|
Паміж пустак, балот Беларускай зямлі,
На ўзьбярэжжы ракі шумнацечнай,
Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі, —
Ўдзірванелы курган векавечны.
Дуб гальлё распусьціў каранасты над ім,
Сухазельле у грудзі ўпілося;
Вецер стогне над ім уздыханьнем глухім, —
Аб мінуўшчыне ў жальбах галосе.
На купальле там птушка садзіцца, пяе,
У піліпаўку воўк нема вые;
Сонца днём распускае там косы свае,
Ночкай зоры глядзяць залатыя.
Хмары неба ўсьцілалі мо‘ тысячу раз,
Пяруны білі з краю да краю, —
Ён стаіць — гэта памяць людзкая, паказ…
Толькі гутарка ходзіць такая.
На гары на крутой, на абвітай ракой,
Лет назад таму сотня ці болей,
Белы хорам стаяў, недаступнай сьцяной
Грозна, думна глядзеў на прывольле.
У нагах у яго расьсьцілаўся абшар
Хвоек гонкіх і пахані чорнай,
Сонных вёсак шары, хат амшалых, як мар,
Хат з сям‘ёй душ падданых, пакорных.
Князь у хораме жыў, слаўны сьвету ўсяму,
Недаступны і грозны, як хорам;
Хто хацеў, не хацеў — біў паклоны яму,
Спуску, ласкі ня знаў непакорам.
Зьневажаў, катаваў ён з дружынай сваей;
Стражы князевы — ў полі і дома:
Толькі модлы расьлі небу ў сэрцах людзей,
І пракляцьце расло пакрыёма.
Раз бяседа вялікая ў князя была:
На пасад дачку-княжну садзілі;
За сталом він заморскіх крыніца цякла,
Бегла музыка ўкруг на поўмілі.
На вясельле-разгул наплыло, як на сход,
Госьці знатных зусюль, за поўсьвету,
Гэткай гучнай бяседы ня помніў народ,
Гэткіх скарбаў, брыльлянтаў, саетаў!..
Дзень, другі ўжо грымела у князя гульня,
І музыкі і чаркі зьвінелі;
Выдумлялі забаў новых кожнага дня;
Што хацелі — ўсяго госьці мелі.
Ажно трэцяга дня князь прыдумаў адну
Для дружыны пацеху, забаву:
Загадаў ён пазваць гусьляра-старыну,
Гусьляра з яго ведамай славай.
Акалічны народ гусьлі знаў гусьляра;
Песьня-дума за сэрца хапала;
Вакол гэтай думы дудара-званара
Казак дзіўных злажылась ня мала.
Кажуць — толькі як выйдзе і ўдарыць як ён
Па струнах з неадступнаю песьняй, —
Сон зьлятае з павек, болю цішыцца стогн,
Ня шумяць ясакары, чарэсьні;
Пушча-лес ня шуміць, белка, лось не бяжыць,
Салавей-птушка ў той час сьціхае;
Паміж вольхаў рака, як што-дзень, ня бурліць,
Паплаўкі рыба-плотка хавае.
Прытаіцца да моху русалка, лясун,
Каня вечнага „піць“ не заводзіць;
Пад звон-песьню жывучых гусьляравых струн
Для ўсіх папараць-кветка ўзыходзіць.
Прывяла гусьляра з яго ніўных сяліб
Дворня князева ў хорам багаты;
Пасадзіла на ганку, між клёнаў і ліп,
На цагляным парозе магната.
Нявыдумная сьвітка — убор на плячох,
Барада, як сьнег белы — такая,
Нязвычайны агонь у задумных вачох,
На каленях ляглі гусьлі-баі.
Водзіць пальцам худым па сталёвых струнах,
К песьні-музыцы ладзіцца, строе;
Водклік б‘ецца ад струн па сьцюдзёных сьцянах,
Заміраючы ў сховах пакояў.
Вось настроіў, навёў тон у струнах як сьлед,
Ня зірнуўшы на гулі ні разу,
І сядзіць гэты сумны, як лунь, белы дзед
І чакае ад князя прыказу.
— Што-ж маўчыш ты, гусьляр, ніў, лясоў песьня-бай,
Славай хат маіх подданых слаўны?!
Нам сягоньня зайграй, нам сваіх песень дай, —
Князь умее плаціць нязвычайна!
Запяеш падушы, дасі ўцехі гасьцям —
Поўны гусьлі насыплю дукатаў;
Не пад мысьль песьня будзе каму-небудзь нам —
Канапляную возьмеш заплату;
Знаеш славу маю, знаеш сілу маю…
— Многа знаю і чуў аб табе я, —
І я сам, як і ты, так табе запяю…
— Ну, пара пачынаць, дабрадзею! —
Гэтак слухае, выслухаў князя гусьляр.
Заіскрыліся вочы сівыя,
Патануў у скляпеньнях адзін, другі ўдар,
І заплакалі струны жывыя.
„Гэй ты, князь! гэй, праслаўны на цэлы бел-сьвет!
Не такую задумаў ты думу, —
Не дае гусьляром сказу золата цьвет,
Белых хорамаў п‘яныя шумы.
Скурганіў-бы душу чырванцом тваім я;
Гусьлям, княжа, ня пішуць законаў:
Небу справу здае сэрца, думка мая,
Сонцу, зорам, арлом толькі роўна.
Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць, —
Ім пакорны я толькі з гусьлямі,
Сілен, княжа, караць, галаву сілен зьняць —
Ня скуеш толькі дум ланцугамі.
Славен, грозен і ты, і твой хорам-астрог,
Б‘е ад сьцен цэгел лёдам зімовым;
Сэрца маеш, як гэты цагляны парог,
І душу — як скляпоў гэтых сховы.
Глянь ты, слаўны ўладар, на палеткі свае:
Сарачні там сох бачыш, як блудзе;
А ці чуў ты, аб чым там араты пяе,
Дзе і як жывуць гэтыя людзі?
Глянь у лёхі свае, ў падзямельлі глянь, князь,
Што настроіў пад хорамам гэтым:
Брацьці корчацца там, табой кінуты ў гразь,
Чэрві точаць жывых іх, разьдзетых.
Ты ўсё золатам хочаш прыцьміць, загаціць…
Ці-ж прыгледзіўся, хорамны княжа?
Кроў на золаце гэтым людзкая блішчыць,
Кроў, якой і твая моц ня змажа.
Ты брыльлянтамі ўсыпаў атласы і шоўк —
Гэта цёртая сталь ад кайданаў,
Гэта вісельні петляў разьвіты шнурок,
Гэта, княжа, твае саматканы.
Стол ты ўставіў ядой, косьцяй шмат пад сталом, —
Гэта косьці бядноты рабочай;
Пацяшаешся белым, чырвоным віном, —
Гэта — сьлёзы нядолі сірочай.
Хорам выстраіў ты, твайму воку так міл,
Адшліфованы цэглы і камень —
Гэта памяткі-пліты з няўчасных магіл,
Гэта — сэрцаў скамененых пламень.
Люба чуці табе скочнай музыкі звон:
Ты, дружына п‘яцё асалоду, —
А ці ўслухаўся ты, як плыве з яе стогн,
Стогн пракляцьця табе, твайму роду?!
Ты зьбялеў, ты дрыжыш, слаўны княжа-ўладар!
Госьці хмурны, а дворня зьнямела…
Ну, што, княжа? пара даць за песьню мне дар!
Выбачай, калі сьпеў мо‘ няўмела. —
Князь стаіць, князь маўчыць, жуда, помста б‘е з воч;
Гулі зглухлі: ні жартаў, ні сьмехаў…
Думаў князь, выдумляў, грымнуў шабляй наўзбоч,
Толькі з лёскатам выбегла рэха.
— Гэй ты, сонцу раўня, не на тое пазваў
На вясельле цябе сваёй княжны!..
Ты — шалёны старык! хто цябе дзе хаваў?
Ты, знаць, вырадак цемры сярмяжнай.
Ты адважыўся мне на сьляпы перакор
Вызваняці сусьветныя трэлі;
Платы маю шмат я для такіх непакор,
Хто сябе проці мне стаць асьмеліў.
Я пакнязеўску ўсім і плачу і люблю;
Ты ня хочаш дукатаў, — ня трэба!..
Ўзяці старца і гусьлі жыўцом у зямлю!
Знае хай, хто тут пан: я ці неба! —
Падхапілі, ўзялі гусьляра-старыка,
Гусьлі разам яго самагуды;
Па-над бераг круты, дзе шумела рака,
Павялі, панясьлі на загубу.
Месца выбралі здатнае, вырылі дол,
Дол тры сажні шырокі, глыбокі;
Закапалі, убілі асінавы кол,
Далі насып тры сажні высокі.
Не часалі дамоўкі яму сталяры,
Не заплакалі бліжнія вочы;
Змоўклі гусьлі і ён з тэй пары — да пары;
Сум і сьціша залеглі, як ночай.
Толькі князеўскі хорам гудзеў, не маўчаў:
Шалы, музыка ў тахт рагаталі;
Не адну віна бочку князь кончыў, пачаў:
Шлюб-вясельле ўсё княжны гулялі.
Пацяклі, паплылі за гадамі гады…
На гусьляравым насьпе жвіровым
Палыны узышлі, вырас дуб малады,
Зашумеў непанятлівым словам.
Лет за сотню зьвёў час, ці і болей мо‘ лет,
Зацьвілі пераказы ў народзе;
Кажуць людзі: ў год раз ночкай з гусьлямі дзед,
З кургана, як сьнег, белы выходзе.
Гусьлі строіць свае, струны звонка зьвіняць,
Жменяй водзіць па іх абамлелай,
І ўсё нешта пяе, што жывым не паняць,
І на месяц глядзіць, як сам, белы.
Кажуць, каб хто калі зразумеў голас той,
Не зазнаў-бы ніколі ўжо гора…
Можна тут веру даць, толькі слухаць душой…
Курганы шмат чаго нам гавораць.
|
Прапануем да спампаваньня!