(Гутарка з мінулага часу)
— Што з табою, браце мілы?
Чаму хмуран ты няўмеру?
Дзяцюк гэткі повен сілы!
Як тут даць, здаецца, веру?
Аднэй радасьці, вясельля
Быць павінны поўны грудзі,
Ты-ж, як зьбіты, як з пахмельля…
Ну, і людзі, што за людзі?
А мо‘ ёсьць на то прычына —
Ўсё сваю прычыну мае:
Ты дзяцюк, а вунь дзяўчына,
Во адно ўжо і ўздыхае.
Ну, ўздыхайце сабе самі,
Рад і я вам падцінаці;
Можа траплю дзе часамі
І па сэрцу табе, браце.
— Пачну думу ад пачатку:
Жыў я з малку ў вёсцы з краю;
Мала помню родну хатку,
А ўсё-ж міла ўспамінаю.
Быўшы дзіцем, быў рахманым,
Бацькі, маці быў пацехай,
Плач нядолі ня быў знаным,
Колькі гуляў, колькі сьмеху!
Не заводзіў нічым думак, —
Трэба ў школу — ў чым тут стала?
Сып, узяўшы кніжак клумак,
Адно жаль — зноў іх замала.
Першы год ганяў я ў поле:
Умірае бацька, маці, —
Вось і стала сьвету болей
Сіратою аднэй, браце.
— Ці вы знаеце, што знача
Сіратою быць на сьвеце? —
Хмарка плача, вецер плача,
Як такога дзе прымеціць.
Можа скажаце таксама:
Людзі літасьць над ім маюць;
Не такая людзі крама,
Ў якой людзкасьць аглядаюць.
Адным цягам год за годам
Шлі цярніста, шлі крывава,
З імі моладасьць з нягодай,
Як асеньняя няслава.
Ня раз труд было заснуці;
Сьвет хацеў бы ў жменю ўзяці
І, як вецьвем, страсануці…
Так было мне цяжка, браце,
— Як памёрлі бацька, маці,
З хаты выгналі за браму,
Жыць прышлось доляй бадзяцкай,
Няма што, пайшоў да пана.
Далі там агрызак хлеба,
І колькі марных грошы;
Што, здаецца, болей трэба?
Будзь слухмяны, будзь харошым!
Здасца можа — добра гэтак,
А дзе-ж кут свой, а дзе воля?
Панскі дом, страва, адзетак
Душы, сэрца не здаволіць.
Ня быць выгнаным надзея
Не загосьце ў чужой хаце;
Месяц сьвеціць ды ня грэе,
Служба службаю, мой браце,
— Скокам-бокам, напаў з горам
Насьпеў годзік і дваццаты
Быў хлапцом — сказаць ня сорам!
Бач, пазвалі у салдаты.
І пайшоў я — няма дуру —
Паспытаць ваеннай кашы;
І што скажаш? — прышоў з скурай,
І там людзі, і там нашы.
На муштроўку шоў у зьміру,
Вайну ўзьнялі — туды глянуў;
Праслужыў гадкоў чатыры:
І вярнуўся… куды? — к пану.
Прынёс крыжык — памяць з бою,
Ды яго-ж я, о, пракляцьце!
Аплаціў аднэй рукою…
Эх, каб ім… Падумай, браце!..
— Аднарукі, аднарукі!
Гэтак дома ўсе казалі,
Многа меў нуды, дакукі,
Яшчэ горай стала далей.
Што рабіці, трэба жыці, —
Стаў у двор за лясьніка я,
А служыці, дык служыці,
Мабыць доля ўжо такая.
Вось з наказу раз пайшоў я
Вартаваць у лес павалы,
Ноч была, на безгалоў‘е
Бура выла, лес ламала.
І вось хвойка грук! І сукам
Нагу крыша, не паўстаці,
Бура глушыць енк мой гукам…
А там далей, эх, мой браце!..
Што было, і сам ня помню,
Год пралежыў у бальніцы,
На сьвет выйшаў, хто-ж уломню
Дасьць і хлеба і вадзіцы.
І паплёўся я з пакорай
Туды, дзе такім дарога,
Дзе адно сабрана гора, —
Ў жабракі пайшоў з трывогай.
Дзіўна вам, што часам з нудаў
Заглядаю у карчомку…
Людзі, людзі! Іншым буду —
Адчапеце мне хатомку.
Вы — шчасьлівы, з доляй яснай —
І то рады пагуляці,
А я-ж, я — жабрак няшчасны…
Эх, ня крыўдзь насьмешкай, браце
— Глянь во з жалем — я калека,
Аднарукі, аднаногі,
Бяспрытульнасьці апека
Ацямніла ўсе дарогі.
Дум гаротных колькі, колькі!
Хто зьлічыць, апець іх можа?
Каму ўцям чужыя болькі,
Хто бядзе чужой паможа?
Быў здароў, быў дуж і молад,
Ніпачым саха, сякера,
Што там значыў холад, голад,
Крэпка сіла, крэпка вера!
Дзе-ж ты, вера, дзе ты, сіла?
На каго мне наракаці?
Эй, падмігівай, магіла!
Ты-ж ня злуйся, мілы браце.
— Кастыль, торба, кій жабрачы
Маім пашпартам, адзнакай,
Было кепска, ўсё-ж іначай
Над сваёй нядоляй плакаў.
Як і ўсе, і я меў сэрца,
Быў час — дзеўчынку нагледзіў;
Пасьля-ж, пасьля ў паняверцы
І дзяўчынка зьнікла недзе.
Як апаленае дрэва
Пастухамі ў полі роўным,
Адзінока хмар павеваў
Жду век з сэрцам неспакойным.
Памру. Хіба крук над трупам
Хаўтуры будзе спраўляці,
Дык ноч гляне вокам рупным…
Эх, хоць ты успомні, браце.
Глянь душой, дзе, у чым няшчасьце,
З твайго-ж сьмех мне нараканьня, —
З віхраў зімніх не прапасьці, —
Рухне стужа, вясна ўстане,
Ў сьвет глядзі з надзеяй, дружа, —
Вера ў шчасьце не зашкодзіць;
Ня ўсім доля роўна служа,
Ня ўсіх колкай сьцежкай водзіць.
Хоць нож крыўды ўесца ў грудзі,
Хоць нуды сьляпое жала
Кроў смактаці з цябе будзе, —
Стой за праўду, стой як скала.
Людзі… Што-ж? хто не калекам,
Аб іх можна і ня дбаці,
Будзь сам толькі чалавекам,
Будзь… Ей будзь здароў, мой браце!
Мне пара ужо зьбірацца…
Ох, сказаць хацеў дадому…
Мне пара ўжо з хаткі к хатцы
Хлеб ісьці зьбіраць пасвойму.
Гаварыці перад кажнай
Псальмы, пацеры, літаньні,
Абрыдаціся адважна,
Як сабака дзе прыстане.
Мо‘ так выжабрую недзе
Куток ціхі дажыць веку,
Мукі хтось калекі ўгледзе,
Ня дасьць згінуць чалавеку.
Прыдзе зьмена мо‘ на сьвеце,
Ня дасьць бедным бядаваці,
Будзем жыць і жыць хацеці,
І пець весела, мой браце.
Гэтак правіў у карчомцы
Раз убогі, Куксай званы,
Мала меў чаго ў хатомцы
І быў так ня зусім п‘яны
Яго слухалі цікава,
Праўды шмат ад яго чулі.
Кожны бачыў, як крывава
Можа доля справіць гулі.
З дзесяць год таму па дровы
Ехаў неяк я зімою,
Мала грэў і кажух новы,
Трос, як лістам, сівер мною.
Еду… Дзе крыж ля дарогі,
Штось відаць, як хто лёг спаці,
Глянуў… Мёртвы Кукса ўбогі…
Так жыцьцё ён скончыў, браце.
1907 г.
|
Прапануем да спампаваньня!