Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/X

← «Прамова» Яна Мялешкі

Беларускія летапісы Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Сьвецкая літаратура (Повесьці) →

Прапануем да спампаваньня!

X.

Пры далейшых аглядзінах пісоўных помнікаў, якія адносяцца да старадаўнага пэрыаду беларускага пісьменства, мы павінны затрымацца на помніках гістарычных, вядомых пад назовамі летапісаў, кронікаў і сказаньня. Помнікі гэтага гатунку вельмі часта зьяўляюцца ўжо як-бы пераходным момантам да чыста літаратурных твораў. Тлумачыцца гэта тым, што яны найчасьцей ня мелі афіцыяльнага характару, а былі скуткам творчасьці тых ці іншых асоб, якія мелі ўраджоны нахіл да пісьменства й закаханьне да апавядальна-гістарычных літаратурных формаў.

Пад уплывам нацыянальнага патрыатызму гэтыя асобы асабліва цікавіліся мінуўшчынаю сваёй бацькаўшчыны й суседніх краін, а дзеля гэтага й сваю літаратурную творчасьць яны замыкалі ў гістарычныя рамкі.

Беларускія або, гэтак званыя, літоўскія летапісы па сваёй форме ня вельмі багатыя. Выклад у гэтых летапісах ня мае асаблівае літаратурнае вартасьці, сухі, пазбаўлены маляўнічасьці, а па зьместу яны кароткія й адрывістыя. Выразьнейшымі фарбамі адмалёвана ў іх пачатковая пара старажытнае гісторыі, але й тут на кожным кроку мы спатыкаем розныя вымыслы, якія ўжо дакладна высьветлены навуковай крытыкай^[1]. У гэтым выпадку старажытные беларускія й польскія летапісцы, як гэта было звычаем і ў іншых народаў, у тым ліку і расейскіх летапісцаў, якія выводзілі род Рурыка ад Аўгуста, карысталіся летапісамі, як адной з літаратурных формаў дзеля фальшаваньня гісторыі. Жадаючы адтварыць старажытную эпоху гістарычнага дагістарычнага жыцьця свайго народу й ня маючы дзеля гэтага гістарычных верагодных даных, аўтары старадаўных гістарычных кронік, як Кромэр, Длугош, Меховіта, Стрыйкоўскі і інш. запаўнялі гэтыя шчарубіны ў гісторыі няпэўнымі паданьнямі, лягэндамі й вымысламі, надаючы ім цікавую форму й перайначваючы гістарычны твор у чыста літаратурнае апавяданьне. Тут часта можна спаткаць рознага характару настаўленьні, а тым больш патрыатычныя й нацыянальныя тэндэнцыі, асабліва калі прыходзілася гутарыць аб старажытнасьці княжага роду, аб гэнэолёгіі роданачальніка, аб пахаджэньні нацыі, аб залажэньні пэўнага гораду і г. д. У аснову часта клаліся народныя паданьні, якія пасьля разьвіваліся творчай фантазыяй летапісца, незнаёмага з гістарычнай крытыкай, і ў рэзультаце мы маем вельмі цікавыя, але незаўсёды верагодныя, малюнкі далёкай мінуўшчыны.

Гэткай паэтычнай імглою абвеена жыцьцё старажытных польскіх і літоўскіх роданачальнікаў і князёў, а побач з гэтым і дагістарычная пара жыцьця ўсёй краіны й народу.

Паміж летапісных помнікаў, якія пісаліся на абшарах Беларусі й Літвы, трэба адрожніваць помнікі двох відаў. Адны з іх зьяўляюцца як-бы скарочаньнем расейскіх і ўкраінскіх летапісаў (ноўгарадзкіх, пскоўскіх, валынскай, кіеўскай), да якіх дабаўлены пэўныя драбніцы з мясцовай гісторыі беларускіх князьстваў. Часамі аб гэтым сьведчаць самыя загалоўкі. Напрыклад, адзін з найбольш старажытных сьпіскаў, знойдзены ў Супрасьлеўскім манастыры, Горадзенскай губ., у рукапісу з пачатку ХVІ в, мае гэткі загаловак: «Избрание лѣтописания. Ізложено въ кратце», і пачынаецца ад хрышчэньня Русі, затым з XV в. апавяданьне пачынае прымаць больш мясцовы характар, але перарываецца на 1446 г., мабыць з прычыны сьмерці аўтара, які ўдзяляў значна болей увагі сучасным або блізкім да яго здарэньням, асабліва часом панаваньня Вітаўта. Гэткі-ж характар мае й другі, крыху ранейшы (з канца ХV в.), сьпісак, хаця без пачатку, які знаходзіцца ў Петраградзкай Акадэміі Навук, а гэтак сама яшчэ некаторыя сьпіскі, часткова ўжо выданыя у друку.

Калі памянёныя сьпіскі беларускіх летапісаў пачынаюцца выкладам агульна рускай гісторыі, і нават мова іх часамі набірае агульна-рускага летапіснага характару з значнаю дамешкаю царкоўнай славяншчыны, — то цэлы рад іншых летапісных помнікаў, напісаных старой беларускаю моваю, выкладаюць спэцыяльна гісторыю Літвы, т. зн. Беларуска-Літоўскага гаспадарства. Гэтыя летапісы носяць звычайна й асобны загаловак: «Лѣтописецъ (або: Кроники) великого князства Литовского и Жомойтского, «Родословецъ векикихъ князей Литовскихъ,» «Литовскому роду починокъ» і г. д. Гэты ўласьціва беларускі летапіс часамі зьмяшчаецца ў рукапісах зараз-жа за вышэйпамянёным скарочаным агульна-рускім летапісам, зьяўляючыся як бы другой часткай аднаго беларускага летапісу, як гэта мы бачым у памянёным супрасьлеўскім сьпіску і ў некаторых іншых, да яго пападобных. Але вельмі часта гэты ўласьціва беларускі летапіс спатыкаецца й паасобку ад першага, як самастойны помнік, які часта памяшчаецца ў зборніках размаітага зьместу. Гэткія, напрыклад, зборнікі знаходзяцца адзін у бібліятэцы Маскоўскага Цантральнага Архіву Загранічных спраў, другі — у бібліатэцы гр. Рачынскага ў Пазнані, трэці — ў бібліятэцы гр. Красінскага ў Варшаве і інш.

Моваю й характарам выкладу гэтыя летапісныя помнікі другога віду значна розьняцца ад помнікаў першай катэгорыі, яны знаходзяцца ў меншай залежнасьці ад царкоўнае мовы й далёка бліжай падыходзяць да пісоўных помнікаў, разгледжаных намі ў папярэдніх разьдзелах, у якіх адбіваўся гістарычны быт беларускага народу.

Пачынаючы з 1820-ых гадоў, польскія вучоныя пачалі выдаваць некаторыя беларускія летапісы. Але яны выдавалі іх лацінікай і вельмі недакладна, з якой прычыны цяпер гэтымі выданьнямі трэба карыстацца з вялікай асьцярогаю, асабліва ў пытаньнях мовы. Маючы гэта на ўвазе, мы зьвернемся лепш да пазьнейшых расейскіх выданьняў. У 1854 г. Пецярбурская Акадэмія навук выдала сьпісак беларускага летапісу паводле рукапісу XV-га веку са зборніка гр. А. С. Уварава ў Маскве, пад загалоўкам: «Лѣтопись великихъ князей Литовскихъ» з уводным артыкулам А. Н. Папова^[2]. У 1846 г. Маскоўскі прафэсар О. Бадзянскі выдаў у друку адрыўкі з летапіснага сьпіску, які знаходзіцца ў пазнанскай бібліатэцы гр Рачынскіх.^[3] Паводлуг сьпіску, які знаходзіцца ў Віленскай публічнай бібліатэцы з канца XV або пачатку XVI в., частка беларускага летапісу выдадзена Пецярбурскай Археографічнай Камісіяй у 1893 г.^[4]. Нарэшце, гэтая-ж Камісія выдала рад беларускіх летапісаў у 1917 г. у XVII-м томе «Полного собранія русскихъ лѣтописей». Сюды ўвайшлі важнейшыя з вышэйпамянёных уласьціва беларускіх летапісаў. Некаторыя з пералічаных летапісаў ужо больш-менш разгледжаны, як з боку мовы^[5], гэтак і з боку зьместу й складу^[6]; але шмат чаго застаецца іх яшчэ нявыведанага, і шмат яшчэ не разьвязана пытаньняў, злучаных з гэтымі пісоўнымі помнікамі Беларусі.

Каб крыху бліжэй пазнаёміць чытача з характарам беларускіх летапісаў і з іх моваю, падамо некалькі кавалкаў паводле розных сьпіскаў, з розных пэрыадаў нашае гісторыі. Спачатку, аднак, трэба напомніць, што ў старадаўнай гісторыі Літвы налічваюцца тры важнейшыя пары: першая, можна сказаць, дагістарычная, калі літоўскае племя жыло радавым бытам, і паасобнымі родамі кіравалі «старшыя» або князькі, іменьні якіх не спраўджаны гісторыяй і выклікаюць справядлівыя сумненьні, хаця яны й сустракаюцца ў летапісных радаслоўях, тым больш, што гэтая гэнэолёгія імкнецца канечна зьвязаць род літоўскіх князёў з старажытнай рымскай гісторыяй, каб гэткім чынам больш іх праславіць. Другі, больш верагодны пэрыад, пачынаецца ад XIII веку й абымае сабою княжаньне Міндаўга і яго патомкаў, якія ўжо патрапілі былі залажыць літоўскае князьства на сярэдняй і заходняй беларускай тэрыторыі, у межах сучасных Менскай і Горадзенскай губ. Трэці пэрыад, пачынаючы ад XIV в., абымае найбольш слаўную пару панаваньня новай дынастыі Гедыміна і яго патомкаў, у ліку якіх найбольш праславіліся яго ўнукі — Ягайла й Вітаўт; напр., ва ўсіх беларускіх летапісах зьмяшчаецца асаблівая «похвала Витовту». Ужо з канца XIV веку, дзякуючы таму, што князь Ягайла ажаніўся з польскай каралеўнай Ядвігай (1386 г), Беларуска-Літоўскае князьства пачынае ўваходзіць у больш блізкія стасункі з Польшчай, а побач з гэтым пачынае адчуваць на сабе польскі ўплыў, асабліва з тае прычыны, што Ягайла, ахрысьціўшыся сам пад імям Уладыслава II, зараз-жа ахрысьціў і ўсю паганскую Літву ў каталіцкую веру.

Дагістарычная эпоха Літвы ў гэтых летапісах пачынаецца з выдуманага апавяданьня аб тым, як у Літву прыбыў нейкі рымскі князь Палемон, які, быццам-то, і зьяўляецца пачынальнікам роду літоўскіх князёў; гэты выпадак нібы-то меў адбыцца ў часы панаваньня Нэрона, «который же Неронъ былъ панъ окрутный а невставичный: власную матку свою и докторя своего навышшого своею рукою забилъ, безъ каждое причыны о смерть приправилъ, и неколико кротъ мѣсто Римское казалъ запаливати, а ни для чого, толко для того, ижъ бы ся тому дивовалъ, а потеху съ того мевалъ. И княжатомъ и панятомъ римскимъ, и шляхтамъ, и всему посполству кривды и втисненя великія чинилъ, для чого-жъ всякимъ подданымъ его, для великого окрутенства его и невставичности, не былъ нихто певенъ, ани безпеченъ не толко имѣній, альбо скарбовъ, але и здоровья своего.» Вышэйпададзены малюнак Нэрона напамінае сабою лютасьць другога ўсходняга тырана — Івана Грознага. І як ад Івана Грознага ратаваліся ўцечкаю з Масквы на Беларусь, гэтак і ад Нэрона рымляне шукалі сабе паратунку ў іншых краінах.

«А так многые, опускаючи имѣнія а скарбы свои, втекали до розмаитыхъ земль наслѣдуючи^[7] справедливости, покоя». Адзін з гэткіх знатных уцекачоў, як з часам кн. Курбскі, знайшоў сабе прыпынак у будучай Літве.

«Где жъ одно княже Римское, именемъ Палемонъ, который же цесару Нерону быль кровный, забрался зь жоною, и зъ дѣтми, и зъ скарбы своими, и поддаными своими, зъ которымъ жо княжетемъ собралося пять сотъ шляхты зь жонами, и зъ дѣтми, и зъ многими людми. И вземши съ собою одного остронома, и пошли въ короблехъ моремъ по заходу солнца, хотѣчи собѣ знайти на земли мѣсцо слушное, и гдѣ бы ее мѣли поселити, а мешкати съ покоем». Прыгэтым часамі пералічваюцца, перакручваныя на розныя лады, уласныя іменьні «рожаев наивышшыхъ» шляхты, якая ехала з Палемонам (Китоврасы, Колюмны, Розы, Урсы і г. д.).

«А так они, немалый часъ по морю ходечы, пришли (до) Межиземского моря и дошли до рѣки до Шума, и тою рѣкою Шумою в море-окіянъ, и морем»-окіяномъ дошли до устья, игдѣ рѣка Немонъ впадываетъ въ море-окіянъ. Потомъ пошли Немномъ уверхъ, ажъ въ море, зовемое Малое, которое называется море Немновое^[8], а сь тое причины етое море Немновое называется, ижъ в тое море впадаеть Немонъ дванадцатми устьи, и кождое зовется своимъ именемъ, межи которыми дванадцатми устьи одно зовется устье именемъ Скиля^[9]. И, пошли тымъ устьемъ уверхъ и дошли цѣлого Немна, гдѣ вжо онъ самъ въ одномъ мѣсци течеть весь. А уверхъ Немномъ пошли до рѣки Дубисы, гдѣ жъ вшедши въ тую рѣку Дубису, и над нею нашли горы высокіе, и на горахъ ровнины великіе, и дубровы роскошные и розмаитое офитости наполненые, розного рожаю звѣрей, то есть напервей туровъ, зубрей, лосей, еленей, сернъ, рысей, куниць, лисиць, бѣлокъ, горнастаевъ, ласиць и иныхъ розмаитых рожаевъ. И ту тежъ въ рѣкахъ великую обфитость рыб непосполитыхъ^[10], ижъ не толко тые рыбы, которые въ тыхъ ся рѣкахъ плодять, але множьство рыбъ розмаитыхъ а дивныхъ зъ моря приходятъ, а то за тою причиною, иже недалеко устье Немновое, гдѣ Немонъ въ море впадываеть. Надъ котороми жъ рѣками, надъ Дубисою, и надъ Немномъ, и надъ Юрою, тамъ ся поселили и почали розмноживатися. И оно мешканье ихъ над тыми рѣками вельми имъ подобалося, и назвали тую землю словеньскимъ языкомъ Побережная земля, а Литовскимъ языкомъ назвали Жемоитская земля». Адзін з унукаў Палемона, па імені Кернус, быццам бы, залажыў гор. Кернова й пашырыў свае землі за р. Вілію да граніцы Латыгальскай і да р. Дзьвіны. Ён, быццам-то, і прыдумаў назову «Літва», аб чым сьведчыць наступнае дасціпнае філёлёгічнае тлумачэньне:

«Люди тыи его, што за Велею посѣли, игрывали на трубахъ, дубасныхъ^[11], и прозвалъ тотъ Кернусъ берегъ по вълоску^[12], гдѣ ся люди его множать, литусъ, а труба, што на нихъ играють, туба, и далъ имя тымъ людемъ своимъ по-латине, зложивши берега литусъ, а труба — туба, и далъ имъ имя литустуба. То пакъ простые люди не вмѣли звати по-латине, и почали звати Литва. И отъ того часу панство Литовское почалося звати и множити отъ Жомоити». А адбывалася гэта ў той час, калі «повсталъ царь Батый и пошолъ на Рускую землю, и всю землю Рускую звоевалъ, и князей рускихъ многыхъ постиналъ, а оныхъ въ полонъ повелъ, и столець всее Руское земли, городъ Кіевъ, съжогъ и пустъ вчинилъ. А князь великий Кіевскій Дмитрей, боячисе великое силы и моци его, збѣгъ съ Кіева въ городъ Черниговъ, и потомъ довѣдался, што городъ Кіевъ скаженъ^[13] и вся земля Руская спустошена; а вслышавъ, ижъ мужики мешкають безъ господаря, а зовутся Дручане, и онъ, собравшися з людми, пошолъ ко Друцку и землю Друцкую посѣлъ и город Дручески зарубилъ, и назвался княземъ великимъ Друцькымъ». Гэтак пераплятаюцца ў беларускіх летапісах выдуманыя здарэньні з літоўскай гісторыі з фактамі агульнарускага жыцьця, прычым легендарнае зьмешана з запраўдным гістарычным, асабліва назараньні літоўскай гісторыі.

Большай верагоднасьці варты весткі мясцовых летапісаў аб Гэдымінаўскай пары, хаця і тут мы яшчэ ня зусім забясьпечаны ад выдумкі, як напрыклад, у гісторыі аб закладзінах важнейшых гарадоў — Вільні й Трок. Летапісы, апіраючыся на нейкія фантастычныя народныя паданьні, прыводзяць лягэнду, быццам-то, гэтыя гарады былі заложаны Гедымінам пад уплывам розных прарочых прыметаў. Вось што апавядаецца аб гэтым у літоўскіх летапісах, у разьдзеле «О великомъ князи Кги(н)диминѣ, якъ Троки зарубилъ и Вилню»:^[14]

«Некоторого часу поѣхалъ князь великій Кгидиминъ изъ столца своего Кернова въ ловы за пять миль за рѣку Велью и наѣхалъ въ пущи гору велми красну, дубровами и ровнинами облеглую. И сподобалося ему велми, и онъ тамъ поселился и заложилъ городъ и назвалъ имя ему Троки, гдѣ нынѣ Старые Троки суть, и съ Кернова перенесъ столецъ свой на Троки. И въ малыхъ часохъ послѣ того поѣхалъ в. кн. Кгидиминъ въ ловы отъ Троковъ за четыре мили и найдетъ гору высоку надъ рѣкою Вилнею; на той горѣ знайдетъ великого звѣря тура и убилъ его на той горѣ, гдѣ теперъ зовутъ Туря^[15] гора. И велми было позно до Троковъ ѣхати, и стали на луцѣ надъ рѣкою Вельею и на устіи рѣки Вилны,^[16] которую зовутъ луку Швинтеромъ,^[17] гдѣ першихъ великихъ князей жигали, и обночовалъ. И спячи ему тамъ, видялъ сонъ, што жъ на горѣ, которую звали Кривая, а теперъ Лысая, стоитъ волкъ железный великій, а въ немъ реветъ, какъ бы сто волковъ выло.^[18] И очутился отъ сна своего и повѣдалъ ворожбиту своему именемъ Лиздѣику, который былъ знайдзенъ у въ орлове гнѣздѣ. И былъ тотъ Лиздѣйко у кн. Кгидимина ворожбитомъ и найвышшимъ попомъ поганскимъ. И рече ему кн. Кгидиминъ: видѣхъ, дей, сонъ дивный. И повѣдалъ ему все, што ся ему уво снѣ видѣло.^[19] И Лиздѣйко ворожбитъ рече господарю: «княже великий Кгидимине, волк железный знаменуетъ: городъ столечный тутъ будетъ, а што въ немъ унутры реветъ, то слава его будетъ слынути на весь свѣтъ». И князь великій Кгидимин на завтрее жъ не отъежджаючи послалъ по люди и заложилъ городъ одинъ на Швинторозѣ нижній, а другій на Кривой горѣ, которую нынѣ зовутъ Лысою, и назвалъ имя тымъ городомъ Вилня.^[20] И збудовавши городы, перенесетъ столецъ свой съ Троковъ на Вилню.^[20] И учинитъ першымъ воеводою у Вилни гетмана своего Кгаштолта съ Колюмновъ,^[21] который ся народилъ съ Кумня, который былъ поиманъ отъ Нѣмцовъ на Куносовѣ. И княжилъ в. кн. Кгидиминъ много лѣтъ на княжествѣ Литовскомъ и Рускомъ, и Жомоитскомъ. Былъ князь справедливый, и много валкъ^[22] мѣвалъ, а завжды зыскивалъ^[23], и паковалъ фортунливѣ ажь до великое старости своеи».

З часаў найбліжэйшых патомкаў Гедыміна падамо адрывак аб хрышчэньні Ягайлы і ўсёй Літвы, паводлуг Увараўскага сьпіску беларускага летапісу ХV в. Як больш стары сьпісак у параўнаньні з вышэйпаданымі адрыўкамі з рукапісаў гр. Красінскіх, ён уласьціва мае ў сабе менш асаблівасьцяў беларускае мовы й больш прыбліжаецца да агульна-рускіх летапісаў.

«Короля Казимера Краковского в животе не стало, а сыновъ у него не было, толко одна дочка, именем Ядвига. И начаша Ляхове съ Кракова слати ко князу великому Якгайлу, дабы принялъ крещеніе старого Рима, и понялъ бы въ нихъ королевну Ядвигу себѣ женою, и сталъ бы въ нихъ королем у Краковѣ на всей земли Лядьской. Онъ же князь великій Якгайло совѣтъ сотворил со матерью своею великою княгинею Ульяною и зъ братею своею и со всими князьми и бояры Литовскія земли, и поѣхалъ къ Кракову у Лядьскую землю. Тамо жъ самъ крестися и братя его, и князи, и бояре Литовское земли. И понялъ за себѣ королевну Ядвигу, и коруновалъ бысть того королевства коруною, и оттолѣ начаша крестити Литву въ латыньскую вѣру. И прислалъ арцибискупъ бискупа къ Вилни во Литовскую землю, и тогды начаша костелы ставити по всей Литовской земли. Той же зимы, королю сущу^[24] у Краковѣ со всими князьми литовскими и бояры Литовскими, князь Андрей Полоцкій пріиде с нѣмци Вифлянты,^[25] со всею Латыголою^[26] на Литовскую землю и повоеваша и пожже много мѣстъ и селъ, градомъ же Литовскія земли ничего не успѣлъ, и паки возвратися восвояси».

Асаблівую ўвагу, як ужо вышэй адзначалася, беларускія летапісы ўдзяляюць панаваньню Вітаўта, стрыечнага брата Ягайлы. Пасьля таго, як яго бацьку Кейстута задушылі «коморники Ягайловы», яму доўга і ўпарта прышлося весьці змаганьне з братамі за сваё права на вялікае княжаньне. Нарэшце, ён «сяде в градѣ Вилни, на столѣ дяди своего великого князя Ольгирда и отца своего великого князя Кейстута, и ради ему вся земля Литовская и Руская». Ён праславіўся сваімі паходамі й заваёвамі ў землях Рускай, Татарскай, Угорскай і г. д. і стараўся наладзіць зьвязак з усімі важнейшымі дзяржавамі Эўропы й стацца каранаваным гаспадаром нараўне з іншымі. Вось як аб гэтым апавядае летапісец паводлуг сьпіску гр. Красінскіх у «Похвалѣ» Вітаўту.

«Князь великій Витовтъ держалъ великое княженіе Литовское и Руское и иные многіе земли. И мешкаючы ему у Великомъ Луцку, и хотѣлъ былъ на себѣ коруну взложити. И его непріятели поляки не перепустили ему коруны. И тогды призвалъ къ собѣ короля полского Владислава, цесаря Римского съ цесаревою, и князь великій Тверскій Борисъ Александровичъ былъ, и мистръ Прускій, Нѣмецкій, и Лифлянскій мистръ, и иншіе великіе послы были: отъ Ивана царя Царягодцкого, и отъ Римского царя — послы приходили, и отъ Данского короля послы приходили, и отъ Волоского воеводы, и отъ иныхъ нѣмецкихъ послы были. И мешкали вси тыи гости у великого князя Витовта семь недѣль на его стравѣ. А на день выходило имъ оброку по пятисотъ бочокъ меду, а по пятисотъ яловиць, по пятисотъ барановъ, по пятисотъ вепровъ, а по сту зубревъ, по сту лосей, а иншихъ рѣчей личбы нѣтъ. И тамъ тыхъ гостей чстивъ и даровалъ розмаитыми дары коштовными. И оттого ся утвердила великая милость межи нихъ, ижъ не можемъ выписати о цти и о дарехъ того великого господаря». З гэткаю-ж перавышкаю апавядаецца далей аб тым, як уладыкі ўсіх усходніх і заходніх краёў прыходзілі да Вітаўта з паклонам і дарамі і ня сьмелі яму пярэчыць: калі ён «на которую землю гнѣвъ мѣвалъ и которую землю хотѣлъ скознити», то яны «завжды ему помощь давали, служыли ему и сами своими головами на помощь ему шли и слухали его», і г. д.^[27]. Кончыцца гэтая «похвала» сьмерцяй Вітаўта 1430 г.; толькі ў адным найбольш старым сьпіску, які быў напісаны яшчэ пры жыцьці Вітаўта, у 1420—28 г.г., у Смаленску, па загаду мясцовага біскупа, гэтае апошняе весткі няма; затое дабаўлена гэткае заключэньне: «Славный господарь велики князь Александръ»,^[28] зовомый Витовтъ, въ велицѣй чти и славѣ пребываше, тако же и отечьство его, Литовская земля въ велицѣй чти и славѣ предстояще и всякимъ обильемъ исполняшеся тако же и народна бяше многа».^[29].

Ня будзем больш прыводзіць выпісак аб палітычных дзеячох і здарэньнях. Падамо толькі дзеля прыкладу яшчэ дзьве-тры летапісныя весткі іншага гатунку, якія падкрэсьляць рознастайныя інтарэсы аўтараў беларускіх летапісаў. Запісваліся дзіўныя зьявы ў прыродзе, агульна-грамадзянскія няшчасьці, падаваліся географічныя, этнографічныя весткі і г. д. Напрыклад, Супрасьлеўскі летапіс пад 6910 г. (1402 г.) гэтак апісвае паяўленьне камэты:

«Въ лѣто 6910-е во великое говѣніе мѣсяца марта бысть на небеси явльшися во вечерьную зару на западѣ звѣзда велика, аки копеннымъ образомъ явльшеся, верху же ся яко луча сіяше, иже на востоцѣ восходящи, на западѣ лѣтнемъ явльшеся юже видихомъ все говѣніе великое и пятьницю великую. Идяше та же звѣзда весь день предъ солнцемъ, вси мы видихомъ ея идуще».^[30] А на два гады раней было зацьменьне сонца, якое гэтаксама апісана ў Супрасьлеўскім летапісе: «Того жъ лѣта (6908) бысть знаменіе на небеси и помраченіе во солнци, и тма бысть, и явися серпъ на небеси, и явися солнце крываво и луча испущающая мѣсяца октября».^[31].

Больш падрабязова й цікаўна нават для астронамаў апісана ў рукапісе гр. Рачынскага зацьменьне 1544 г., якое, быць можа, бачыў сам аўтар:

«Лѣта Божего нараженя 1544 месеца генвара 24 дня индикта 2-го у четвергъ, передъ полуднемъ, могло быть, за годину, было знаменіе прышло: темность великая, праве якобы ся мѣло змеркати, и солнце было видѣти, якобы серпъ, або месецъ молодый, рогами стоялъ на заходѣ слонца, а потомъ было видѣти рогами на всходъ. И видѣли двѣ звѣздѣ въ тотъ же часъ на заходъ отъ солнца: одна бѣла, а другая черлена. А всего того могло быти полътори годины, а потомъ темность одышла прочъ. А тая темность была пришла отъ заходу солнца».^[32]. Каля таго-ж часу, у 1542 г., было відаць паўночнае зьяньне, і аб ім гэтак піша той жа летапісец: «Лѣта Б. і г. д. октября 10 дня зъ овторка на середу четвертое годины въ ночъ бысть знаменье на небеси: явилися столпы свѣтлые, як огонь, многіе, ходили много, збиралися у въ одинъ столпъ великій и розышлися: одны пошли на полночъ и тамъ погибли, а другіе пошли на полудень, и тые отшедши погибли».^[33].

Падобнае-ж нябеснае зьявішча апісана ў рукапісе гр. Красінскіх гэтак: «Въ лѣто 6573 бысть знаменіе на небеси: на западней странѣ превелико луча кривава, всходящи съ вечера по заходи солнечномъ, а бысть за 7 днѣй, ижъ се проявляшеся не добро. По сему бо быша усобица многіи, нашествіе поганыхъ на Рускую землю, сія бо звѣзда проявляше кровопролитія. Предъ симъ же временемъ солнце премѣнися и не бысть свѣтло, но яко мѣсецъ, его же невѣгласи глаголютъ снѣдаему сущу. Сія жъ знаменія бываютъ не надобро, мы бо по всему розумеемъ»^[34]. І каб пацьвердзіць праўдзівасьць гэтых прарочых прыметаў, прыводзяцца розныя выпадкі з старазаветнай гісторыі, з гісторыі рымскай і інш., у тым ліку радзіны калек і г. п.

Пад 1445 годам упамінаецца аб землетрасеньні: «Того жъ лѣта (6953) передъ Покровомъ за двѣ нощи поколибася земля, аки колыбель, колыбалися храмы…»^[35] (вар. храмины).

Пад 1443 годам апісваецца нязвычайная зіма: «Того жъ году (6951) зима была велми люта, и метелица безъ престани зъ морозомъ была. И померзли люди многіе по лѣсомъ и по дорогамъ зъ великое студени. А снѣгъ великъ былъ велми, за многіе лѣта таковое зимы не бывало, ижъ старые люди не помнели. И тое жъ весны вода была велми великая, въ Смоленску, все мѣсто вода была поняла, мало не дошла вода до Покровское горы».^[36]

А некалькі год перад гэтым у тым-жа Смаленску, а магчыма і ў іншых гарадох, здарылася другая народная бяда — страшны голад і мор, якія апісваюцца беларускімі летапісцамі пад 1438 годам:

«Въ лѣто 6946 (1438) у Смоленску былъ голодъ велми великій: по селамъ и по дорогамъ звѣри люди ѣдали, а въ городѣ Смоленску, по мѣсту и по улицамъ псы люди ѣдали, головы мертвыхъ по улицамъ волочили, руки и ноги человѣчы, и люди люди ѣдали, и малыхъ дѣтокъ матки ѣли отъ великого голоду, а у велики постъ мясо ѣдали звѣрину по селомъ и по волостемъ. А въ тотъ часъ четвертка жита была по тры^[37] копы грошей. Многа лиха того году учинилося по всей земли Литовской и Руской и много крови пролитя сталося. Братъ брата роженого убилъ, матка детя свое зъѣла зь голоду, отець сына своего. Такъ же моры были страшный. О таковомъ, деи, страху люди старые не могутъ памятовати». А ў адным сьпіску яшчэ дабаўлена: и меташа во скудильници^[38] людіе, емлюще^[39] по улицахъ»^[40].

Пад 1542 г. запісана ў летапісе паводлуг сьпіску Рачынскага яшчэ адно народнае няшчасьце: — «прышла саранча на Лядскую землю и на Литовскую, около Берестія и около Мѣнска, и Свержна, и Койдонова, Ивенца, и около Вилни видѣли летаючых. И поѣли жыто, ярыну, и траву. Сее же все сталося для грѣховъ нашыхъ».^[41]

Пад 1530 г. адзначаны вялікі пажар у Вільні, аб якім мы ўжо ўспомнелі, калі казалі аб згарэўшай друкарні Скарыны; а яшчэ раней другі пажар 1513 г. зьнішчыў амаль-што ўвесь гэтак званы нізкі замак, прычым дабаўлена цікавая драбніца, што нават замак быў тады яшчэ дзераўляны.

„Того ж року (1513) у Вильни замокъ надольный згорѣлъ, который на онъ часъ деревеный былъ».

Наватъ самыя нязначныя, здавалася-б, выпадкі, але якія мелі тагды нейкую вартасьць у мясцовым жыцьці, пападалі ў летапіс. Напрыклад, у Вільні «золота улочка была отворена лѣта Божого нароженя 1524».

Словам, з гэтых нямногіх прыкладаў мы навочна пераканаліся, што беларускія летапісы з усіх бакоў адбіваюць мінуўшчыну нашае краіны. Аўтары іх сьпяшылі запісаць туды на памяць патомству ўсё, нічога ня тоячы, нічым не пагарджаючы і кіруючыся думкаю, якую летапісец гэтак высказаў: «Тайну цареву таити добро есть, a дѣла великая повѣдати добро жъ есть».

---

---

1. Гл. артыкул праф. Ігн. Даніловіча: „О литовскихъ лѣтописяхъ, въ Журн. Мин. Нар. Просв.“ 1840 г. Ен-жа першы выдаў тэкст летапісаў (лацінікай) „Latopisiec Litwy, Wilno, 1827“, якія пасля ня раз выдаваліся парасейску; гл. „Полн. Собр. Русск. Лѣтописей“.
2. Гл. „Ученыя Записки II отдѣленія Н. А. К. Н.“ 1854 г. кн. I.
3. Гл. «Чтенія въ общ. ист. и древн. росс. при Моск. Унив.» 1846, № 1.
4. Гл. „Полное собраніе русс. лѣтописей.“ т. XVI.
5. Гл. Е. Ѳ. Карскага: „О языкѣ такъ наз. литовскихъ лѣтописей“, — у „Варш. Унив Извѣстіяхъ,“ 1894 кн. II.
6. Гл. „Журн. Мин. Нар. Просв.“ 1891, люты м-ц (крытычны артыкул Ціхамірава аб працах польскіх вучоных у гэтым пытаньні).
7. Шукаючы.
8. Пазьней яно пераймянована у Нямецкае.
9. У іншых сьпісках: Скилня, Якгилня.
10. Нязвычайных.
11. З дзераўлянай, (дубовай, ліповай, бярозавай) кары.
12. Палацінску.
13. Зруйнованы.
14. Гл. Полн. собр. Русс. Літ., XVII, 261, 874;
15. вар.: Тур;
16. вар.: Велны;
17. вар.: на луцѣ на Швинторозѣ;
18. варіанты: было, взывало
19. вар.: дѣяло;
20. вар.: Вилна і віжэй: Вилну
21. г. зн. з роду Колюмнаў (Columna, колена, якія паводле легэнды о „Полемонѣ“ прышлі з ім з Рыму.
22. Бітваў;
23. меў удачу;
24. калі король знаходзіўся;
25. інфлянцкімі;
26. латыгола — адно з літоўскіх пляменьняў, якое часткай вымерла, а часткай вырадзілася ў латышоў.
27. Гл. „Полн. собр. Рус. Лѣтоп.“ т. XVII, стр. 176—178, 333 і інш.;
28. хрышчонае імя Вітаўта;
29. „П.С.Р.Л“ т. XVII, стр. 418—419.
30. „П.С.Р.Л.“ XVII, 49;
31. там жа, 188;
32. там жа, 352;
33. там жа, 351.
34. Там жа, 188;
35. там жа, 142;
36. „П. С. Р. Л.“ XVII, 184, 69 і інш.
37. у адным адменьніку: „восемь грошей широкихъ“;
38. Капліцы, дзе часова клалі нябожчыкаў;
39. зьбіраючы;
40. „П. С. Р. Л.“ т. XVII, 182, 2-7, 133, 67, 190 і інш.
41. Там-жа, 351.