастыр.

Вось які зьмест гэтай навучальнай рыцарскай аповесьці з эпохі першага крыжовага паходу. Яна апынулася і ў такім глухім кутку, якім лічылася для Заходняй Эўропы Беларусь у старадаўныя часы. Аповесьць, мабыць, пераложана была на беларускую мову даўно, мажліва нейкай духоўнай асобай, манахам. Недарма перакладчык у 3-ім разьдзеле з такою радасьцю паведамляе, што адзін толькі манах патрапіў шчасьліва перайсьці праз пропасьць па вузенькай кладцы, хаця ў лацінскім тэксьце гутарка йдзе проста аб прасьвітару пілігрыме й гаворыцца аб гэтым выпадку карацей. Дзякуючы таму, што перакладчык стаяў гэтак блізка да царкоўных станаў, мова перакладу, як мы бачым, вельмі блізка да царкоўнае. Ня гледзячы аднак на гэта, мясцовыя беларускія азнакі выяўляюцца ў ёй гэтак выразна, што праф. Брукнэр без якіх-колечы сумненьняў аднёс гэты пераклад да ліку старадаўных беларускіх помнікаў нашага пісьменства. Нельга не згадзіцца з ім і ў тым, што пераклад зроблены з чэскага арыгіналу; гэта пацьвярджаецца вялікай колькасьцю адзначаных намі словаў і формаў, уласьцівых чэскай мове. З гэтага мы пераконваемся, што істанавала беспасрэдняя літаратурная сувязь нашай бацькаўшчыны з заходнімі краінамі ўжо ў старажытныя часы. Гэта пацьвярджаецца і іншымі прыкладамі, якія можна знайсьці ў нашай старадаўнай літаратуры з паміж легэндаў і старасьвецкіх аповесьцяў.

Адным з найбольш моцных і недасьціглых імкненьняў, уласьцівых людзкой натуры, зьяўляецца жаданьне выведаць пазагробныя таямніцы й прадставіць сабе больш-менш ясна формы будучага істнаваньня. Тлумачыцца гэта з аднаго боку цікавасьцю чалавечага розуму, а з другога боку тым, што натура людзкая нічым ня можа здаволіцца й ня мае магчымасьці дасягнуць ідэалаў у рэальным будзённым жыцьці, у якім тоіцца шмат розных неспадзевак, незалежных ад нашых сіл і здольнасьцяў. Людзі заўсёды адчувалі сваю залежнасьць нейкай невядомай сілы, ці будзе гэта старадаўны паганскі «рок» fatum, ці хрысьціянскае «празначэньне», і заўсёды шукалі спосабаў угадаць яго шляхі, каб так ці іначай абараніць сябе ад шкадлівых вынікаў. Гэтым тлумачыцца папулярнасьць і вялізнае значэньне ня толькі ў рэлігійным, але і ў грамадзянска-палітычным а нават і хатнім жыцьці, старажытных аракулаў і глыбокая вера ў іх таямнічыя прароцтвы, якая давала выхад гэтым імкненьням разгадаць невядомае й непасьціглае чалавечым розумам. Гэтым тлумачыцца й тая шырокая слава старажытных прарочыц, якіх празывалі Сыбільлямі. Таямнічыя кнігі, у якіх зьмяшчаліся прароцтвы гэтых Сыбільляў, мелі ў паганскія часы значэньне сьвятых кніг. Папулярнасць знамянітых Сыбільляў перавышала нават славу боскіх аракулаў, бо прароцтвы апошніх невядомы нам ва ўсёй поўнасьці, а знамянітыя «книги Сивиллъ» і дагэтуль вядомы ў ліку апокрыфічных апавяданьняў, распаўсюджаных усюды з даўных часоў.

Сыбільлі — гэта вытвар грэцкае культуры. Розныя грэцкія пісьменьнікі, у тым ліку Плятон і Арыстотэль, гавораць аб іх з пашанаю, а некаторыя нават кажуць, што самі асабіста зналі гэткіх кабет-прарочыц. Асаблівай папулярнасьцю яны цешыліся ў часы народных няшчасьцяў і ў эпохі палітычнага й рэлігійнага народнага запалу. З Грэцыі поруч з грэцкай культурай знаёмасьць з Сыбільлямі перайшча і ў Рым, а адгэтуль распаўсюдзілася й па усёй Заходняй Эўропе. У рымскім капітоліі пры сьвятыні захоўваліся кнігі Сыбільляў (libri fatales) пад адказнасьцю спэцыяльных асобаў. У крытычныя мамэнты зьвярталіся да гэтых кніг і сэнат і народны сход, каб даведацца, якую трэба прыняць пастанову, найбольш карысную для дзяржавы. Найбольшы лік гэтых прарочыц адзначаўся лічбай 12, і гэтулькі-ж залічвалася Сыбільліх кніг. Абышоўшы ўсе краіны старога культурнага сьвету, гэтыя кнігі не абмінулі й Беларусі, дзе яны спатыкаюцца ў старасьвецкіх зборніках паміж артыкулаў рознага зьместу.

Зусім зразумела, што прароцтвы Сыбільлі, гэтак сама як і іншыя папулярныя помнікі старадаўняй літаратуры, асабліва апакрыфічнай, падлягалі розным зьменам, папраўкам, пераробкам, устаўкам і інш. на працягу многіх сталецьцяў. У хрысьціянскую эпоху яны былі выкарыстаны ў сярэднія вякі, як і творы клясычных паэтаў і філёзафаў, дзеля багаслоўскіх мэтаў, і гэтыя прароцтвы ставяцца ў сувязь з старым і новым заветамі. Гэткім чынам, замест клясычнай Сыбільлі выступае часта старазаветная царыца Сауская, якая мудраму цару Салямону дае розныя прароцтвы, у тым ліку й аб нараджэньні Спаса.

У гэткай якраз рэдакцыі Сыбільліна прароцтва апынулася у беларускім перакладзе ў тым-жа рукапісным зборніку ХVІ веку бібліатэкі гр. Красінскіх у Варшаве, дзе знойдзена й апавяданьне аб рыцары Таудале (л. 171—176). Розьніца толькі ў тым, што мова Сыбільлівай кнігі без параўнаньня больш беларуская, чымся мова, якую мы бачылі ў вышэйразгледжанай аповесьці. Прафэсар Е. Ф. Карскі, працуючы ў Варшаўскім унівэрсытэце, меў магчымасьць выкарыстаць гэтае апавяданьне аб Сыбільлі для свайго артыкулу[46], а мы скарыстаем з яго выпісак, якія надрукованы ў дадатку да памянёнага артыкулу. Гэткім чынам перад намі будзе яшчэ адзін узор старадаўнай беларускай літаратуры апавядальнага характару.

Вось тэкст гэтае аповесьці, хаця пакінуты ў ім ня ўсе палеографічныя асаблівасьці. Падаем мы яго няпоўным, тым больш, што ў некаторых мясцох рукапіс вельмі папсаваны.

Сказаніе о Сибиллѣ пророчици.

Того часу, за мудраго царя Саломона, бѣаше пророчица звѣздарька, именем Сивилла. А та бѣаше вельми мудра, иже въ звездахъ многыи вещи въ будущихъ речахъ провидѣла прежъ многихъ тысящь лѣтъ, что ся въ земляхъ стати маеть. Та ей мудрость есть отъ Бога дана. И знаема бѣаше, и бяше красна а богата, але едину ногу къ подобенству гусину ногу мѣла, и за ту ся вельми смущаше; а прото жъ на ней стояла и ходила тежъ, яко-то и иныи люди стоять, або ходять.

Сивилла, услышавше о мудрости Соломоновѣ и о красѣ его двора въсхотѣла своима очима видѣти его, и иде къ нему. А егдажъ то царь увѣдалъ, противъ нее поиде, понежъ слышалъ о ней повѣдающи много, и пріялъ ю съ великою честію и радостію, глаголя: «Радуйся, возлюбленная гости! Таковою есми не видалъ къ своей любости». А она ему подяковала вельми миле. И рече к ней царь:

— «Сивилла, и почто еси сѣмо працовала?» И отвѣща Сивилла царю тое:

— Я хощу повѣдати, абы изволил вѣдати. Мнѣ есть о твоей мудрости и о красотѣ твоего двора повѣдано и такъ о оных вещехъ много, и рада быхъ то за правду звѣдала.

Тогда царь рече:

— «Не хощу безъ того быти, мусишь первѣе со мною ѣсти».

А егда же идяше съ нимъ Сивилла къ двору, иже съ нимъ ѣсти имѣла, и пригодилося, яко ся стати могло, пресъ Адамово древо ити. А егда же тое древо добре осмотрѣла и не хотѣла есть черезъ его ити, а въ тотъ часъ сталъ ся есть дивъ[47] отъ Бога, иже Сивиллѣ гусія нога есть была уздравена[48], якожъ-то человѣчія нога. И возрадовалася есть тому Сивилла вельми. А царь то бяще молча все видѣвъ, а ничто жъ не реклъ. Ажь было и по обѣде на царевѣ дворѣ, и рече царь къ Сивиллѣ:

— „Сивилло, повѣжь, что еси то умѣвила,[49] иже еси со мною чересъ тое древо не шла?» А она ему отповѣдила:

— «Вѣдай, царю, иже ся маеть дитя изъ тебе на тотъ то свѣтъ народити зъ дѣвы, а маеть умрти на томъ древе, а многому человѣчеству помощи зъ нуже[50], которы жъ будеть въ него вѣрити и такъ[51] дѣвѣ матери его». — Царь рече:

— „Сивилло, повѣдай ми, откуду еси ту мудрость взяла, хотѣлъ быхъ того радъ вѣдати». Она ему отповѣдала:

— „Повѣдаю тобѣ, иже видимъ[52] звѣзду на небѣ, а кресть, а округ, а въ томъ округлѣ дѣвицу а едино дитя и иныи учительный вещи, которыи суть мнѣ нынѣ отъ Бога зъявлены».

Тогда царь Саломонъ больше вопрошавшее ся глаголя:

— «Вѣси ли, когда дитя тое народитися маеть, а какъ ему имя дано будеть?» И отвѣща Сивилла:

— «О томъ я, царю, воистину вѣмъ безъ всякое измены. Будешь человѣкъ и истинный Бог, а будеть Іс. Хс. названъ. А той будеть учити на земли люди, како бы могли живи быти на небесехъ. И будеть онъ учити уставенія нова и приказанья многа, и вси люди будуть вѣрити въ него и послѣдовати будуть ученію его: по томъ его розглашено. И будеть Богъ чтущій и молящійся всѣмъ народомъ. И отъ имя и его божествіе воистинну познано будеть, по всей земли него христіанство будеть розмножено, а жидовство будеть потлачено, иже потомъ жадного царя, ани князя никогда вяще не будуть имѣти».

То услышавъ царь, видѣлася ему та рѣчь ругава и не истинна, и не хотѣлся на то обратити, ани тому вѣрити, бы жидовство мѣло скажено быти. И что ему о Христѣ глаголаше, ничему тому не вѣроваше. Сивилла рече:

— «Ты мне, царю, не вѣришь, — вѣрь, иже азъ есми то на звѣздахъ усмотрѣла, а то ся все маеть стати».

И услышавъ то царь умолче того часу. И нача ся дале въпрошати глаголя:

— «Сивилло, что ми еси повѣдала о Христе а христіанехъ, ачькольвекъ[53] тому не могу вѣрити, обаче[54] о томъ радъ слышати. И егда жъ пакъ христіане будуть, какъ будеть въ тыи часы на земли?» — Сивилла рече:

— «То я, царю, повѣдаю тобѣ, ачь[55] и не вѣришь мнѣ. Жидовъ будеть вельми мало, и будуть жидове христіаномъ поддани быти. А егда ж ся будеть христіанство множити, тогда ваши люди жидовскіи будуть гинути, а которыи будуть христіанску вѣру держати добре, будуть блажени, яко жъ я о томъ имамъ вѣрити». — И рече царь:

— «Вопрошаю тя того справне[56] какъ долго свѣтъ маеть стояти?» — И она отвѣща:

— «Цѣле я о томъ не могу вѣдати, егда судный день маеть пріити; о томъ вѣмъ повѣдати, что хощеть заправду пріити, егда будеть по четырьнадесятихъ стехъ лѣтехъ по Христовѣ нароженіи. Въ тыи часы настанеть едина звѣзда на небѣ, а хвостъ, имущи, яко пановъ. А та будеть знаменати, иже мнози дивове настануть межи христіанъ: моры, глади, потопы, земли тресеніе, поганыхъ нахоженіе, прелести, фалшеніе, ближнихъ оболганіе, недостатки многихъ на водахъ, на Шаблон:Абылка. И все то отъ тыхъ видимо будеть, кои живи будуть. А потомъ и пакы вѣмъ, что ся маеть стати первомъ и по седьмидесяти[57] лѣтехъ. Христіанство будеть полно княжство, а князи ся будуть не рядно ховати, а ганьбы не будуть ся хотѣти боронити, а погоршенья. И про то жъ люди не будуть ихъ въ чьти мѣти, а ни жь будуть ихъ слухати хотѣти». — И пакы царь рече:

— «Знаменай на звѣздахъ, а узъяви ми, како въ ты часы будеть?» И она рече: — «Господарство будеть несправедливо. Таковыи ихъ будуть вои, и бояре, и слугы по ихъ прыкладехъ. А тіи, кои бы мѣли земли боронити, будуть при себе мордеры а злодѣи ховати. Господинъ будеть злодѣй, а злодѣя господина заступати а оцищовати. И окрестъ ихъ будеть много злыхъ людей на земли. Но егда бы господіе хранили правду, былъ бы на земли покой и всяка добродѣтель, а престали бы злости. Но востанеть братъ на брата, а сыны противъ отцу, а а такъ каждый будеть хотѣти быти единъ на другого, моць надъ нимъ имѣти. А съ того ся повоздвигнуть рати въ земляхъ здѣ и индѣ. И пріидеть, единъ и забиеть другого, и такъ погубить един другого и свой животъ. И востануть два царки единъ Лудвикъ, а другый Фридрик»…

Далей выкладаюцца некаторыя факты з гісторыі сярэдніх вякоў, пераважна войны, вынікам якіх будзе поўнае зьніштажэньне зямлі й заняпад абычайнасьці й рэлігіі: «Христіане будуть своего Бога мучити» сваімі злачынствамі, «яко бы его сами своими руками били» забыўшы аб сваіх хрысьціянскіх абавязках. За гэта зноў Бог нашле на іх яшчэ горшыя кары, асабліва на знатных, як на вінавайцаў усіх гэтых сваркаў, злосьці й «вады», — «что жъ николи отъ людей слухано и не исповѣдано было межи людьми. Боемъ збито будеть а у великую нужу и въ худобу много ихъ упадеть, много сожжено а побіено будеть много мечемъ, а звлаште господарство погибнеть а воинство. И во великую ганьбу и нужу господа уроженыи падуть. И будеть имъ, яко цервове[58] земстіи, сирѣчь селяне, за долгій час господствовати будуть[59]… Къ старшимъ не будуть имѣти послушанія, ани каранія и казни, но каждый будеть хотѣти свою волю имѣти: како ходить[60] господинъ, такъ хощеть и селянинъ ходити; носить ли господинъ одежду болярьску, и селянинь хацеть имѣтя такову жъ; носить ли господинъ клобукъ[61] болярьскій, и седлянинъ хацеть мѣти таковый же. Також настануть и обуви дивнии»[62]…

А некалькімі радкамі вышэй пішацца: «А люди будуть носити одежду предивну, Господу Богу незгодну. Асабліва на паняхъ або паннахъ» будуць розныя дзівачныя «крои». Далей ідзе гутарка аб занядбаньні праўды, аб распусьце духавенства, або сварках і нязгодзе ў яго грамадзе.

«И егда же все то станеть, слова Божіе, которымъ учити будуть люди, въ ихъ сердци не останеть, ибо то, что они казати будуть, того сами въ дѣнекъ чинити не будуть, и для ихъ пыли и гордости поздвиженіи[63] имъ будеть велико и погоршеніе, понеже больше будуть жедати мимо потребу мѣти, и отъ людей будуть укоряеми»… І гэтак жыцьцё хрысьціянскае будзе што раз ніжэй падаць і пагаршацца.

«На потом Господь Богъ дасть вѣчное прироженье свѣту пять а четырьдесять дній, которымъ бы человѣкъ научился его дѣломъ, будучи недовѣренъ, а по нетъ поступилъ, абы въ томъ прирожени каялся а мѣлъ сокрушеніе сердца, абы затрачонъ человѣкъ не былъ, по радче избавленъ».

Тутака на пакусу людзём «бѣси възнесуть антихриста къ небу», і многа за ім пойдуць, але «Богъ сильный… сокрушить его огнемъ доловъ и скине, аж да «исподняго ада а тамъ останеть» — на бясконцыя часы. Затым будзе страшны суд:

«А предъ тымъ, нежли ся то стане, многа ся дивъ станеть въ пятнадесяти днехъ, а въ кажный день звлаштный[64] дивъ ся станеть.

«А въ первый день станеть дивъ: море выше всѣхъ горъ станеть, а крапля его не уканеть. Другый день дивъ ся станеть: море опять доловъ спаднеть а сровнается зъ землею ровно, На третій день дивъ ся станеть: рыбы а морскіи потворы жалостію великою воспоють а заревуть. На четвертый день дивъ ся станеть: текущіи воды горѣти будуть. На пятый день листвіе кровавымъ потомъ потитися будеть. На шестый день падеть всякое древо. Седьмый день: горы и скалы пукатися будеть. Въ осмый день земля трестися будеть. Въ девятый день сровнаются горы и удоли. Въ десятый день, кто-колве будеть гдѣ ся съкрылъ, вонъ выйдеть отъ великое грозы. Въ первый надесять день мертвіи востануть. Въ вторый на десятый день звѣзды будуть падати съ неба. Въ третій на десятый день земля и все корніе згорить огнемъ. На четвертый на десятый день земля вся[65]… …и что жъ не будеть кътому. И злато и сребро, и вси житейскыи вещи погынуть, и все конець возметь. И едини праведніи не погинуть: тіи съ Господемъ Богомъ въ радости будуть. Въ пятый на десятый день судити пріидеть съ небеси Господь Богъ живыхъ и мертвыхъ и воздасть комуждо по дѣломъ его. Аминь».

Ужо праф. Карскі справядліва заўважыў, што гэтае апавяданьне злучае ў сябе некалькі апокрыфічных сюжэтаў, якія часта распрацоўваюцца ў паасобных апавяданьнях хрысьціянскай старажытнасьці. Тут і водгаласы Сыбільляў хрысьціянскай рэдакцыі, дзе клясычная прарочыца тыпу Кассандры заменена старазаветнай царыцай Южскай, інакш Ужыцкай або Саўскай; тут і памяненьне легэнды аб крыжовым (Адамовым) дзераве, з якога быў зроблены крыж для Хрыста, і апокрыфічныя драбніцы аб прыходзе Анцыхрыста, тэрмінам якога лічаць звычайна канец сёмай тысячы лет ад стварэньня сьвету, г. зн. больш-менш 1492 г. Гэты год у старажытнай апокрыфічнай літаратуры лічіўся дзеля гэтага найбольш страшным, бо ён меў з сабою прынесьці канец сьвету, і рыхтаваліся да страшнага суду. [66] Нашае апавяданьне, прынамсі нейкая яго частка, адносіцца гэтак сама прыблізна к гэтаму часу. Аб гэтым сьведчыць вось што: Сыбільля кажа Салямону, што судны дзень настане «по первомъ и по седьмидесяти лѣтехъ, г. зн. пасьля 1471 г. І іншыя даныя, якія знаходзяцца ў гэтым помніку, адносяць яго к палове або к канцу XV в. Гэтак, напрыклад, у ім вымяняюцца тагочасныя каралі Людовік (праўдападобна XI, 1461—1483 гг.), Фрыдрых (III-і Габсбурскі, 1440—1493 гг.) і інш.; к гэтаму-ж часу можна аднесьці і тое месца, дзе маецца гутарка аб адносінах «селянъ» або «сервовъ» да паноў, што зьяўляецца намяненьнем на сялянскія паўстаньні ў Нямеччыне ў канцы ХV і пачатку ХVІІ вв. Царкоўныя непарадкі, аб якіх гаворыць Сыбільля, празначаюць сабою тую эпоху, калі вяліся спрэчкі аб сьвецкай уладзе царквы і іншых недахватах у царкоўным будаўніцтве, што выклікала пратэст і выступленьне Лютэра на пачатку ХV в. На Беларусі гэтая частка апавяданьня мела вялікую цікавасьць, дзякуючы пратэстантызму, які пачаў пранікаць сюды ў XVI в. Палеографічныя адзнакі сьведчаць, што і сам рукапіс, у якім зьмяшчаецца гэтае апавяданьне, гэтак сама адносіцца к канцу XV-га або пачатку XVI сталецьця. Значыцца, вышэйпададзенае прароцтва Сыбільлі ў гэтым сьпіску можа служыць добрым узорам мовы перакладнай беларускай літаратуры азначанае эпохі, а сваім зьместам сьведчыць аб тым, як цікавіліся літаратурай нашыя тагочасныя кніжнікі.



Р. В. Ц. № 246

1 Сав. друк. з. № 1615.

  1. ↑ У лацінскім таксьце цар завецца Канрадам;
  2. ↑ ваяўнічага;
  3. ↑ войну;
  4. ↑ выбраных;
  5. ↑ палацінску папа: de partibus galliarum Pomam reversus est;
  6. ↑ jn Clara Valle defunctus est.
  7. ↑ харобры;
  8. ↑ вельмі, надта (пачэску — priliś);
  9. ↑ музыкантам;
  10. ↑ нікуды.
  11. ↑ Паводлуг лацінскага тэксту гэта мела азначаць, што ад вярхніка быў большы жар, чымсь ад самых гаручых пад ім вугольляў;
  12. ↑ скаварадзе (пачэску й польску — panew);
  13. ↑ палацінску — homicitarum, (пачэску — vražebnik);
  14. ↑ палацінску — vel facto vel consensu;
  15. ↑ выбухаў, (пачэску — p‘apotali);
  16. ↑ хапалі за шыі (лац. ingulabant);
  17. ↑ валаклі (лац. — trehebant.
  18. ↑ Дзякуючы, з прычыны;
  19. ↑ толькі;
  20. ↑ дымове? (gubobe — дзівы, зданьні);
  21. ↑ мръха — мярцвяк, (чэскі — mrcha, старапольскі — marcha). Месца сапсована; палацінску, чытаецца гэтак: fumus vero de sulphure et de cadaveribus inde surgebat fetidus;
  22. ↑ пачэску зьмяншальная форма — lavicka (лавачка);
  23. ↑ уздоўж;
  24. ↑ сапсована; у арыгінале магло быць: pżez ten (цераз той). Палацінску — erat tabula… quae mille passus habebat in longitudine, inlatitudine — pedem unum, quem pontem nemo ni si electus transire poterat;
  25. ↑ выбранец (пачэску — zwoleniec);
  26. ↑ Манах, слова ўпісана пазьней (лац. — толькі prasbiterum і ніжэй peregrinus — пельгрым).
  27. ↑ Здавалася;
  28. ↑ на палёх вытлумачано: „мужъ“ (мужоў); пачэску odenec — узброены ваяка;
  29. ↑ волат;
  30. ↑ над ёй працаваці, каб увагнаць;
  31. ↑ вытлумачана — зміи;
  32. ↑ вытл. — жагалъ;
  33. ↑ кручкі вудаў;
  34. ↑ у рукапісе абмылкова: отъ.
  35. ↑ Сені, вестыбюль (пачэску — pavlać);
  36. ↑ матэрыямі (пачэску — postavec);
  37. ↑ сапсована імя цара Тармара або Таврата: палацінску тут — Tormarcum:
  38. ↑ кубкаў (пачаску — koflik);
  39. ↑ чарак і (пачэску — kalich, папольску — kielich);
  40. ↑ думаў;
  41. ↑ большай;
  42. ↑ на гэтым і кончыцца выпіска з гэтага разьдзелу у Брукнэра;
  43. ↑ тканіна, пакрывала з кілікійскай козьзяй шэрсьці; на палёх вытлумачана: врѣтишо (пачэску — żine, лац. cilicium);
  44. ↑ пачаткавае г — прыдыханьне;
  45. ↑ канца не хапае: далейшыя лісты, адорваны.
  46. ↑ „Западно-русское сказаніе о Сивиллѣ пророчыцѣ“, (у „Варш. Унив. Извѣстіяхъ“ 1898, II стр. 1—32);
  47. ↑ цуд (часкае, — div. польск. — dziw);
  48. ↑ чэская форма (uzdrawen).
  49. ↑ Уздумала;
  50. ↑ бяды (чэск. nouże);
  51. ↑ так сама;
  52. ↑ я віджу (ческ, форма — vidim);
  53. ↑ хаця;
  54. ↑ аднак.
  55. ↑ Хаця;
  56. ↑ паважна;
  57. ↑ г. зн. пасьля.
  58. ↑ Замест — сервове — рабы, слугі (лац. — servi);
  59. ↑ прапушчаем пятнаццаць радкоў;
  60. ↑ апранаецца;
  61. ↑ галоўны ўбёр;
  62. ↑ прапушчана некалькі радкоў;
  63. ↑ непарадак.
  64. ↑ Асаблівы;
  65. ↑ адорваны рог ліста рукапісу;
  66. ↑ гэтага ня здарылася, але 1492 год адзначаны ў гісторыі ўсё-ткі важным здареньнем — вынайдзеньнем Новага Сьвету (вынайдзеньне Амэрыкі).
Узята з "https://be.wikisource.org/w/index.php?title=Нарысы_па_гісторыі_беларускае_літаратуры_(1922)/XI&oldid=205932"