Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі/XVI стагодзьдзе

← XV стагодзьдзе

XVI стагодзьдзе Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1926 год

XVII стагодзьдзе →

Прапануем да спампаваньня!

XVI стагодзьдзе.

Збудаванае высілкамі Міндаўга, Альгерда і Вітаўта в. кн. Літоўскае было фізычна вялікім, і, ў выпадках аднадушнасьці, грозным для суседзяў, але ў грунце слабым духова, бо ня мела ні супольнай гістарычнай традыціі, якая творыць нацыянальную культуру, ні адзінага веравызнаньня, ані аднастайнай жывой мовы. Рожнародны націянальны і веравызнаўчы склад дзяржавы, асабліва пасьля збліжэньня с Польшчай і прыняцьця каталіцтва пануючай дынастыяй і многімі магнатамі, стаўся прычынай няўпынных унутранных закалотаў і нездаволень, з якіх суседзі — Польшча і Масква — карысталіся для аслабленьня Літвы.

Так яснага і зразумелага сягоньня для нас паняцьця націянальнасьці ў тыя часы саўсім не істнавала. Паняцьце націянальнасьці заступалася паняцьцямі дзяржаўнай прыналежнасьці і веравызнаньня. У дадатку грамадзянства было разьбіта на станы; кождая становая група жыла замкнутым жыцьцём, і пераход са стану ў стан быў надзвычайна трудным. Пачуцьця нацыянальнай еднасьці між паасобнымі станамі ня было. Князі і магнаты трымаліся здалёк ад баярства, а баярства, ў свой чарод, трымалася здалёк ад мяшчанства і сялянства, асабліва — ад апошняга, якое лічылі паходзячым з іншага Ноевага пакаленьня. Ніводнаму князю, ніводнаму магнату ў галаву не прыходзіла думка, што ён можа быць аднэй і тай самай крыві з „простым народам“, і, наадварот, шырокія народныя масы не пачувалі кроўнай сувязі з князямі і магутамі.

Усходны абрадак, за пяць стагодзьдзяў істнаваньня на крыўскіх землях, з накінутай гвалтам чужой веры, здолеў глыбока ўвайсьці ў жыцьцё і прывычкі нашых прашчураў, стаўся роднай, бацькаўскай верай. А як процістаўленьне новазаводжанаму каталіцтву — „польскай веры“, усходны абрадак у XV і XVI ст. ст. аканчальна прыбірае назову „рускай веры“. Гэты рэлігійны і культурны кантраст („руская вера“) быў прыняты больш кансэрватыўнай часьцю грамадзянства за спэціяльна яму прыналежную і найбольш відомую азнаку народнай асобнасьці ў вачох сваіх і чужых. Дзякуючы гэткаму погляду, царква мала-памалу становіцца асяродкам і вогнішчам разьвіцьця сваеаблічнага сьветагляду і культуры, абапертых на візантыцка-баўгарскай спадчыне мінуўшых стагодзьдзяў.

Калі-б усходны абрадак быў выключнай прыналежнасьцю толькі нашага крыўскага народу, то магчыма, што царква стала-бы тым асяродкам, з якога нація выйшла-бы адроджанай. Але ўсходны абрадак зьвязываў рожнародныя націянальныя, языковыя і палітычныя элемэнты: Крывію, Украіну, Вялікі Ноўгарад і Маскву. Апошняя, прыняўшы на сябе прадстаўніцтва „рускай веры“, тым або іншым шляхам старалася мець і мела ўплыў на ўсіх праваслаўных, як крывічоў, так і украінцаў.

Згэтуль падзел у грамадзянстве на „орыентаціі“ заўважаецца ад пачатку XV ст. нават ў Радзе Гаспадарскай в. кн. Літоўскага. Пад канец XV ст. немаль закончылася палітычнае аб’яднаньне Масковіі. Вялікі князь Маскоўскі, як у сваіх уласных вачох, так і ў грамадзкай апініі стаўся адзіным на ўсходнай славяншчыне прадстаўніком „рускай веры“ і, што з гэтага вынікае, — „рускай“ народнасьці, натуральным іх абаронцам і апякуном. Асаблівай аўрэолі ў вачох нашых прашчураў набрала Масква, калі Іван ІІІ ажаніўся з Софіяй, пляменіцай апошняга грэцкага імпэратара, і прыняў за гэрб Масковіі двугаловага візантыцкага арла, а такжа тытул „гасудара всея Руси“, а знача — і „Русі“ Крыўскай і Украінскай.

Як вынік орыентаціі на Маскву, ў 1481 годзе была ўтворана змова, на чале якой станулі: Слуцкі князь Міхайла Олельковіч, яго зродны брат Фёдар Іванавіч Бельскі і адзін с князёў Гальшанскіх. Змоўшчыкі пастанавілі загубіць в. кн. Казіміра, а каліб гэта не ўдалося зрабіць, то „отсѣсть“ ад Вялікага князства са ўсімі землямі па Бярэзіну і злучыцца з Масковіяй.

Не глядзя на ўнутраны распад, да палавіны XVI ст. нашае грамадзянства яшчэ трымалася свае культуры даволі крэпка. Нават у сталіцы в. кн. Літоўскага, Вільні, дзе былі найбольшыя чужыя ўплывы, крыўская мова і граматнасьць займалі першае мейсца ня толькі ва ўсіх урадовых установах, але нават на дварэ каталіцкіх біскупаў і вялікакнязяўскім дварэ. Аб апошнім вымоўна сьведчыць склад бібліатэкі, якую в. кн. Жыгімонт Стары быў сабраўшы ў Крывым замку ў Вільні. У 1510 годзе было ў гэтай бібліятэцы каля 70 пісаных і друкаваных кніг. Найбольшая часьць, праўда, прыпадала на кнігі лацінскія, але ў той час, калі польскіх і чэскіх кніг было ўсяго некалькі, то кірылаўскіх кніг было ў бібліатэцы 27 агалоўкаў. 80 гадоў пазьней лік кірылаўскіх кніг, раўнуючы да другіх, займаў самы нязначны працэнт.

У каталіцкім касьцёле крыўская мова і кірылаўская граматнасьць такжа даволі упорна змагаліся, да першай палавіны XVI ст. за сваё істнаваньне, з лацінскай мовай і польшчынай. Пералом на горшае наступіў толькі ў другой палавіне XVI ст. пад навалай чужых уплываў, грунт для якіх быў прыгатаваны рэлігійным і становым падзелам, а такжа бязсэнсоўнай басьняй аб італьянскім паходжаньні сільнейшых краёвых родаў.

Паверыўшы ў сваё італьянскае паходжаньне, магнаты, а за імі баярства і шляхта, лічылі сябе чужынцамі ў роднай зямлі. Падобна летапісцу Міхаёну многія з нашых вярхоў у XVI ст. гаварылі: „непатрэбна мы вучымся рускай мовы, каторая не дае ніякай славы, ў дадатку чужой нам, літвіном, г. зн., — італьянцам, паходзячым с крыві лацінскай“ (Міхалён Літвін „Аб абычаях татар, літвіноў і масквіцянаў“. — „Вѣстникъ Зап. Росс." 1864, т. ІІІ, бб 35, 36)). Гэткі погляд ужо быў пратэстам супроць „орыентацій“, магчымай спробай аб’яднаць магнацкія роды на грунце свае дзяржаўнасьці. Кіруючыся гэткімі поглядамі, магнацкая моладзь вучыцца лаціны і імкнецца заграніцу, сьпярша — ў Прагу да чэхаў, дзе с 1379 году істнавала бурса для студэнтаў з Літвы і Русі, пазьней — у Кракаў, дзе с 1409 году закладаецца такая-ж бурса, і ўрэшце, ў пачатках XVI ст., моладзь цэлымі грамадамі выяжджае ў Італію, ў Нямеччыну і Францію.

Вядомы князь Міхайла Глінскі канчае навукі ўжо заграніцай і прыймае там каталіцтва. Леў Сапега вучыцца ў Лейпцызе, князь Саламярэцкі і Мелеці Сматрыцкі канчаюць навукі ў Вітэнбэрзе. Князь Заслаўскі 12 гадоў бавіць у вучэльнях Італіі, Нямеччыны, Франціі і Нідэрляндзіі. Ян Кішка — зяць Канстантына Астрожскага, пазьней галоўная апора соціянаў у Літве, — вучыўся ў Італіі. З мэтрык Базылейскага унівэрсытэту відаць, што ад 1533 да 1599 году тут вучыліся: Ян Кішка, двох Зэновічаў, Скумін (Тышкевіч), двох Масальскіх, двох Абрамовічаў, двох Радзівілаў, Агінскі, Трызна, трох Нарушэвічаў і Валовіч. У Падуі між 1592 і 1599 вучылася: двох Глебовічаў, Тышкевіч з Лагойска, Валовіч, Копаць, Сапега, двох Нарушэвічаў, двох Абрамовічаў, Корсак і інш. (А. Jablonowski, „Akademia Kijowo-Mohilanska“. Кракаў, 1900). Усе яны запісаны тут ў сьпісках як „Lituani". З тысячаў крыўскай і украінскай моладзі, ўсяго адзін толькі украінец падпісаўся ў сьпісках кірылаўскімі літарамі: „Іезехиель Курцевичъ рукою власною“.

Будучы ў заходна эўропэскіх акадэміях, унівэрсытэтах і вучэльнях, наша моладзь далучалася да вялікага умысловага руху, які ў тыя часы захопліваў заходна-эўропэйскае грамадзянства і быў шырока вядомы пад назовай гуманізму. Ужо в. кн. Казімір-Андрэй акружаў сябе гуманістымі, якія ў першы чарод ставілі пытаньне аб вызваленьні умысловасьці ад панаваўшай схолястыкі і вызваленьне дзяржавы ад кіравецтва духавенствам. Гуманістычны рух падтрымлівалі многія заходна-эўропэйскія манархі, а такжа багатыя мяшчане гарадоў: Аўсбурга, Нюрэнбэрга, Базэля і інш. У трэцяй чверці XV і пачатках XVI ст. гуманістычны рух перарадзіўся ў рэформацкі. Усюды вымагалі рэформы царквы. Калі праз блізкае суседзтва з Прусіяй і праз павяртаючую з заграніцы моладзь, рэформацкія ідэі пачалі пашырацца, то ў нас яны знайшлі вельмі падатны для сябе грунт: ў грамадзянстве было агульнае нездаволеньне справамі веры і царквы. Рэформація, пачынаючы з 40-х гадоў XVI ст., пашыралася вельмі шпарка і хутка ахапіла цэлыя масы шляхты, паноў, мяшчанства, жыхарства гарадоў і мястэчак. Калі ў 1552 годзе на сойме ў Петрыкаве (Piotrków) кароль запрапанаваў абсудзіць абарону граніц дзяржавы, то сойм аднагалосна згодзіўся заняцца гэтым толькі пад варункам папярэдняга збаўленьня ад шмат небясьпечнейшага ўнутраннага ворага, г. зн. ад ксяндзоў, якія адданы на служэньне Рыму. Ян Ласкі напісаў праэкт устройства ў Польшчы націянальнай царквы. Гэты праэкт падабаўся ня толькі сьвецкім, але і многім з паміж каталіцкага духавенства. Прыкладам, прымас, біскуп Уханскі гатоў быў аддзяліцца ад Рыму і далучыцца да націянальнай царквы, ў якой духавенства мела быць выбарным і замест лаціны ўведзена ў набажэнства польская мова. На грунце змаганьня з упрывільяваным палажэньнем каталіцкага духавенства ў дзяржаве злучаліся Крывічы і Украінцы з Палякамі. З гэтай мэтай назначаліся супольныя публічныя з’езды, на якіх шляхта разам з адпаўшым ад каталіцтва духавенствам разважалі аб справах новай веры, а вярнуўшыся дамоў выганялі каталіцкіх ксяндзоў, а часам і праваслаўных папоў з царквей і манастыроў, якія былі над апекай гэтай-жа шляхты, і садзілі рэформацкае духавенства. Асабліва ўзмаглося збліжэньне з палякамі пасьля апублікаваньня каралём Жыгімонтам-Аўгустам, які і сам быў староннікам рэформы, прывілею аб роўнапраўстве ўсіх вер у межах Рэчыпасполітай. У прывілеі, выданым 17 чэрвеня 1563 году, гаварылася:

Прыймаючы пад увагу, што каталікі, так сама як і праваслаўныя за панаваньня яго продкаў і ў дні панаваньня яго самога (Жыгімонта-Аўгуста) заўсёды выпаўнялі службы свае верна і шчыра, са згоды Дзяржаўнай Рады пастаноўлена, што ад цяпер ўсе павінны карыстацца ў в. кн. Літоўскім аднымі і тымі-ж шляхоцкімі і земскімі правамі і прывілеямі: ня толькі шляхта і баяры, каторыя с патомства знаходзяцца ў паслушнасьці рымскай царкве і якіх продкі атрымалі ад Польшчы гэрбоўныя клейнаты, але і ўсе іншыя асобы хрысьціянскага веравызнаньня, прыналежачыя да шляхты літоўскага і рускага народу, якіх продкі не запазычалі ад Польшчы гэрбаў. Дзеля гэтага, як літвіны так і рускія, якія паходзяць з баярства і вызнаюць хрысьціянскую веру, бяз рожніцы каталікі яны ці праваслаўныя, павінны быць назначаны да выпаўненьня урадаў дзяржаўных, прыдворных і земскіх, кожды па меры сваіх здольнасьцяў і выказаных заслуг перад дзяржавай, і ўжо ніхто ня можа быць аддалены ад урадаў с прычыны рэлігійных хрысьціянскіх сваіх пераконаньняў, як гэта дапускалася раней, на аснове Гарадэльскага акту 1413 г.

Гэты акт аб рэлігійнай толеранціі і шляхоцкай роўнасьці аканчальна зблізіў і зраўняў шляхту крыўскую, украінскую і літоўскую з палякамі, а ініціятыва палякаў у справе рэформаціі паддала нашы вярхі пад духовае кіравецтва апошніх, што становіцца прычынай нябывалага пашырэньня польскіх уплываў.

Людзі з дзяржаўным розумам бачылі ў рэформаціі адзіны спосаб ратаваньня занепадаючай ў орыентаціях думкі аб дзяржаўнай самаістасьці в. кн. Літоўскага. Да такіх тагачасных дзеячоў належаў князь Мікалай Радзівіл Чорны. Будучы староннікам палітычнай незалежнасьці і самаістасьці в. кн. Літоўскага, ён думаў дасягнуць гэтага пры помачы кальвінізму, які павінен быў стацца ў нас пануючай верай. За ім пайшлі яго бліжэйшыя староннікі. Каб прыгатаваць распашырэньне ў краю новага веравызнаньня, якое-бы не цягнула ні да Масквы ні да Польшчы, Радзівіл шчодра кідаў сваё багацьце на падтрыманьне рэформацкай асьветы, ў выніку чаго, па ініціатыве Радзівіла, і пры помачы яго прыхільнікаў, паўстаўюць, — акром сотак ніжэйшых школ, — гімназіі: ў Вільні, Слуцку, Новагорадку, Несьвіжы, Заслаўлі, Марачы, Вітабску і ў другіх мяйсцох. Побач з гэтым адным толькі Мікалаям Радзівілам на працягу 20 гадоў было адкрыта 162 кальвінскіх зборы: ў Вільні, Берасьці, Гальшанах, Ашмяне, Смаргонях, Несьвіжы, Оршы, Менску, Новагорадку, Вітабску, Шклове, Полацку, Заслаўлі і ў іншых гарадох і мястэчках.

Мікалай Радзівіл залажыў такжа некалькі друкарань, пры помачы якіх мела быць пашырана новае веравызнаньне. Радзівіл набіраў пропагатараў кальвінізму пераважна спаміж вучоных палякаў, якія прыносілі да нас вызваляючуюся з пут лаціны польшчыну. Побач с кальвінскай польшчынай у пачатку падымалася мысль і аб вызваленьні крыўскай мовы с пут царкоўнай баўгаршчыны. З гэтай мэтай для прапаганды кальвінізму сярод крывічоў коштам таго-ж Радзівіла і старэньнем несьвіжскага бурмістра Кавечынскага, несьвіжскага кальвінскага пастара Крышкоўскага і клецкага пастара Буднага быў надрукаваны ў Несьвіжы, ў 1562 годзе, кальвінскі катэхізм. А такжа з гэтай самай мэтай выдаў Будны ў Несьвіжы кнігу „О оправдании грешного человѣка пред Богом“. Катэхізм празначаўся для „простого народу руського и для хрестиянских дѣток руских“. Пасьвечаючы выданьне дзецям Радзівіла, выдаўцы выказывалі радасьць, што ў новай друкарні пачалі друкавацца кнігі „на здаўна слаўнай і шырока распашыранай славянскай мове“, і надзею, што княжаты, займаючыся чужымі мовамі, будуць любіць сваю родную. Былі кінуты здаровыя думкі, саўсім верныя ідэі рэформаціі, якая на Захадзе, адкідаючы лаціну, апірала сваю навуку на мове народных мас. Гэтыя думкі знайшлі шчырых прыхільнікаў сярод дробнай шляхты і баярства, аб чым найлепш сьведчыць выданнае Васілём Цяпінскім ў яго „убогай“ друкарні Евангельле ў жывой крыўскай мове (1570 г.). З прадмовы Цяпінскага да гэтага Евангельля вее такой гарачай любоўю да асьветы ў роднай мове, такім глыбокім патрыотызмам, роўнага якому нельга знайсьці ні ў ранейшай, ні ў пазьнейшай нашай пісьменнасьці. Гэтай шчырай прывязанасьці да „простай мовы“ не бачым мы ў багатых і сільных крыўскіх родах. Мікалай Радзівіл друкуе ў Берасьці (1563 г.) Біблію ў польскай мове. Сымон Будны дае цэнны пераклад Евангельля на польскую мову і гэткім чынам, побач з роднай мовай, новаверства нясе з сабой у крыўскія землі польшчыну, якая пад можнай апекай Радзівілаў, Кішкаў, Глебовічаў і інш. выцясьняе „мову простую“. За магнатамі валам валіла залежная ад іх шляхта і баярства. Прыкладам, у Новагорадзкім павеце з 600 з лішнім баярскіх фамілій не далучылася да новаверства ўсяго толькі 16 фамілій.

Рэформацкія друкарні — Радзівілаўскія ў Берасьці (ад 1559 г.), ў Несьвіжы (ад 1563 г.), і Вільні (ад 1576 г.), Яна Кішкі ў Лоску (арыянская ад 1564 г.), Данілы з Лучыц у Вільні (ад 1581 г.), Яна Карцана (ад 1583 г.), віленскага кальвінскага сыноду (ад 1580 г.), Яна Глебовіча ў Вільні (ад 1584 г.), Кмітаў у Любчы каля Новагорадка (ад 1592 г.) — залівалі край польскімі кнігамі, а рэформацкія школы шырылі між сваіх вучняў разам з лібэралізмам, лацінай і новаверствам польскую граматнасьць. Дзеля гэтага вельмі памыляюцца тыя, якія кажуць, што, да здэнаціяналізаваньня нашага баярства і распашырэньня польшчыны прычынілася ў нас сьпярша каталіцтва, а пазьней унія: галоўным чынам віну спольшчаньня нашага грамадзянства трэба прыпісаць рэформаціі, пасьля упадку якой гатовыя плёны пажыналі ўжо езуіты.

Рэформація магла даць у XVI ст. запраўднае адраджэньне крыўскаму народу, каб яна (рэформація) была абаперта на родную мову, пад клічам вызваленьня яе з-пад уплыву мёртвай царкоўна баўгаршчыны. Аднак тагочасная націянальная думка не магла выйсьці з тых лабірынтаў супярэчнасьцяў, якія награмадзіла гісторыя ў крыўскім націянальным жыцьці. Царкоўна-славянская граматнасьць лічылася азнакай „рускай“, мела ўжо вырабленую пісьменнасьць, атрасьціся ад якой няздужалі тагачасныя пакаленьні, бо не спрамагліся асіліць клясовых забабонаў і зьнізіцца да мовы „мужыцкай“, каб яе падняць і зрабіць мовай рэлігіі і асьветы.

Дзякуючы вышэй прыведзеным фактам і ўплывам, безупынна ператвараюцца, ў чародным нашым пакаленьні, погляды і традыціі, рэлігійныя і палітычныя паняцьці, звычаі і абычаі. Новыя ідэі так захоплююць у другой палавіне XVI ст. крыўскае грамадзянства, што пад іх уплывам прытупляецца пачуцьцё свае націянальнай індывідуальнасьці. Русчына ў масах баярства і шляхты пачынае уступаць усюды, ў мове, ў абычаях, у веры. Адзін з сучасьнікаў, лепшы знавец тагачаснага жыцьця, так характарызуе палажэньне:

„шмат пашкодзіла рускім паном, што не маглі школ і навук паспалітых пашыраць і іх фундаваць: бо каб навуку мелі, не прыйшлі бы да гэткай згубы, бо не маючы сваіх навук, у рымскія навукі дзяцей сваіх пачалі аддаваць, каторыя з навукамі іхнімі і да веры іх прывыклі і так мала-памалу з навукамі сваімі ўсё панства рускае да веры свае прывялі, так што патомкі князёў рускіх з праваслаўнай веры ў рымскую выхрысьціліся, прозьвішчы і імёны сабе падмянялі, як бы ня зналіся быць патомкамі благачэсьцівых прабацькоў сваіх".

І запраўды, чужыя школы, ляцкія жоны, служба пры каралеўскім дварэ і ў войску, рэлігійны лібэралізм — пхалі шляхту на Захад. Лепшым прыкладам гэтага можа служыць тое, што пасьля рэлігійнай уніі, шляхта, абураная прасьледаваньнем праваслаўя уніятамі, замест змаганьня з апошнімі, „ціснулася грамадой ў некаталіцкія зборы“ (М. Wiszn. „Hist. Lit. Pol., VIII“, 266), а пагадзя пераходзіла ў каталіцтва.

Рэлігійная унія 1596 году ня была прыпадковым ці накінутым фактам у жыцьці нашага народу, але саўсім натуральным вынікам ходу тагачаснага жыцьця. Была гэта ў першы чарод націянальная „руская“ справа, паднятая ініціятарамі яе з добрай верай і надзеямі уратаваць сваё грамадзянства пры помачы яшчэ аднэй рэлігійнай спробы, ў той час, калі надзеі, ускладаныя на рэформацію, пачалі падаць, і каталіцкая рэакція стала загартаць пад сябе што раз шырэйшыя масы, а з другой стараны стала ізноў узьнімацца праваслаўе, якое пагражала разростам маскоўскіх уплываў. Пры самых сваіх нарадзінах унія апынулася паміж двама воражымі ёй абозамі, — між рэформатамі і праваслаўнымі, якія ціснулі яе з дзвёх старон, заганяючы ў штораз большую залежнасьць ад рыма-католікаў. І хоць унія ня здужала утрымаць у сваіх руках кіравецтва адраджэньнем нашага грамадзянства, але ў пачатках палажыла вялікія заслугі, бо прычынілася да разбуджаньня дрэмлючых сіл у нашым народзе, як у грамадзкім жыцьці, так і ў пісьменнасьці. Засьведчыў гэта адзін з выдатнейшых абаронцаў праваслаў’я, Лаўрын Дрэвінскі ў соймавай прамове 1620 году:

„Каб ня было сталася адступленьне некатарых з нашага духавенства ад свайго ў веры пастыра, каб выйшоўшыя з нас не паўсталі супроць нас, то такія навукі, школы, і так дастойныя і вучоныя людзі ня выйшлі-бы з нашага народу“.

Змаганьне з уніяй падняло ўвесь праваслаўны ўсход, ад Канстантынопаля да Масквы, бяз рожніцы націянальнасьці, бо на „рускіх“ землях в. кн. Літоўскага і Польшчы, важыліся лёсы цэлага ўсходнага абрадку. Як загрожанаму небасьпекай рэформамі каталіцтву ў Польшчы, Рым пасылаў безустанную падмогу з усей заходнай Эўропы, так і канстантынопальскі патрыархат пасылаў з Грэціі, Сэрбіі, Баўгарыі, Малдавіі і Масковіі падмогу і сваіх экзархоў, надаваў стаўропігіі брацтвам і пасілкаўваў школы навытаранымі ў богаслоўі дыдаскаламі. Словам, на крыўскіх і украінскіх землях кіпела змаганьне ня толькі нашых між сабой консэрватараў і лібэралаў, але папраўдзе на жыцьцё і сьмерць ішла бітва Канстантынопаля з сьмяротнымі ворагамі праваслаў’я — рэформаціяй і Рымам. Абарона праваслаў’я ад рэформатаў і уніятаў у пачатках не была абаронай загрожанай „рускай“ народнасьці, бо праціўнікі ва ўсіх трох абозах лічылі сябе роўна добрымі „русінамі“.

Калі характарызаваць погляды нашых праваслаўных, уніятаў і рэформатаў канца XVI ст., то галоўнай пабудкай у дзейнасьці першых быў рэлігійны консэрватызм, у дзейнасьці другіх, уніятаў, было жаданьне, пры помачы замены Канстантынопальскай зьверхнасьці на рымскую, зрэфармаваць і падняць сваю царкву, але пры гэтым утрымаць яе націянальна „рускай“, у проціўвагу царкве каталіцкай — польскай; мэты рэформацкіх кругоў ва ўнутранай грызьні рожных сэкт, — ад лютэранаў, кальвіністаў і да арыянаў, — былі хутка загублены.

Унія, выступіўшы сьпярша пад знакам адраджэньня царквы і свае народнасьці, дзякуючы лішне сквайлівай апецы над уніяцтвам каталікоў, чым далей, тым больш выпушчала ніці кіравецтва „рускай“ справай на карысьць праваслаў’я, якое ўрэшце, што раз часьцей, пачынае выступаць у ролі адзінага праўдзівага прадстаўніцтва „рускай“ народнасьці.

Галоўнай апорай праваслаўя ўнутры краю, ў крыўскіх і украінскіх землях, сталіся шырокія народныя масы, як гарадзкога, так і вясковага жыхарства, — адзінай сфэры, не захопленай эўропэйскім лібэралізмам. Усё, што было жывога ў гэтых сфэрах, было мобілізавана ў брацтвы, павадырства над каторымі ўзялі ў свае рукі духоўнікі і грамадзяне з вышэйшых станаў, якія яшчэ ўтрымаліся пры старой веры. Асаблівую увагу праваслаўныя брацтвы ў першы чарод зьвярнулі на устройства школ і друкарань. У другой палавіне XVI ст. ў Вільні істнавала ўжо пяць брацтваў: 1) панскае, якое складалася з магнатаў, бурмістраў і радцаў, 2) купецкае, 3) кажамяцкае, 4) кушнерскае і 5) роскае (на прадмесьці Роса). У Менску было сем брацтваў, акром таго істнавалі брацтвы немаль ва ўсіх большых гарадох.

Пры сільнейшых брацтвах, пад іх апекай, былі пазакладаны школы, ў якіх вучылі грэцкай, лацінскай і кірылаўскай граматнасьці, згэтуль звыклая іх назова: грэка-лаціна-рускія школы. Гэткія школы, пад канец XVI ст. былі адкрыты ў Вільні, Менску, Магілёве, Оршы, Берасьці, Пінску, Бельску, Полацку, Вітабску і Слуцку.

Ініціятыва закладаньня брацтваў і школ выходзіла з Вільні ня толькі на крыўскія, але і на украінскія землі.

Пры гэткім скрыжаваньні рожнародных ідэй і ўплываў працякала нашае грамадзкае жыцьцё XVI ст., жыцьцё, ў аснове якога ізноў такі ня было яснай самаістай, палітычнай мысьлі, ні націянальнага імя, і дзеля гэтага, не глядзя на значны ўздойм культуры, які мы можам прасьлядзіць па пісаных помніках, ён не даў нам ні палітычнага, ні націянальнага адраджэньня. Нашае змаганьне XVI і XVII ст. абаснавала і адрадзіла праваслаўе, змоцніла Маскву, выклікала да жыцьця казацтва, але не дало крыўскаму народу ні націянальнага веравызнаньня, ні дзяржаўнай ідэалёгіі, ні, нават, націянальнага імя. Палітычна наш край і народ фігуруюць усюды як Літва, па веравызнаньню-ж разьбіваецца на некалькі абозаў, безканечна зацятых і воражых сабе: праваслаўных, уніятаў, каталікоў і рожнаверцаў.

Гэты ўнутраны распад давяршаў узрастаючы ўціск шляхтай селянства, асабліва пасьля 1573 году, калі стотысячны сойм, сабраўшыся ў Варшаве і урочыста злажыўшы сабе наўзаем прысягу ад імені трох народаў — Польшчы, Літвы і Русі — аб рэлігійнай толеранціі і роўнасьці, вынес пастанову аб патомным, пераходзячым з бацькі на сына, падданстве селян. Да нездаволенага селянскага элемэнту пачала далучацца беззямельная і малазямельная шляхта, прыгнечанае ніжэйшае духавенства ды ўсякія іншыя нездаволеныя элемэнты. З гэтых элемэнтаў паўстаюць сьпярша „копы“ лесаўчыкоў, г. зн., — людзей, якія крыліся па лясох і адтуль вялі ўнутранную вайну, а пазьней, здушаныя ўнутры краю, утварылі сабе прыпынак ў „дзікіх палёх“ палуднёвай часьці спустошанай татарамі Украіны, дзе выступаюць ужо пад імем казацтва. Прасьледаваньне праваслаўя, пасьля устаноўленьня уніі, прымусіла апошняе зьвярнуцца да казацкай вольніцы, пабуджаючы яе стануць ў абароне веры, што ў свой чарод узмоцніла казацтва і ўчыніла яго грамадзка будуючай сілай.

ЗБОРНІК „ДЗЕСЯТАГЛАЎ" 1502–1507 Г. Невядома дзе знайходзіцца. Напісаны „Матфеем Десятым“ у Вільні і Супрасльскім манастыры. Зьмяшчае ў сабе біблійныя і богаслужэбныя кнігі. — Карскій, „Бѣлоруссы“, т І.

„ПРИВИЛЕЙ ВСИМЪ БОЯРОМЪ И МѢЩАНОМЪ ВИТЕБСКИМЪ" 1503 Г. ЛІПЕНЯ 16.

Самъ Александръ Божію милостію Король.

Чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ, хто на него посмотритъ, або чтучи его услышитъ, нынѣшнимъ и потомъ будучимъ, кому будетъ потребъ, того вѣдати: были намъ, чоломъ вси зи и бояре и слуги Витебскіе, и войтъ и мѣщане мѣста Витебского, и вся земля Витебская, и повѣдали передъ нами, штожъ пришодши злодѣи з великого Новагорода, покрали у нихъ церковь Пречистое Богоматери, и въ той церкви и привилей ихъ украли, которыйжо они отъ отца нашого Короля его милости мѣли, и копію того привилея передъ нами клали и били намъ чоломъ: абыхмо имъ нашъ листъ привилей по томужъ дали; ино мы з ласки нашое за ихъ къ намъ вѣрную службу пожаловали есьмо ихъ тымъ, дали имъ нашълистъ по томужъ, какъ отецъ нашъ Король его милость далъ былъ: штожь намъ въ домы церковныи, въ домъ Божій свѣтое Богородицы, и въ домъ Божій Свѣтого Духа, и тежъ въ домъ Божіи Благовѣщенія Пречистое и въ иные церкви не вступатися; и въ купленины, которыи будуть куплены съ нашымъ дозволеніемъ, и въ безотчины и въ отмерщины Витебскіи тежь не маемъ вступатися, и жонъ ихъ силою за мужь не давати, а который Вятблянинъ, умирая, откажетъ остатокъ своего имѣнія кому, и въ то намъ не вступатися, а и въ подводы коней у городскихъ людей и у посельскихъ путныхъ не брати; а холопу и робѣ вѣру не няти, а о обидѣ исправа дати; а продковъ нашихъ великихъ Князей судовъ не посуживати, чинити намъ съ Витибляны по испросу, а безъ исправы Витблянина не казнити, а своихъ судовъ, судивши, не посуживати; а вина намь по винБ казнити; а чоломь битіе намъ у Витблянъ прыймати черезъ поруку, въ желѣза ихъ не засажаючы, а ни въ которую муку, а отчинъ у нихъ не отнимати; такежь и въ села ихъ куплены и въ поля не вступатися и на заочное повѣданіе не вѣрити; а кто имѣетъ намъ ихъ обмовляти, того намъ Витбляномъ абъявити, а въ заставу нигдѣ Витблянъ не сажати; а на войну быти имъ с нами посполъ готовымъ; а по волости по Витебской воеводѣ нашому не ѣздити, а поѣдетъ въ ловы, ино его по станомъ не дарити. А станется у котораго Витблянина татба, а доищутся татбы лицомъ, ино Витблянина вся татба лицомъ вернути; а того лицомъ не доищутся, которое татбы, ино истцу съ татиного дому жоною его и дѣтьми заплатили его гибель, а въ томъ тати мы вольны; а не будетъ у татя чимъ платити татбы, ино его истцу выдати, и гдѣ его всхочетъ, тамъ его дѣнетъ; а сябровъ городскихъ въ пригонъ нашъ не гнати, а ни въ подводы, а ни въ ловы. Такежъ и въ вѣсы Витебскіи, а ни въ локоть намъ не вступатися, и коли который Витблянинъ въ вѣсахъ проступилъ або въ локти, ино Витбляномъ самимъ казнити по своему праву, а намъ въ то не вступатися; а у котораго Витблянина загудятъ воскъ в Ризѣ, або индѣ, а пріѣдетъ до Витебска, ино Витбляномъ самимъ казнити виноватаго, а намъ въ то не вступатися; а Витбляномъ нашихъ рѣкъ або озеръ не таити, а хто потаитъ, ино намъ тихъ карати а Витбляномъ не даритися никому. Также есьмо имъ и мыта отпустили по всей отчинѣ нашой вѣчно, и еще пожаловали есьмо ихъ, придали имъ на садибу и на выгонъ Койтинъ дворъ, а Михайловскій дворъ, а Заручевскій дворъ. Тежъ, которыи Витбляне межи собою побіются, а за Детскимъ поеднаются, ино намъ куница шерстію съ мірщины; а коли о чомъ посдворатся а выдадутся въ кольце оба, то вина на насъ; а выдаетъ ся одннъ, а другій не выдается, за то ихъ намъ не казнити, а за закладную куницу на насъ брати по десять грошей, а борцу по два гроши. Такежъ децковане отъ рубля по чотыри гроши, а на милю по грошу. А владычиному слузѣ и боярскому по томужѣ децкованіе. И тежъ владыцѣ на поспехъ Витебскихъ зборная куница шерстію. Такежъ и намъ довати воеводу по старому по ихъ волѣ, и который имъ будетъ нелюбъ воевода, а вмовятъ его передъ нами, инно намъ воеводу имъ инаго дати, по ихъ воли; а пріѣхавши воеводѣ нашому первого дня къ Витебску, цѣловати ему крестъ къ Витбляномъ на томъ, штожъ безъ права ихъ не казнити по вадамъ ни чомъ; также Витбляномъ жити въ Витебску добровольно всякому по старому, покулѣ хто всхочетъ; а которому будетъ Витблянину отъ насъ насильно, а будетъ ему нелюбо, намъ его силою не держати, ино ему путь чистъ, куды хочетъ без всякое зачепки; а пойти ему прочь въ нашу отчину въ Литву не тайно, свѣтому Благовѣщенію чоломъ ударивши и нашому воеводѣ объявився и своей братіи мужомъ Видбляномъ, а во своемъ имѣни воленъ во всемъ: идя прочь продастъ, або откажетъ, намъ въ то не вступатися. Такежъ который отъ насилія жаловати будетъ намъ Видблянинъ на Видблянинажь, приѣхавъ въ Литву и безъ истца, намъ па него децкого з Литвы не слати, давати ему намъ листъ къ нашому воеводѣ, хотябы о смертной винѣ, а ему судити по цѣлованію, нашимъ судомъ, досмотрѣти права, Князи и бояры и мѣщаны; а осудивши его, казнити въ Витебску по ихъ праву; тежь который будетъ Князь, або бояринъ, або слуга, або мѣщанинъ, што выслужилъ на передкахъ нашихъ, великихъ Князехъ, того намъ у Витблянъ не отнимати по грамотамъ тихъ Князей, а у мѣстицовыхъ Витебскихъ з города Витебска не вести вонъ; также которыи будутъ Литвинъ або Ляхъ крещены были въ Витебску въ Рускую вѣру, а хто изъ того роду и тепере живетъ, того намъ не рушити, права ихъ христіанского ни въ чемъ не ломити. А на то на все дали есьмо имъ сесь нашъ листъ твердо и вѣчно и печать нашу казали есьмо привѣсити къ сему нашому листу. Писанъ въ Вильни, въ лѣто 7011, мѣсяца Іюля 16 день, Индиктъ 6. (1503). При томъ былъ Бис. Вил. Кнз. Войт: а Воев. Вил. Кан. Панъ Миколай Радзивиловичь.

„ПОТВЕРЖЕНІЕ ВЛАДЫЦѢ ПОЛОЦКОМУ ПОРЯДКОВЪ СПРАВЪ И КАНОНОВЪ ЦЕРКОВНЫХЪ, ВЫПИСАННЫХЪ ЧЕРЕЗЪ ВЕЛИКАГО КНЯЗЯ ЯРОСЛАВА ВЛАДИМІРОВИЧА“. 1503 Г. СЬНЕЖНЯ 26.

(…) Архіепископъ Лука и по немъ будучыи Архіепископы Полоцкіи судити и радити и вси дѣла духовныи справовати хрестіанство Грецкого закону, подле тыхъ правъ выпису того свитка Ярославля вѣчно на вѣки вѣкомъ. И приказуемъ, абы Князи и панове наши Римского закону, такъ духовные, какъ и свѣтскіе, и тежъ воеводы и старосты и намѣстники такъ Римского Закону, какъ и Грецкого, и тивуны и вси заказники державцы по городомъ нашимъ и тежъ по мѣстомъ нашимъ и бурмистрове и радцы тые, которымъ мы права Нѣмецкіе подавали и напередъ ещо которымъ и инымъ мѣстомъ нашимъ тое право з ласки нашое дадимъ: кривды бы церкви Божей и Архіепископу не чинили и въ доходы церковные и во вси права и въ суды ихъ духовные не вступалися, уже тые вышеписаныи державцы наши не маютъ въ тые дѣла духовные вступатися; бо есьмо приказали Архіепископу Луцѣ судити и радити и дѣла духовные справовати и люди церковные завѣдати, подле давного обычая по городомъ и по мѣстомъ нашимъ Архіепископіи Полоцкое (…)

ПРЫВІЛЕЙНАЯ ПАЦЬВЕРДЖАЛЬНАЯ ГРАМАТА ПОЛАЦКАМУ БІСКУПУ ЛУЦЭ НА БІСКУПСКУЮ ВОТЧЫНУ, АДАБРАНУЮ ПОЛАЦКІМІ БАЯРАМІ І САФІЙСКІМІ КРЫЛОШАНАМІ. 1503 Г. СЬНЕЖНЯ 26.

(…) Биль намъ чоломъ владыка Полоцкій и Витебскій Лука о томъ, перьво сего бояре Полоцкіи мовили намъ о люди его церьковные, на имя о Долчанъ и о Путилковцовъ и о Весничанъ, ижъбы тые люди были не подъ владычинымъ послушенствомъ, але бы служили церкви Светоѣ Софѣи, и крылошаномъ Софѣйскимъ дань даивали и подъ ихъ присудомъ жили; и мы на бояръ Полоцкихъ повѣданье, вынемши зь рукъ владычиныхъ тые люди, дали есмо въ опеку бояромъ Полоцкимъ. А потомъ владыка билъ намъ чоломъ и повѣдилъ передъ нами, штожъ то люди его церковные звѣчные: и мы казали пану Юрью Пацовичу, какъ отъ насъ Полтескъ дерьжалъ, того ся довѣдати, естли то владычины люди будутъ были; и, довѣдавшися того, велѣли есмо ему владыку въ тыи люди увязати. И панъ Юрьи Пацовичъ старины ся довѣдавши, штожъ тыи люди церьковные звѣчные владычины, а подъ присудомъ предковъ его перьвыхъ владыкъ Полоцкихъ бывали, а на пригонъ на владычинъ дворъ хоживали, за первыхъ владыкъ Полоцкихъ, за Калиста, и за Семіона старого, и за другого Семіона, и за Іону, и подалъ тыи люди владыцѣ Полоцкому Луцѣ (…)

„ПРИВИЛЕЙ ВЛАДЫЦЕ, БОЯРОМЪ И ВСИМЪ МЕЩАНОМЪ СМОЛЕНСКИМЪ, НА ПРАВА И ВОЛЬНОСТИ ИХЪ“, 1505 Г.

Во имя Божье аминь. Высокихъ пановъ подданые господарства рядностью справъ посполитая речъ и знаменитое чти доступають. Про то ку вечной тое то речи памяти, Мы Александръ Божью милостью король Польский и великий князь Литовский, Руский, княжа Пруское, Жомойтский и иных. Чынимъ знаменито симъ нашымъ листомъ, хто на него посмотрить або чтути его вслышить, нинешнимъ и напотомъ будучымъ, кому будеть потреба того вѣдати. Били намъ чоломъ владыка Смоленскии Иосиѳъ и окольничии Смоленскии, и вси князи и панове, и бояре, и мещане, и чорные люди и все поспольство мѣста земли Смоленское, и клали передъ нами привилей моестатъ счастное памяти отца нашого Казимера короля его милости, штожъ отецъ нашъ, будучы еще великимъ княземъ, порозумевшы и убачившы ихъ къ его милости и тежъ ку предкомъ нашымъ верную а справедливую службу, ижъ предкове ихъ и они завжды у вѣре своей заховалися и николи часу пригоды на нихъ и налоги отъ розмаитыхъ неприятелей великого князства Литовского завжды неотступни были, а тому господару, который седелъ на Вилни и на Троцехъ, всякою верною послугою служили и противу его неприятелей руку свою подносили аж до горла своего, — отецъ нашъ, доброе памяти король Казимеръ, за тую вышей писаную верность ихъ, хотечы имъ зъ особливое своее ласки досыть вчинити, далъ имъ привилей свой. И после того, въ колку летехъ его милость, вжо паномъ корунованымъ будучы, со всими прелаты и паны радами своими ихъ смотрелъ съ паномъ Миколаемъ Радивиловичомъ, въ тотъ часъ какъ отъ его милости Смоленскъ держалъ, и судовые листы свои на то имъ подавалъ, которогожъ привилья маестатного и листовъ судовыхъ его милости вси члонки выбравшы, казали есмо вписати въ сесь нашъ листъ, и такъ ся въ собѣ мають, тымъ обычаемъ. На первей, штожъ намъ хрестиянства Греческого Закону не рушити, налоги имъ на ихъ вѣру не чинити, а въ церковъные земли и въ воды не вступатися, такежъ въ монастыри и въ отмерщины не вступатися. А по смерти мужней, жоны зъ дому не двигнути и по неволи замужъ ихъ не давати. А хто отходя съ того свѣта, кому прикажеть свой статокъ, того не рушити. Такежъ и въ татиное беремя (намъ) не вступатися, ни наместнику Смоленскому, нижьли опять отдати тому, въ кого што украдено. Тежъ тамга горожаномъ Смолняномъ не надобѣ, нижьли на гостехъ тамга брати. А корчмы въ городѣ Смоленску не держати. А такежъ въ роки выдавки, што одинъ выдасться, а другий не выдасться, тутъ вины нетъ; а коли оба выдадуться, ино судомъ дошодъ, на виноватомъ вина взяти, а децкованье по старому. Тежъ весь медовый, соляный, музолки, коромыслъ, тымъ его милость Смолнянъ пожаловалъ. А сго рублевъ, што зъ города даивали на годъ, то его милость имъ на вѣки отпустилъ; а што Тѳеричи, мѣстичи Смоленские, двадцать рублевъ грошей давали, и то его милость имъ такежъ отпустилъ. А бояромъ Смоленскимъ въ закладни людей своихъ не казалъ его милость приймати. А подводъ горожаномъ не велелъ давати, казалъ его милость подводы держати зъ волостей на свои потребы; а къ приезду своему, и горожаномъ подводы велелъ его милость давати, потому, какъ и при великомъ князи Витовте даивали. А што волости держивали бояре Смоленские, то таки имъ держати по старому, какъ пожалуемъ которого боярина Смоленского которою волостью. А што Швитригайло отвернулъ былъ волости отъ Смоленска, тые волости зася его милость привернулъ къ Смоленску; и што великий князь Витовтъ обернулъ былъ ко Мстиславлю Смоленское волости Молоховскии люди, и тые люди его милость опять привернулъ къ Молохвѣ по старому; а тыхъ волостей Смоленскихъ никому не держати, нижьли бояромъ Смоленскимъ же. Тежъ и то его милость выписалъ имъ въ привилеи своемъ естли бы Полочане брали на Смолнянехъ мыто отъ соли и отъ воску, и его милость такежъ Смолняномъ велелъ брати на Полочанехъ отъ соли и отъ воску; а естли бы Полочане на Смолнянехъ не брали, ино и Смолняномъ на Полочанехъ не брати. А которое право далъ его милость княземъ и паномъ и бояромъ Литовскимъ, тоежъ право далъ его милость княземъ, паномъ, бояромъ Смоленскимъ. Далей его милость въ томъ привилеи своемъ выписалъ и иные члонки, ку полепшенью земли Смоленское. А што его милость смотрелъ ихъ съ паны радою своею, о томъ, ижъ панъ Миколай Радивиловичъ, воевода Виленский, канцлеръ нашъ, какъ отъ его милости Смоленскъ держалъ, хотелъ имъ новины уводити тые: коли зъ города Смоленска еждживалъ по дворамъ Смоленскимь а любо въ ловы, тогды въ нихъ подводы бирывалъ зъ мѣста подъ себе и подъ свои рѣчи, и околничие Смоленские, и намѣстникъ, и слуги пана Миколаевы такежъ въ нихъ подводы зъ мѣста бирывали; а коли на Глушицы панъ Миколай мешкивалъ, ино слуги его много въ нихъ зъ мѣста чолнковъ зъ людми бирали подъ его рѣчы, которые коли до него къ Глушицы проваживали; такежъ, коли самъ мешкивалъ въ городе въ Смоленску, тогды велелъ имъ сторожы давати на свой дворъ со всего мѣста, чогожъ здавна, за великого князя Витовта и за Жикгимонта и за отца нашого короля его милости, николи не бывало, нижьли только даивали по два сторожы до скарбу наместниковъ Смоленскихъ, въ тотъ часъ, коли они зъ города зъежджали, и то съ тяглыхъ людей, которые здавна тую службу служывали; такежъ слуги пана Миколаевы, и владычнии и околничихъ слуги децкованья почали были много на нихъ брати, не по тому, какъ передъ тымъ бирано, отъ рубля по четыри грошы, а отъ полтины по два грошы, а на милю децкованья по грошу; а коли на справу пошлются, ино по два грошы на милю на нихъ бирано; а коли который человекъ впадеть у вину, а любо на которомъ человецѣ заплату присудять кому, и въ иншихъ малыхъ дѣлехъ слуги пана Миколаевы и владычии и околничыхъ слуги ихъ въ доводню сажають, а на поруку не дають; которое жъ дѣло его милость на той мере поставилъ: коли кого вина обойдетъ, а любо который человекъ кому будеть чимъ виноватъ, и тежъ до права черезъ поруку тыхъ всихъ не казалъ его милость въ доводню сажати въ таковыхъ малыхъ дѣлахъ, а велелъ ихъ за поруку давати, кромъ своего великого дѣла, въ которомъ же не пригодится на поруку давати.

Такожъ рядничий пана Миколаевъ биралъ взвѣстку въ гостей въ купцовъ, которые приежджаютъ со Мстиславля, съ Крычова и зъ иншихъ городовъ, чогожъ передъ тымъ не бывало, а противъ того на Смолнянехъ во Мстиславли и въ Крычове и въ иныхъ городехъ възвѣстку бирали; и здавна рядничый намѣстниковъ Смоленскихъ на Мстиславцахъ и на Кричовцахъ и на иныхъ купцовъ нашыхъ городовъ и мѣстъ взвѣстки не бирали, нижли бирали взвѣстку на Москвичахъ, на Тверичахъ и на иныхъ купцохъ чужеземцохъ. Такежъ околничые Смоленские, врадники наместниковъ Смоленскихъ ново увели: на тыхъ купцохъ, которые зъ Вязмы и зъ Дорогобужа и зо Мстиславля и зъ селъ привозять къ городу мясо продавати целыми стяги, бирали съ стягу по полугрошку; а того здавна не бывало, нижьли съ тыхъ резниковъ, которые въ мѣсте живутъ и мяса продаютъ, тотъ доходъ околничии бирали. Тежъ и ловчый пана Миколаевъ новину имъ ввелъ былъ — судилъ ихъ и рядилъ по всему мѣсту и дѣцкии свои на нихъ давалъ, чогожъ здавна не было нижли намѣстникъ Смоленский и съ окольничими и зъ иншими врядники сужывалъ ихъ на нашомъ дворѣ, а ловчии при томъ же бывали и доходцовъ своихъ врочныхъ смотривали. Такежъ и тую новину панъ Миколай ввелъ былъ — велелъ имъ со всего мѣста люди выганяти на Есеную прудовъ сыпати, а здавна того мещане не дѣлывали, нижли тяглые люди пруды сыпывали. И отецъ нашъ король его милость съ паны радою своею, довѣдавшыся того дастаточне ото на нихъ (отъ нихъ?) и отъ князей и пановъ и бояръ земли Смоленское, ижъ тые пошлины вси имъ ново уведены, и зася тые вси новины вышеписаные его милость имъ отложылъ, а вчинилъ все по старому, какъ передъ тымъ бывало. Такежъ клали передъ нами третий листъ отца нашого, короля его милости, который его милость писалъ до пана Миколая Радивиловича о кривдахъ и о новинахъ, которые мѣсту Смоленскому часу его держанья дѣлалися. На первѣй, што ся тычетъ, ябѣдниковъ, которые ходечы по мѣсту людей соромотятъ и боемъ клеплютъ, и заряжываютъ заряды великии; и коли хто бою, а любо и зарядовъ оттяжется, отъ того пересуды великие на нихъ намѣстники и околничие въ оный часъ бирывали: ино въ томъ своемъ листе его милость писалъ: которые бы ябедники людей дармо клепали боемъ, а любо заряды великие закладали, а пришодшы на судъ того ся не доищуть, ни бою, ни зарядовъ, абы тыхъ ябедниковъ винами карано подле ихъ заслуги, который чого будетъ заслужылъ. Тежъ въ томъ листѣ его милости выписано, абы конюшые брали съ конского и зъ животинного стада зъ мѣстского куницу по двадцати грошей на лѣто подле давного обычая, какъ передъ тымъ бывало за великого князя Витовта и за Жыкгимонта. Да и то въ томъ листе его милости выписано, абы князи и околничие, и бояре Смоленские у своихъ лесехъ, которые около Днепра маютъ, въ дубровахъ своихъ не боронити (ли) имъ хоромовъ рубити а дровъ сечы подле давного обычая, какъ передъ тымъ бывало. А хто коли помостное заведаетъ на городе, тотъ бы съ тыхъ людей, которыхъ дѣлница сказится, а зася замостить, по грошу бралъ; а чыя дѣлница мосту будетъ цѣла, на томъ бы ничого не бралъ. А куницы смирские, свадебные брано бы зъ нихъ по шести грошей, а вдовою куницу по двадцети грошей. А люди князские и околничихъ, и боярские, и игуменские, которые въ месте живуть и торгомъ ся обыходять, тые бы вси сторожовщину зъ мѣстомъ платили по силамъ. А хто коли человека держитъ въ пенязехъ, тые бы сами тыхъ людей своихъ судили и рядили, а околничие бы и иншие врядники Смоленские въ тое ся не вступали. Такежъ которыхъ людей церковныхъ и князскихъ и боярскихъ маршалокъ нашъ панъ Литаворъ Хребтовичъ привернулъ зъ мѣстомъ службу тяглую тягнути, кромѣ доспѣшныхъ и служебныхъ мещанъ, тые люди вси зася отъ мѣста отнималися и не хотели посполъ зъ мѣстомъ намъ служити; и коли будетъ потреба человѣка або дву къ нашей службѣ, подъ посла або подъ гонца нашого, а любо на которую на иншую нашу потребу, ино деи подвойский зъ околничихъ слугами все мѣсто обходятъ, для одного человека або для двухъ рекучи, а зъ людей по грошу поберутъ, для чогожъ того мѣсту нашому шкода и тяжкость великая дѣлалася. Ино вжо мы писали о томъ до пана Юрья Глѣбовича, какъ отъ насъ Смоленскъ держалъ, приказуючы ему, абы тымъ людемъ церковнымъ и боярскимъ велелъ посполь зъ мѣстомъ служити, потому какъ маршалокъ нашъ панъ Литаворъ ихъ къ мѣсту привернулъ; а подвоискихъ бы которыхъ збродневъ отставилъ и обралъ бы на подвойщанье добрыхъ людей, не збродневъ, которые бы мещаномъ любы были; а люди бы давали на службу чергами; и околничихъ бы слуги не казали имъ людей драпежити. И тотъ листъ нашъ, который есмо до пана Юрья писали, тыми разы они передъ ними вказывали и били намъ чоломъ, абыхмо имъ тое все потвердили нашимъ листомъ. Ино мы, не только на то маючы взглядъ, ижъ продкове ихъ были вѣрни и у службахъ поволни продкамъ нашымъ, але вжо и часу щасного панованья нашого противу неприятелей нашыхъ они досыть чинили и намъ верне служили, яко господару своему отчинному и дединному, а прото, зъ ласки нашое, для ихъ верное службы вси тые вышейписанные доброволенства подлугъ того листу, который его милость до пана Миколая Радивиловича писалъ о кривдахъ и о новинахъ мѣста Смоленского, и тежъ подле нашого листу, который есмо до пана Юрья Глѣбовича писали, маемъ мы и наши наместники имъ и по нихъ будучымъ держати, и потвержаемъ имъ то симъ нашимъ листомъ, вѣчно и непорушно, и на вѣки вѣкомъ. А при томъ были панове рада наша: панъ Мартинъ, бискупъ Жомойтский; а воевода Виленский, канцлеръ, панъ Миколай Радивиловичъ; воевода Троцкий, маршалокъ земский, панъ Миколай Миколаевичъ; панъ Троцкий, староста Жомойтский, панъ Станиславъ Яновичъ; воевода Полоцкий панъ Станиславъ Глѣбовичъ; а гетманъ и маршалокъ панъ Станиславъ Петровичъ а маршалокъ дворный, намѣстникъ Бѣльский, князь Михайло Львовичъ Глинскии; а подчашый, намѣстникъ Новгородский, панъ Олбрахтъ Мартиновичъ и иные многие князи и панове, рады нашы. А для лѣпшого сведомья и болшое твердости и печать нашу маестатную казали есмо привѣсити къ сему нашому листу. Писанъ и данъ въ Берестьи на сойме, въ лѣто 7013 (1505), месеца марта 1 день, индиктъ 8. (Літоўск. Мэтрыкі, кн. Запісаў V, бал. 307–310).

ГРАМАТА В. КН. АЛЕКСАНДРА НА ПАБУДАВАНЬНЕ Ў ВІЛЬНІ ГАСЬЦІННАГА ДОМУ ДЛЯ ЧУЖАЗЕМНЫХ КУПЦОЎ, 1503 Г., МАРЦА 10. „Собр. древн. грам. и актовъ, т. І, № 13“.

„…Били нам чолом войт мѣста виленского, бурмистры и радци и вси мѣщане и поведили перед нами, штож которыи коле гости, купци москвичи, новгородци, пъсковичи тферичи и з инших земль купци чужеземци приежчаютъ с товары своими до мѣста виленского и становятся въ мѣсте подомом, гдѣ которыи хотятъ, никомуся неоказываючи ани обвещаючися и торгуют знемци изыншими купци чужеземци, гость згостем и торговавши так в мѣсте и несколко ден, або недель змѣшкавши изася з мѣста теж безвѣдома выежчаюль, а межи таковыми купци нужиземци другды могутъ быти и лазуки, або которыи иншии лихии люди. И били намъ чолом абы есмо дозволили им вмѣсте дом одинъ къгостныи збудовати къ ихъ мѣстскому вжитку, гдебы мѣли купци чужеземци приежчаючи становитися. И мы на их чоломъ битье то вчининли и дозволили имъ одинъ дом гостиныи вмѣсте нашим виленским збудовати“…

ГРАМАТА В. КН. АЛЕКСАНДРА ВИЛЕНСКИМ МЯШЧАНАМ НА ПАБУДАВАНЬНЕ МУРУ КРУГОМ ГОРАДУ, 1505 ГОДУ, ВЕРАСЬНЯ 6. „Собран. древн. грам. и актовъ, т. І, № 14“.

„… Били нам чоломъ воитъ и бурмистры и рядци и вси мѣщане мѣста виленского отом, што есмо тыми разы казали им поити наслужбу нашу со всими кнзи и паны и совсею землею панства нашого великого княжьства литовского, и они били нам чоломъ штож тое мѣсто виленское не затвореное и естлибы наслужбу нашу поѣхали тогды, его Боже вховай, штобы тому мѣсту нашому шкоды от поганства не было. Ино для того абыхмо их стое службы нашое вызволили и казали им около мѣста будоватися, хто можеть муром тотбы свою дѣлницу змуровал, а хто натотчас не можеть змуровати дѣлници своеѣ, тотбы парканом попарканилъ. Ино виделося нам и паномъ радѣ нашои тая рѣчь слушная иж тое мѣсто столечное всим мѣстом оу отчине нашой Великом княжствѣ литовском будучи голова, а естлибы бже вховай которая налога была от неприятелей нашяхъ на тоѣ панство нашо великое княжьство литовское, а тое мѣсто для таковое неопатрености мѣлобы згинути, дозволили есмо им около мѣста будоватися, каждыи свою дѣлницу, хто можеть муром тотъ нехаи муруеть. А иные нехай порканом порканять“…

Теж говорили нам мѣщане абы для певнейшое сторожи и безпеченства от неприятелеи немного форток было, нежли толко дозволили быхмо имъ пять брон змуровати. И мы врозумѣвши штож то слушная рѣчь приказали есмо им улици безлѣпичныи стеною замуровати, а пять брон толко справити, вкоторых маеть быти сторожа завжды, ден и ноч. Первая брона за пана старостиным двором квельи, другая подле матки Божеѣ къ трокам, третея подле Стое Троици, четвертая подле стого Спса, а пятая вгород“…

…„ и приказали есмо воиту и мѣщаном абы там вкаждое броны сторожу мѣли безпрестани, ден и ноч.

Даход на утрыманьне старожы так устаноўлены:

…„ коли которыи люди, чииколве будуть, повезут домѣста пшеницу, гречку, овес, муку и иные рѣчи стравные, штоколве будеть, и дрова и сѣно. Стых со всих велѣли есмо им скаждого воза по пѣнезю брати и за то сторожу втых брон мѣти. А естли которые люди невсхотят пѣнязеи давати, тые нехай покаменю везутъ до мѣста, по такому какбы мог молодць тот камень узняти и понести“…

Пачынаючы с ХІV ст. Вільня падзялялася на 5 палавіц: літоўскую, рускую, купецкую, нямецкую і жыдоўскую. Руская, або крыўская палавіца займала сярэдную і ўсходную часьць Вільні, самую большую і лепшую часьць гораду (Respublica Moskoviae et urbes. Лейден, 1580 — Балінскі). Палавіца ліўская займала паўночную часьць, купецкая — палуднёвую, нямецкая і жыдоўская — заходную. Гэты палавіцы асабліва ясна азначыліся, калі — пры Гэдыміне і Альгердзе былі абгароджаны сьпярша дрэўлянай, а пасьля, пры в. кн. Александры, — мураванай сьцяной. У пачатку ХVI ст. у мураванай сьцяне было пяць брам: 1) Крэўская або Вострая, 2) Полацкая або Спаская — каля Спаскай царквы, 3) Керноўская або Віленская — ў старану Лукішак, 4) Троцкая, дзе цяпер Троцкая вуліца, і 5) Замковая, якая вяла ў ніжні замак, або Крывы горад.

Аб Вільні пачатку ХVІ ст. знаходзім вельмі цікавае апісаньне ў кнізе, выданай у Базэлі на лацінскай мове, пад агалоўкам „De gentium moribus“ Joannis Boemi, Basileae, 1538. У стацьці „Аб Літве і жыцьці літвіноў“ (Lit. III cap. VII p. 81) сказана:

„У Літве гарады рэдкі, сёлы ня людныя; дросных зьвяроў многа, яна багата мёдам і воскам; народ ня ўжывае грошы; віно пье вельмі рэдка; трымае многа статку і дзеля гэтага ў яго ў вялікім ужытку малочная страва. Мова гэтага народу славянская, падобная да польскай. Гэта славянская мова, вельмі пашырана і ёю гавораць многія народы, з якіх некатарыя рымскага закону, як то: Палякі, Далматы, Кроаты і Корніольцы, а другія закону грэцкага, як прыкл.: Баўгары, Мараўцы, і Басьнякі; з іх некаторыя прыслухаюць брэдням Гуса, але многа ёсьць і манахійцаў, нават ёсьць і такія, каторыя яшчэ астаюцца паганамі і чцяць балванаў; апошніх маецца многа і ў Літве.

У Літве галоўны горад Вільня, які абшарам роўны Кракаву, разам з усімі яго слабодамі; дамы не будуюць ўпорадзь, але так, як у вёсцы, паміж гародаў і садоў. У Вільні дзьве сільныя крэпасьці, адна на гарэ (горад) а другая ў нізе (места). У прадмесьцях жывуць татары, на асобна назначаных ім мяйсцох, яны абрабляюць зямлю па-нашаму і такжа займаюцца таргоўляй. Татары гавораць сваёй мовай і вызнаюць веру Магамэта“.

Вільня з ХV ст. была асяродкам крыўскага культурнага жыцьця, а асабліва ў ХVІ ст. разьвіваецца і расьце тут крыўская пісьменнасьць і друкарства.

„ЛИСТЪ МЫТНИКУ ЛУЦКОМУ ШАМАКУ НА МЫТО КІЕВСКОЕ“, выданы вял. кн. Жыгімонтам Казіміравічам ў 1506 г. — „Акты, относ. къ истор. Зап. Россіи“, т. ІІ, б. І.

„ПРИВИЛЕЙ МѢЩАНОМЪ КІЕВСКИМЪ, ВЫЗВОЛЯЮЧИИ ИХЪ ОТЪ ДАВАНЬЯ МЫТА ПО ВСЕМУ ВЕЛИКОМУ КНЯЗЬСТВУ ЛИТОВСКОМУ И ОТЪ ПОДНИМАНЬЯ ПОСЛОВЪ И ГОНЦОВЪ СТАЦЫЕЮ И ПОДВОДАМИ, ВѢЧНЫМИ ЧАСЫ“, 1506 ГОДУ. Надрукаваны ў „Актахъ, относ. къ истор. Зап. Россіи“, т. ІІ, б. 2 і 3.

„ЛИСТЪ ОТЪ ЦАРА ТАТАРСКОГО МЕНДЛИ-КГИРЕЯ ДО ПАНОВЪ РАДЪ В. КН. ЛИТОВСКОГО“, 1506–1507 ГОДУ. Надрукаваны ў ІІ томе, бал. 4, „Акты, относящ. къ истор. Зап. Россіи“, СПБ. 1848.

Пачатак ліста:

Починаю, Господи, у твое имя. Великоѣ Орды великого цара Мендли-Кгиреево слово, правое руки и лѣвоѣ великого улуса темникомъ и тысячникомъ и сотникомъ и десятникомъ, вланомъ, княземъ… и всему поспольству. Даемъ вамъ вѣдати, штожъ великии цары дяды наши и великии царъ Ачъжи-Кгиреи, отецъ нашъ, коли ихъ потны кони были, до великого князя Витовта, до Литовское земли въ гостиное поѣхали, великую ласку и честь видали; и за то… пожаловали Кіевомъ въ головахъ, и многія мѣста дали“…

У ХІV і пачатках ХV ст. Літоўска-Крыўскай дзяржаве прыходзілася змагацца галоўным чынам з немцамі. Пад Грунвальдам сілы Прускага ордэну былі зломлены. Казімір давяршыў разгром Прусіі і ўзалежніў яе ад сябе. Мейсца галоўных ворагаў Літоўска-Крыўскай дзяржавы заступілі ў палавіне XV і ў ХVІ ст. крымскія татары, якія пачалі пустошыць прыналежачыя да Літоўска-Крыўскай дзяржавы Украінскія землі. У 1482 годзе хан Мэнглі-Гірэй ўзяў Кіяў і спаліў яго. Пад націскам татараў палуднёвыя граніцы Літоўска-Крыўскай дзяржавы, якія пры Вітаўце былі прысунуты да Чорнага мора і да усьцяў Дняпра і Днястра, адступілі на поўнач да рэк: Тясьміны, Сінюхі, Саўранкі і Ягарлыка. Мэнглі-Гірэй быў вернай падпорай Масквы пры змаганьні з Літвой за Казіміра, Александра і Жыгімонта, не глядзя на тое што дабіўся ад іх платы багатых „упамінкаў“ ў ліку да 15 тысяч залатых ў год, ня лічучы дарункаў рожнымі рэчамі. Немаль што год татары пустошылі Кіяўшчыну, Падольшчыну, Валынь, забягаючы часам ў Крыўскія і Літоўскія землі, пад Слуцак, Менск, Горадню і нават пад Вітебск. Хоць наступнік Мэнглі- Гірэя, Махмэт-Гірэй стаўся ворагам Масковіі, але напады татарскія не спыняліся праз усё немаль ХVІ ст. (гл. Любавскій, „Очерк Исторіи Литовско-Русского государства“. Масква 1915 г.)

„ПРИВИЛЕЙ КОРОЛЕВОИ АЛЕНѢ НА ЗАМОКЪ БѢЛСКЪ З МѢСТЫ САРАЖОМЪ И БРАНСКОМЪ, ДО ЖИВОТА ЕѢ МИЛОСТИ“. Выданы ў 1507 годзе. Надрукаваны ў ІІ томе, бал. 6, „Акты, относящ. къ истор. Зап. Россіи“, СПБ. 1848 г.

„А дали есмо еѣ милости тотъ замокъ и съ тыми мѣсты до живота еѣ милости, кромъ одноѣ коморы восковоѣ тамъ въ Бѣлску, до котороѣ жъ коморы купцы намъ воски дають за нашы пѣнязи, къ потребѣ мынцы нашое великого князства Литовского“.

„ЛИСТЪ КНЕГИНИ ПЕТРОВОЙ МЕЗЕЦКОИ, КНЕГИНИ ОПРАНИ, НА ПЯТЬ СЛУЖОБЪ ВЪ СМОЛЕНСКОМЪ ПОВѢТѢ“. Выданы ў 1507 годзе вял. кн. Жыгімонтам. Захаваўся ў Літоўскай Мэтрыцы: кн. VIII б. 141: перадрукаваны ў ІІ томе „Акты, относ. къ истор. Зап. Россіи“, СПБ. 1848, б. 7.

„ЛИСТЪ ОТЪ ПАНОВЪ РАДЪ ДО МИТРОПОЛИТА, АБЫ ВЪ ЧАСЪ ЗАМЯТНИ И НЕБЕСПЕЧЕНСТВА ОТЪ МОСКВЫ НА ЗАМКУ МѢНСКОМЪ ЛЮДЕЙ ПРЫСЯГОЮ УТВЕРДИЛЪ, А САМ ПОТОМЪ ДО ВИЛЬНИ ЕХАЛЪ И ПАНОВЪ ВСИХЪ ПРИСѢГИ СЛУХАЛЪ“. Пісаны панамі Радай вял. кн. Літоўскага ў Вільні ў 1507 г. Мэтрыка Літоўская, пераховываўся ў архіве Святарнага Сыноду ў Пецярбурзе; перадрукаваны ў ІІ томе, бал. 7 і 8. „Акты, относ. къ истор. Зап. Рос“.

„УСТАВА СОЙМУ ВИЛЕНСКОГО, КОТОРЫЙ ЖЪ БЫЛЪ О ГРОМНИЦАХЪ, ЛѢТА БОЖОГО ТЫСЯЧА ПЯТЬСОТНОГО И СЕДЬМОГО“. Мэтрыка Літоўская, кн. VIII, б. 264–266, з архіву Пецярбуругскага сэнату. Перадрукавана ў ІІ томе „Акты, отн. къ ист. Зап. Рос. бб. 8, 9, 10.

Сойм пастанаўляе зрабіць народны перапіс:

„Панове, княжата, земяне, вдовы и вся шляхта мають въ имѣньяхъ своихъ люди свои вси переписати и подъ присягою господару его милости тыи списки дати“.

Караць тых, што на паложаны час ня выедзе на вайну:

…„хто на рокъ положеный и мѣстцо намѣненое на войну не выѣдетъ, тотъ маетъ господару его милости вины заплатити сто рублевъ грошей. А естли бы хто надѣючися на свое богатство и упоромъ своимъ, черезъ рокъ положеный, до того дня не прыѣхалъ къ тому мѣстцу положеному, безъ великоѣ причины, которая бы мѣла быть вправдѣ найдена; тотъ шыю тратитъ."

Аб уцякачох з войска, пастаноўлена:

„А хто зъ войны уѣдетъ безъ вѣдома господарского, або безъ гетманова, тотъ шыю тратитъ“.

Аб часе вайны пастаноўлена:

…„панове воевода и княжата, земяне, вдовы и вся посполите шляхта и тыи вси которыи къ войнѣ прислухають, были бы готови на сесь Великдень прийдучии на службу господарскую, на войну… А для того такъ короткии рокъ положонъ, выстерегаючися того, абы непрыятель господарскии, вслышавши то, ижъ господар нашъ хочеть съ нимъ валку почати и своего подъ нимъ доставати, не впередилъ втягнути въ паньство его милости: для того зачасу земля абы вготовлена была“.

Пастаноўлены такжа падатак на вайну:

…„серебрщизну дати: зъ воловоѣ сохи по шести грошей, а съ коньское сохи по три гроши; а хто землю держитъ подъ собою, а воловъ и клячъ не маетъ, а зъ земли пожыву маетъ, тотъ однакъ три грошы маетъ дати“.

…„тую серебрщизну брати у въосень, олижъ какъ хлѣбъ новыи будетъ, на день Матки Божъи послѣднеѣ, для тоѣ причины, што жъ тыми часы жыто вельми дорого“.

„ПОТВЕРЖЕНЬЕ ПРИВИЛЕЮ КОРОЛЯ Е. М. АЛЕКСАНДРА МѢЩАНОМЪ ВОЛКОВЫЙСКИМЪ НА ПРАВО МАЙДЕБОРСКОЕ И НА ИНШЫЕ ВОЛЬНОСТИ“. Выданы ў 1507 годзе. Мэтрыка Літоўская, кн. VIII, б. 147–148. „Акты, относ. къ истор. Зап. Россіи“, т. II, б. 11–12.

„ПОСОЛЬСТВО ДО МИСТРА ЛИФЛЯНТСКОГО ПАНОМЪ ЮРЬЕМЪ ЗАВИТИЧЕМЪ“. Гэты наказ паслу дадзены ад караля Жыгімонта ў 1507 годзе. Мэтрыка Літоўская, кн. ХІІ, б. 17–18. „Акты, отн. къ ист. Зап. Рос.“ т. IІ, б. 14.

Жыгімонт запрашае Ліфляндзкага магістра Вальтэра Плетэнбэрга прыняць удзел у вайне супроць Масквы і паведамляе, што ўжо да цароў Перакопскага і Казанскага паслаў паслоў з вялікімі дарамі:

„абы вжо весны сеѣ тягнули въ землю непрыятеля нашого, великого князя московского, со всими моцами своими; а мы вжо приказали всей земли подданымъ нашымъ въ готовѣ быти къ сему Великодню“.

МОВЫ ПОСОЛЬСКІЯ КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА ВЯЛІКАМУ КНЯЗЮ МАСКОЎСКАМУ ВАСІЛЮ ІВАНАВІЧУ. Мэтрыка Літоўская 1507 г., месяц Сакавік, кн. VIII, бб. 7 і 23–25. „Акты, отн. къ истор. Зап. Росс.“ бб. 14–18.

Найперш Жыгімонт паведамляе аб сьмерці брата в. к. Літоўскага Александра і ўзойсцю сваім на пасад:

… „волею Божьею сѣли есмо на столцах отчинныхъ нашихъ, на государствах коруны Польскоѣ и великого князства Литовского господаремъ“.

Далей упамінаецца аб звароце зямель захопленых Масквой:

Люди твои позасѣдали волости Смоленскія, на имя Ельну, Ветлицу, Руду, Щучью и тыми часы помѣщики Дорогобужские непераставаючи людай нашихъ полономъ беруть, розбивають, крадуть, грабять, и невымовные шкоды нашымъ подданымъ чинять“.

„УСТАВА СОЙМУ МѢНСКОГО ВОЕННАЯ, ЛѢТА БОЖЬЕГО 1507“. Мэтрыка Літоўская, кн. VIІІ, б. 297–228. „Акты, отн. къ истор. Зап. Рос.“ т. ІІ, бб. 27 і 28. У вайсковым абозе суд пераходзіў у рукі гэтмана і устава пастанаўляе асабліва вострыя кары за праступкі:

… „хто будеть што кому силно брати, а въ томъ заплаты слушное не вчинивши, того маетъ панъ гетманъ поиманьнемъ карати;

„а хто-бы кого лупилъ, того обѣсити;

„хто корда добудетъ на кого, ино руку втяти; а хто кого ранить ино шыю втяти;

„хто поѣдетъ впередъ на стравованье безъ ведома гетманского, того въ ланцугъ, а у кого што взялъ, тому заплата;

„а хто бы найденого коня держалъ въ себе черезъ три дни, не оповѣдивши гетману, и запрагалъ его у возъ, або на немъ ѣздилъ, а потомъ у кого его познаютъ: тогды маетъ коня лицемъ вернути, а навязки столько заплатити тому, чии конь, чого онъ стоялъ;

если бы хто которую речь нашолъ, а у себе держалъ, а пану гетману не оповѣдилъ, а потомъ у кого лицомъ выймут, а будетъ вышеи полукопья, ино того на шыбеницу;

„хто съ бчолами дерево посѣчетъ, того тежъ на шибеницу; а хто выдеретъ бчолы, ино заплатиты полкопы, а вины пану гетману полкопы жъ грошей;

„а лезивъ бы съ собою не брали, то маетъ выволано быти; а послѣ выволанья у кого найдуть лезиво, тотъ маеть вины заплатити рубль грошей, а лѣзиво зсѣчи;

„у корчмита естли медъ краденый найдуть, того корчмита з войска до дому, а въ томъ его другии раз поимаютъ, тогды того на шибеницу.

„Сторожа мает чергою быти; а естли бы пригодилася черга негодного на сторожу, а панъ гетманъ хотѣлъ бы послати годного на сторожу въ други разъ: тогды маетъ у того у негодного коня вземши дати подъ годного.

„Тежъ каждый маетъ вѣдати уставу якъ заплату чинити за стравныи рѣчи: за вола — полкопы грошей; за яловицу — двадцать грошей; за вепра — дванадцать грошей, за барана — два грошы; двое гусей — за грошъ; четверо куровъ — за грошъ; копа жыта за тры грошы; овса копа по два грошы“.

„ПОСТАНОВЕНЬЕ НА СОЙМѢ НОВГОРОДСКОМЪ, НАПЕРЕДЪ ЗЪ СТОРОНЫ БРАНЬЯ ПОЛЬСКОѢ МОНЕТЫ ВЪ ЛИТВѢ, И УСТАВА ПЛАЧЕНЬЯ ЖИВНОСТИ ЛЮДЕМЪ СЛУЖЕБНЫМЪ“. 1508 Г., ЧЭРВЕНЯ 5 ДНЯ. — „Акты, относящіеся къ истор. Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г.

„Жыкгимонтъ король и великій князь. Явно чинимъ симъ нашимъ листомъ, всимъ посполитѣ и каждому особно, штожъ для нынѣшнее потребы земскоѣ, помысливши съ паны радами нашими; вчинили есмо уставу, найпервѣй о пѣнязехъ; и то для того, ижь мынца наша монеты великого князства еще не почала бити, а такъ многимъ людемъ, а найболѣй паномъ Полякомъ трудность великая, што ся дотычетъ купованья живности на себе и на кони и всякихъ иных потребныхъ рѣчей, не маючи пѣнязей Литовскихъ. Про то даемъ вѣдати всимъ и приказуемъ, абы каждый купець и всякій иный человѣкъ, отъ тыхъ-то часовъ, брали полугрошки Польскіе всякіе товары и стравные рѣчи; а полугрошокъ Польскій маетъ отмѣненъ быти за чотыри пѣнязи Литовскихъ, а грошъ Польскій за осмъ пѣнязей Литовскихъ; а тымижъ полугрошки зася маетъ каждый мѣщанинъ и всякій чоловѣкъ нашъ и князьскій и паньскій и боярскій врочный свой податокъ государю своему заплатити и мытнику мыто отдати. А который бы врядникъ нашъ, намѣстникъ, або тивунъ, або мытникъ, тыми пѣнязми не хотѣлъ поплатку нашого во всякого чоловѣка взяти, тотъ маетъ каранъ быти; так и купецъ естли бы не хотѣлъ за каждый товаръ тыхъ полугрошковъ Польскихъ брати, въ такового маетъ быти взятъ таваръ и данъ тому, хто его торговалъ, а пѣнязи на замокъ, а естли у войску, ино на гетмана; а тая монета Польская маетъ быти брана до часу.

Также каждый мѣщанинъ и всякій чоловѣкъ, хто — колвекъ до войска привезетъ каждый товаръ и всякіи стравные рѣчи, маетъ доброволенство продати подлѣ умовы своее; пак ли бы не хотѣли до войска везти, ино вставливаемъ заплату кождоѣ живности тымъ обычаемъ: каждый коли у пищованье поѣдетъ, маетъ взяти вижа у князя гетмана; а вземши вола маетъ заплатити Польскими полугрошки полкопы грошей, а Литовскими двадцать и чотыри грошы; яловица Польскихъ пятьнадцать грошей, а Литовскихъ дванадцать грошей; вѣпръ Польскихъ десять грошей, а Литовскихъ осмъ грошей; баранъ Польскихъ полтретья гроша, а Литовскихъ два гроша; двое гусей Литовскій грошъ, а Польскій грошъ и два пѣнязи; четверо куровъ потомуж, трое качокъ потомужъ, копа ржи три грошы Литовскихъ, а чотыри грошы Польскихъ безъ дву пѣнязей; овса копа два грошы Литовскихъ а польскихъ полтретья гроша.

Тежъ, естли бы хто самъ, а любо слуга въ чомъ тамъ выступенъ былъ, которымъ бы обычаемъ мѣлъ каранъ быти, абы подданыи наши, вмѣсто обороны, отъ войска сказы и впаду болшого не приняли, найпервѣй: хто будетъ кому што силно брати, а въ томъ заплаты слушноѣ не вчинивши, того маетъ князь гетманъ поиманьемъ карати; а хто бы кого лупилъ того обѣсити, Тежъ хто корда добудетъ на кого, ино рука втять, а кто кого ранить, ино шыя втять. Хто поѣдетъ впередъ, въ пищованье, безъ вѣдома гетманского, того въ ланцугъ, а у кого што взялъ, тому заплата. А хто бы найденого коня держалъ въ себе черезъ день а назавтрее, не оповѣдивши гетману, а запрягалъ его у возъ, або на немъ ѣздилъ, а потомь въ кого его познають: тогды маеть коня лицомъ вернути, а навязки только заплатити тому чій конь, чого онъ стоялъ. Тежъ естлибы хто которую рѣчь знашолъ, а въ себе держалъ, а князю гетману не оповѣдилъ, а потомъ у кого лицомъ выймуть: а будеть вышей полукопья, ино того на шыбеницу. А хто со пчолами дерево посѣчетъ, того тежъ на шыбеницу; а хто выдеретъ пчолы, ино заплатити полкопы, а вины енязю полкопы жъ грошей; а лезивъ бы съ собою не брали, то маетъ выволано быти, а послѣ выволанья у кого найдуть лезиво, тотъ маетъ вины заплатити рубль грошей, а лезиво зсѣчи. Тежъ въ корчмита зъ войска высвѣтчити, а виною князь гетманъ казнитъ подлѣ заслуги. А хто бы зъ войска втекъ до дому, а въ томъ его поимаютъ, тогды того на шыбеницу. Приказуемъ, абы есте князя Костянтина Ивановича Острозского, гетмана нашого, во всемъ были послушни: бо есмо казали ему послушныхъ чествовати, а упорныхъ и непослушныхъ карати, не мнѣй какъ мы сами панъ господаръ, подлѣ его заслуги. Тежъ, естли князь гетманъ въ которой колвекъ рѣчи послалъ бы дворянина нашого, або земянина, або своего слугу, а хто бы его зсоромотилъ, або збилъ: и естли будетъ человѣкъ добрый знаменитый, того слѣбомъ звязавши до насъ послати, а хто бы ровный былъ, того тамъ скарати, чого заслужилъ. Сторожа маетъ чергою быти, а естли бы пригодилася черга негодного на сторожу, а князь гетманъ хотѣлъ бы послати годного на сторожу въ другій разъ: тогды маетъ у того негодного коня вземши дати подъ годного. Также у войщѣ (у войску) никто не маетъ смѣти шинковати, не доложившися гетмана, под страченьемъ питья оного. Тежъ, естли бы хто кгвалтомъ отнималъ товары, або стацѣи, которые бы везены до войска, на живность войску, тотъ маетъ смертью каранъ быти. Также, хто бы хоромы, будованье рушалъ, казилъ, жогъ, въ ланцугъ маетъ всажонъ быти, а тому, чіѣ будуть, шкода платити. Тежъ, естли бы чій слуга збожье попасъ, государъ того слуги маетъ тое збожье поплатити, а слуга тотъ маетъ кіемъ каранъ быти. Сталося въ Новѣгородцѣ, на соймѣ, мѣсяца Іюня в 5 день, индикта 11. — При томъ были: воевода Троцкій панъ Миколай Миколаевичъ; гетманъ, староста Луцкій, маршалокъ Волынскоѣ земли князь Костянтинъ Ивановичъ Острозскій; панъ Троцкій, староста Жомоитскій панъ Станиславъ Яновичъ; маршалокъ панъ Станиславъ Петровичъ; подчашій панъ Олбрахтъ Мартиновичъ Кгаштолтъ; маршалокъ, намѣстникъ Волковыскій панъ Янъ Яновичъ Заберезенскій“.

„ЧЛОНКИ, КОТОРЫЕ МАЕТЪ СУДИТИ СТАРОСТА ВЪ ЗЕМЛИ ДОРОГИЦКОЙ“ — каралеўскі наказ старасьце Дарагіцкай зямлі аб судовых справах, якія ён мае права разьбіраць. 1511 г. Чэрвеня 2 дня. — „Акты, относящіеся къ истор. Зап. Рос.“, т. II, Спб., 1848 г.

„Староста Дорогицкій не маетъ ничого на Замку судити, нижьли только тые чотыри члонки, которые маетъ въ привилью выпысаны: кгвалтъ домовый, пожогу, паненьскій або невѣстскій кгвалтъ, а розбой на добровольной дорозѣ. А што ся тычетъ того, коли ся шкода станетъ дереву нашому бортному, тогды на тое дѣло мають выѣехати гаевникъ, а вижъ городскій, а два коморники, судьинъ и подсудковъ, а писаръ городскій, и мають тую рѣчъ судити и конецъ вчинити; а естли бы они не могли тому конца вчинити, або бы кому видѣлася кривда: тогды они мають то отказати передъ старостою и судьею и подсудкомъ, и они мають тому конецъ вчинити. А што ся дотычетъ на землю выѣзджанья для грацицъ, тамъ маетъ выѣзджати староста съ судьею и съ подсудком, а свѣтки маетъ пописовати и листы судовые давати писаръ старостинъ. А возного маетъ староста посполъ съ судьею и съ подсудкомъ и со всею землю обирати. А што ся дотычетъ военного дѣла, въ то не маеть староста вступатися, а ни судити а ни радити не маеть; нижыли маетъ о томъ вѣдати судья съ подсудкомъ. А безъ лица злодѣйства староста не маетъ судити: маетъ судити судья съ подсудкомъ. И во во всемъ маетъ имъ право держано быти подлугъ ихъ привилья, а староста Дорогицкій, противку ихъ привилья, не маетъ ихъ ни въ чомъ судити и винъ ихъ на себе брати, што на нихъ идетъ“.

„СОБОРЪ ВЪ БОГОСПАСАЕМОМЪ ГРАДИ ВИЛЬНИ БЫВШІЙ“. Гэта пастановы віленскага праваслаўнага сабору, які адбыўся ў 1509 годзе, (Руск. Истор. бібл. ІV, 5–18).

Між іншым у пастановах сабору чытаем (у перакладзе):

„некатарыя і ў нашымъ законе, дзеля сьвецкай славы і ўлады, яшчэ пры істнаваньні жывога і здаровага біскупа, перад сьмерцю яго, на тое біскупства падкупляюцца і бяруць, без рады і волі мітрапаліта і біскупаў і без разгляду сабраньня князёў і паноў нашага закону грэчаскага“.

Бываюць такжа нягодныя асобы паміж сьвятароў якія:

„наложніцы меваюць“.

„ПОТВЕРЖЕНЬЕ МѢЩАНОМЪ ПОЛОЦКИМЪ НА ПРАВО МАЙДЕБОРСКОЕ И ИНШІЕ ВОЛЬНОСТИ ИХ“. 1510 Г. ЖНІЎНЯ 27 ДНЯ. Гэга грамата сцьверджана потым каралём Ўладыславам ІV 1634. г. Ліпня 28 дня. — „Акты, относящіеся къ исторіи Зап. Рос.“, т. II, Спб., 1848 г.

„Во имя Божье, аминь. Сказила бы всякіе рѣчи съ часомъ старость, кгды бы вчинки ліюдскіе, которые жъ съ прироженья своего конецъ маютъ, не были черезъ листы упевнены и годнымъ свѣдетствомъ къ пришлой вѣдомости взнакомичены. А про то, къ вѣкуистой тоѣ рѣчи памяти, мы Жыкгимонтъ, зъ ласки Божьее король Польскій, великій князь Литовскій, Русскій, княжа Пруское, Жомоитскій и иныхъ панъ и дѣдичъ, чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ, хто на него посмотритъ, або чтучи его вслышитъ, нынѣшнимъ и потомъ будучимъ, кому будетъ потреба того вѣдати, ижъ маючи взглядъ къ посполитого доброго розмноженью, и хотячы положенье мъста нашого Полоцкого въ мѣрѣ лѣпшей постовити, абы мѣщане наши тамъ мѣшкаючіи черезъ врядъ добрый и справедливый (у другіх сьпісках „черезъ раду добрую и справедливую“) были вмножены: и ачъ кольвекъ того мѣста нашого Полоцкого, перво, щастноѣ памяти передокъ и братъ нашъ, Александръ король и великій князь его милость, видячи впадъ и сказу, которою жъ мѣщане тамошніе мѣли, для права того, когорымъ ся первѣй рядили, его милость съ того права Литовского и Руского, або которыи — кольвекъ права перво того тамъ держаны, въ право Нѣмецкоае, то есть, Майтборское перемѣнилъ, и на вѣчныи часы, подлугъ того права Майтборского, съ суполного обычая, всякіе уставы привильемъ своимъ имъ потвердилъ; а вѣдь жо зася его милость, для нѣкоторыхъ трудностей, не рушаючы ихъ права Майтборского, многіи члонки въ томъ привильи своемъ имъ отмѣнилъ, какъ жо то явно есть, што ся дотычетъ сельскихъ путниковъ и иныхъ нѣкоторыхъ члонковъ. А такъ, съ того отмѣненья, нѣкакъ того права Майтборского у воитпеньи были, для которого-жъ мѣщане мѣста Полоцкого промежку себе росторжку и роздѣлъ вчинили: нѣкоторые зъ нихъ съ права Нѣмецкого выломившися, подъ присудъ городскій далися, а многіе и прочь розошлися. Мы, хотячи брата нашого, славноѣ памяти короля Александра врядъ и справу имъ потвердити, знову вси члонки выбравши съ того первого привилея брата нашого, въ сесь нашъ привилей вписуемъ, и, абы напотомъ промежку ими блудъ не былъ, симъ нашимъ листомъ моцно чинимъ и на вѣки утвержаемъ. Наипервѣй, въ томъ мѣстѣ нашомъ вышереченомъ Полоцкомъ войтовство, которое жъ его милость братъ нашъ вставилъ и тое войтовство надалъ, мы тую данину и наданье его милости войтови потвержаемъ: маетъ войтъ нынѣшній и по немъ будучіи войтове Полоцкии отъ всихъ судовъ мѣстскихъ и винъ судовыхъ брати третій пѣнязь. Нижьли тая вина, которая выписана въ Майтборскомъ правѣ на бурмистровъ и на раду (какъ жо во всихъ головныхъ мѣстѣхь, которыи вживають того права Майтборского, обычай есть), — тая вина, подлугъ ихъ права писаного, маетъ быти на ратушу бурмистромъ и радцамъ; а они не мають того къ своему пожитку обернути, але то маетъ быти обернено на оправу мѣста Полоцкого и посполитое мѣстское доброе. Такожъ который платъ рѣзники дають съ клѣтокъ мясныхъ, ино всего того плату маетъ быти половица войту, а другая половица на ратушу; а заказуемъ абы подлѣ первого привилея брата нашого и нынѣшнего, нихто въ Полоцку, какъ зъ бояръ, такъ и зъ мѣщанъ, ятокъ рѣзничихъ, то есть, мясныхъ къ своему пожитку не мѣлъ. Также и платъ зъ вина зжоного маетъ быти весь на войта. Тежъ вси мѣщане, и чорные люди, и всякие закладни, какъ тые, которые мѣшкають въ замку и около замку, такъ тежъ за Двиною и на всякихъ мѣстцахъ въ мѣстѣ нашомъ Полоцкомъ, за владыкою, и за игуменьею, и за князи и за баяры, и за игумены и за попы, на всихъ мѣстцахъ церковныхъ и князьскихъ и боярскихъ, хочемъ и приказуемъ, абы отъ тыхъ часовъ, конечно, вси тые люди были въ паслушенствѣ, того права Майтборского и тымъ правомъ отъ войта и отъ бурмистровъ и рядецъ судилися и рядилися и справовалися, и посполу зъ мѣстомъ всякіи поплатки и подачки и тяжкости и послуги давали и служили. А который съ тыхъ сѣдитъ на земли церковной, або на князьской и на боярьской, тотъ только маетъ господарю своему поземь заплатити, подлѣ обычая, какъ съ господаремъ земли тоѣ вмовитъ, а больши того господарь къ нему ни маетъ ничого: нижьли кождый князь и бояринъ маетъ мѣти собѣ по едному по дворнику а по огороднику на пріѣздъ, а больши того закладневъ не маетъ мѣти въ мѣстѣ нашомъ Полоцкомъ. Тежъ которыи мѣщане домы и дворища свои мають въ городѣ, або на мѣстѣ, а сами живуть въ селѣхъ, тые вси мають быти права Майтборского послушни, потомужъ и ремеслники мѣста Полоцкого, Золотари, кушнеры, кравци, сѣдляры, рымари, ковали, слѣсары, шевци, сыромятники, кожемяки, гончары, пивовары, тесли, мурали, дряголи, столяры, то есть, скрынники и всякого ремесла люди, также и скоморохи, вси тые вышейписаныи люди мають того ихъ права Майтборского во всякихъ рѣчахъ послушни быти: ино, естли кому до нихъ которое дѣло будеть, тогды они не повинни ни предъ кимъ становитися въ правѣ, только передъ войтомъ и бурмистры и рядци, которые жъ ихъ мають судити правомъ ихъ Майтборскимъ. Такожъ што мѣщане покупили земли у бояръ Полоцкихъ, або въ сельскихъ путниковъ, або въ данныхъ або въ пригонныхъ людей: ино тые мѣщане мають сътыхъ земль служити намъ военною службою. А пригодить ся мѣщанину которое земляное дѣло до боярина, або до боярьскихъ або до городскихъ людей, або боярину або боярьскимъ людемъ до мѣщанина о земляное жъ дѣло: ино мають выслати на земли съ обу сторонъ, державца Полоцкій съ своее руки, а бурмистры мають сами выѣхати, або радскихъ выслати, и тамъ справедливость вчинити. А естли будетъ мѣстскій чоловѣкъ виненъ, ино вина на ратушу; а кого державца пошлетъ съ своее руки, ино тому помильное дати. А естли будуть иншіи которые дѣла бояромъ, або людемъ боярьскимъ, або городскимъ людемъ, або владычнымъ людемъ, або игуменьинымъ людемъ до мѣщанъ або до мѣстскихъ людей и они мають передъ бурмистры и передъ войтомъ и передъ рядскими на ратуши право мѣти. А намъ мѣщани Полоцкими, а ни ихъ землями ни кого не даровати. А по домомъ мѣстскимъ слугамъ державцы нашого Полоцкого не стояти. Тежъ вызволяемъ ихъ отъ подводъ, которые жъ первѣй посполито давали: ино вжо напотомъ, на потребу нашу земскую мають подводу дати, а проводника зъ города, коли подводный листъ увидятъ, сыкгнетомъ нашимъ запечатаный, подлѣ уставы и листу короля его милости Александра. Тежъ вызволяемъ ихъ отъ сторожи: нѣжли къ нашой потребѣ сторожу мають дати. А которыи купцы будуть къ Полоцку пріѣзджати съ куплями своими, чужоземци и Рижане, и они не мають торговати зъ гостьми, только съ Полочаны; тежъ ни одинъ купецъ Ризскій, а ни которыи иншіи чужіи не будуть мочи инако продавати и куповати, только подъ тою мѣрою, на долѣ выписаною. Про то, тыи купци чужіи подъ тою мѣрою будуть куповати: воскъ въ одной штуцѣ по полуберковеску, соболи и куници и тхоры по сороку, бѣлку, горностаи, ласицу, норицу по полтретья ста, попелъ и смолу лаштомъ однымъ, а тою не мають купити ни въ лѣсѣ, ни въ бору, ни въ селѣхъ, только на мѣстѣ; шафранъ, мушкатъ, гвоздики, квѣтъ мушкатовый, кгалганъ, цытваръ и иншіи зелья дорожшіи фунтомъ; тежъ сѣкиры, ножи и иншіи такіи рѣчи тахромъ, або въ тузинъ, желѣзо, олово, мѣдь, цину, мосяжь и иншіи такіи жъ рѣчи центнаремъ, тежъ фикги и розинки кошомъ, вино якое кольвекъ и пиво Нѣмецкое и иншіи питья чужіи бочкою цѣлою; и того для, тыи купци чужіи не будуть смѣти подъ мѣру меншую ни продавати, ни купити, только какъ вышей выписано; а естли бы который своею смѣлостью иначей вчинилъ, тогды тую куплю войтъ и бурмистры, на ратушу возмутъ. Такъже купци Ризскіи и иныи купци Нѣмецкіи не мають съ своими куплями ѣздити до Витебска и до Смоленьска мимо Полтескъ, подъ страченьемъ всихъ товаровъ ихъ: нѣжли мають ѣздити зъ своими потребами, безъ купли, для выправленья долговъ своихъ. Такожъ важницу въ мѣстѣ Полоцкомъ (которую перво сего держали мѣщане посполу зъ бояры, за отца нашого Казимира короля его милости, а потомъ съ тоѣ важницы платъ былъ въ нашой воли) мы, зъ ласки нашое, на размноженье посполитого доброго и для лѣпшого вспоможенья мѣста нашого Полоцкого, придали есмо тую вагу и платъ съ нее на ратушу. Тамъ же будуть мѣти и капницу, въ которой жо кождый воскъ топленый печатью мѣстскою мають знаменовати, и съ того вжитки къ посполитому доброму мѣстскому оборочати. Дозволили есмо тежъ имъ млынъ справити на рѣцѣ на Полотѣ; а вымелки и пожитки съ того млына мають роздѣлены быти на двое, половица намъ, къ замку нашому, а другая половица имъ на ратушу, съ котороѣ жъ половици своей мають они млынара ховати у того млына. Допустили есмо имъ тежъ збудовати лазьню посполитую, гдѣ мѣстцо подобное обравши, а платъ съ нее на ратушу. Дозволили есмо тежъ чотыри домы гостиныи збудовати, въ которыхъ жо домѣхъ со всихъ сторонъ мають гости пріѣзжаючіи становитися, а окромѣ тыхъ домовъ, индѣ нигде не мають становитися; и съ тыхъ домовъ, платъ въ кождыи годъ такожъ маетъ быти на двое роздѣленъ: половица намъ, до скарбу нашого, а другая половица имъ, на ратушу. А отъ тыхъ часовъ княземъ и бояромъ Полоцкимъ и мѣщаномъ заказуемъ, абы нихто зъ нихъ домовъ гостиныхъ не ставилъ и съ нихъ плату не бралъ. Приказали тежъ есмо имъ, абы ратушу справили на Мѣстѣ годномъ, подъ которымъ жо ратушомъ будуть мѣти суконницу, и иные крамници, и ятки хлѣбные, и комору постригальную; тамъ жо на ратуши мають мѣти бочку мѣрную и мѣдницю подъ знаменемъ мБстскимь; при томь жо ратушу и кони мають пописывати, которыи будуть продаватн. Дозволяемъ тежъ имъ подъ ратушомъ шинковати всякое привозное питье, вино, медъ, пиво, съ которыхъ жо рѣчей вышейписаныхъ вси вжитки и доходы бурмистры и рядци къ оправѣ мѣстской маютъ ховати. Мають тежъ въ томъ первореченомъ мѣстѣ Полоцкомъ быти двадцать и чотыри рядскихъ, которыхъ жо мають обирати войтъ и бурмистры, половину закону Римского, а другую половину закону Греческого, а мають на тотъ врядъ обирати людей годныхъ, набожьныхъ, смысльныхъ, безъ кождыхъ даровъ, подъ сумнѣньемъ; которыи жъ радци зъ войтомъ посполито мають промежку себе въ кождый годъ обирати дву бурмистровъ: одинъ маетъ быти бурмистръ закону Римского, и другій Греческого. Также отозванье по ортель войтъ до бурмистровъ и радецъ маетъ допустити, а отъ бурмистровъ и радецъ никоторое отозванье, только къ намъ; а намъ судити ихъ тымъ жо ихъ правомъ Майтборьскимъ. Такожъ владыка Полоцкій нынѣшній, и по немъ будучіи владыки мають судити свои дѣла духовныи. А што ся дотычетъ тыхъ члонковъ, когорыи выписаны въ правѣ ихъ мѣстскомъ, ино то мають судити войтъ и бурмистры и рядци, а владыцѣ въ то не вступатися. Тежъ бояре тыи домы, або поля, которыи отъ мѣщанъ кгвалтовнъ покупили, мають мБщаномъ вернути, а свои пѣнязи зася взяти. Полецаемъ тежъ войту и бурмистромъ и радцомъ вси мѣстца пустыи, въ мѣстѣ и около мѣста, къ осаженью и розмноженью людей, Тежъ добровольно мѣщаномъ на будованье домовъ ихъ и на кухню дерево великое и малое въ лѣсѣхъ и въ борѣхъ брати, около мѣста за три мили, а то имъ не маетъ заборонено быти, окромъ бортного дерева. Тежъ, гдѣ первѣй добытокъ пасывали, и ныне добровольно, безъ кождого нагабанья, тамъ жо мають паствити, и тежъ у рѣки Ушати тоежъ доброволеньство даемъ имъ добытокъ свой паствити по давному; а державцовъ нашихъ Полоцкихъ, а ни боярьскихъ коней тамъ не мають паствити. Уставили есмо въ мѣстѣ нашомъ Полоцку корчмы мѣти, а платы съ нихъ на насъ; тамъ жо маетъ быти воскобойня, къ мѣсту, а съ того платъ маеть быти на ратушу, къ оправленью мѣста Полоцкого. Тежъ призволяемъ имъ злодѣи имати въ мѣстѣ и около мѣста, чіѣ кольвекъ люди будуть, а карати ихъ мають подлугъ ихъ права. Будуть тежъ вольни вси мѣщане Полоцкіи отъ мыта, сухимъ путемъ и водою, черезъ все князьство великое Литовское, какъ же Вильневци и Трочане отъ предковъ нашихъ мають собѣ то зъ особливого дозволенья. А коли положимъ ордыньщину на всю землю, ино зъ мѣста Полоцкого мають намъ дати ордыньщину по давному. Тежъ дали есмо имъ сѣножать нашу Боръ, гдѣ они мають плитницю справити на будованье ратуша и мѣста Полоцкого. Такожъ вызволяемъ вѣчно тымъ нашимъ листомъ всихъ того мѣста людей отъ судовъ и моцы всихъ воеводъ, и пановъ, и старостъ, и судей и подсудковъ, и нашихъ намѣстниковъ и ихъ заказцовъ великого князьства нашого, такъ, ижъ передъ нихъ о которыхъ коли рѣчахъ позвани будуть, не будуть повинни отповѣдати. Также дѣцкихъ намъ и врядникомъ нашимъ по нихъ не давати, кромѣ зрадного дѣла. Тежъ войтъ нынѣшній Полоцкій и потомъ будучыи войтове тамошніи не мають въ платы и во вси доходы мѣстскіи, которыи жъ приданы на ратушъ и бурмистромъ, вступатися. Тежъ, што въ ихъ правѣ Нѣмецкомъ нѣкоторыи особливыи вины на бурмистровъ выписаны, ино въ тыи вины войтъ не маетъ вступатися: нехай тыи вины выбирають бурмистры, подлѣ ихъ писаного права Майтборского. А въ заставу мѣщанъ Полоцкихъ не мають посылати: нижьли мають они на службу нашу, на войну ѣздити. Тежъ стацей не мають они посломъ нашимъ и инымъ никому давати, только олижъ на нашъ пріѣздъ мають стацею давати. А надъ то на все, мы намъ вышшое право оставляемъ. Сталося и дано въ Кракове, лѣта Божьего тысяча пятьсотъ десятого, мѣсяца Августа въ 27 день, индикта 13. — При томъ будучимъ: маршалокъ, намѣстникъ Дорогицкій панъ Литаворъ; а маршалокъ и секретаръ, намѣстникъ Витебскій и Браславскій панъ Иванъ Сопѣга; а староста бывшій Дорогицкій панъ Янъ Стецкій; а писаръ, намѣстникъ Довкговскій панъ Богушъ Боговитиновичъ; а писаръ намѣстникъ Жижморскій панъ Копотъ Васильевич“.

УСТАВА КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА СТАРОГА МОЗЫРСКАЙ ВОЛАСЬЦІ. Гл. „Чтенія въ Имп. Общ. исторіи и древн. Россійскихъ при Московскомъ Университетѣ“, кн. ІV (191), Масква, 1899 г., бб. 144–146.

Жикгимонтъ божю милостью король и великий князь.

Смотрели есмо того дѣла. Стояли передъ нами очевисто, жаловали намъ люди нашы мещане и вся волость Мозырская на намѣстника мозырского пана Андрее Немировича, штожъ бы имъ кривды дѣлалъ и новины уводилъ, бралъ на нихъ на каждую недѣлю по шести копъ грошей собе на страву и сѣно велелъ имъ на себе косити, и дрова возити, и сторожу отъ татаръ стеречи, и послы наши и гонци стацею поднимати, и подводы подъ нихъ давати, а сторожовъ на каждую недѣлю с нихъ по осминадцать биралъ, а децкованья дей казалъ на нихъ слугамъ своимъ по полукопе грошей брати. А намѣстникъ дей его мозырский бралъ на нихъ въ каждую недѣлю по дванадцати грошей, а воротныи по чотыри гроши, а медосытци тежъ по чотыри гроши, а кухари по чотыри грошы. И панъ Андрей повѣдилъ передъ нами, ижъ имъ тых кривдъ не дѣлалъ, нижли дей вы сами со мною вмовили давати мне на каждую недѣлю по шести копъ грошей на страву. А што ся тычеть иных пошлинъ, ино дей и первые намѣстники мозырские также з васъ бирывали и службы и дачки есте потомужъ служывали и даивали. И мы тому порозумевшы, ижъ тымъ людемъ нашымъ в томъ тяжкость ся великая дѣеть, встановили есмо имъ врокомъ, чымъ мають его и иныхъ намѣстниковъ нашихъ мозырскихъ поднимати. Напервей мають ему в каждый годъ давати з места и зъ волости и с каждого дыму по полукопе грошей а по пол-бочце жита. А онъ маетъ с того самъ живность мѣти изъ слугами своими, и послы нашы и гонцы стацею поднимати, и подводы подъ нихъ нанемшы давати и сторожу отъ татаръ стеречи. А который бы чоловекъ осталъ которому человѣку виненъ, справа пол-копы грошей, с права и онъ вины маеть дати толкожъ. А естли будеть платити десять грошей, и онъ вины маеть дати десять грошей. А естли бы хто платилъ кому вышшей того, або менши, тотъ маеть вины толькожъ дати, а децкованя мають слуги его брати на милю по грошу. А коли бы посолъ, або гонецъ нашъ взялъ коня в которого данника нашого, або в мещанина, тогды наместникъ мозырский маеть послати слугу своего и того коня отняти. А естли бы не отнялъ, а тотъ бы конь згинулъ, тогды маеть намѣстникъ мозырский того коня и насадное тому чоловеку заплатити. Также мещане нашы и волостныи люди мозырскии больши того дачокъ, которыи жъ вышей того в томъ листе нашомъ вряжены, не мають ему никоторыхъ давати. А што передъ тымъ ему даивали по шести копъ грошей на неделю на страву, тыхъ шести копъ грошей не мають ему давати, и сена косити, а дровъ возити, и сторожи отъ таръ (татаръ) стеречы, и подсловъ (пословъ) и гонцовъ стацею поднимати и подводъ подъ нихъ давати, и сторожовъ на каждую неделю по осминадцать не мають на городъ посылати. Нижли мають ему давати по чотыри сторожы на годъ, а отстерегшы, идучы з города, не мають жадного пѣнязя дати; и децкованья по полукопе грошей слугамъ его не мають дати, нижли помилное мають платити. Тежъ свадебныи куницы мають платити потому, какъ передъ тымъ плачывали за отца нашого Казимира короля его милости. А намѣстнику его по дванадцати грошей на неделю и воротному медосытцкому и кухаремъ не мають платити вечно. И вже панъ Андреи и иные по немъ будучые намѣстники мозырские мають рядитисе подлугъ того, в симъ нашомъ листе выписано. Такежъ, еслибы который чоловекъ былъ вбогъ, а тыхъ пѣнязей полукопъя грошей не мелъ чымъ платити, а для того мѣлъ бы дитя свое зоставити, або самъ з мѣстца зайти ино мещане, старшые мужи, вся волость Мозырская поднялися и злюбили к намъ тые пѣнязи и на себе на богатшихъ мужей роскинути и намѣстнику нашому заплатити, абы для того тотъ чоловекъ дитяти своего в неволю не далъ, або самъ з мѣстца не сшолъ. Паклибы они того намъ не хотели полнити, подлугъ слюбу своего, а для того мелъ бы который чоловекъ дитя свое в неволю дати, або самъ з мѣстца зойти, тогды мы ихъ маемъ за таковый выступъ виною нашою сказнити, абы напотомъ того ся недопускали. А на твердость того и печать нашу казали есмо привесити к сему нашому листу. Писанъ в Краковѣ, дек. 8 день, индикт 13“.

СУДОВАЯ КАРАЛЕЎСКАЯ ГРАМАТА АБ ПРЫЎЛАШЧАНЬНІ ПОЛАЦКАМУ ЎЛАДЫЦЫ ЭЎФІМІЮ АРХІБІСКУПСКАГА ТЫТУЛУ. 1511 Г. ЛІПНЯ 5. Сапуновъ „Витебская Старина“, т. І.

„…жаловалъ намъ владыко Полоцкій и Витебскій Евѳимей на митрополита Кіевскаго и всея Руси Іосифа, о томъ, штожъ дей: „онъ не пишетъ мене въ листѣхъ своихъ архіепископомъ; а передъ тымъ дей митрополитове до моихъ предковъ, владыкъ Полоцкихъ, писывали „архіепископомъ“, и сами предкове мои въ лястѣхьъ своихъ титулъ свой писывали „архіепископъ“; и он дей ми того нынѣ боронитъ“. И митрополитъ повѣдилъ передъ нами: „писывали дей мои предкове до его предковъ, владыкъ Полоцкихъ и Вятебскихъ „архіепископомъ“, але съ своее даброѣ воли, а не зъ стародавного обычая“. И мы пытали о томъ всихъ князей Друцкихъ и бояръ Полоцкихъ: какъ здавна бывало? и они повѣдили передъ нами, штожъ здавна владыки Полоцкіи и Витебскіи писывалися въ листѣхъ своихъ архіепископомъ“, а митрополитове вси, зъ вѣковъ, писывали до его предковъ „архіепископомъ“. Ино мы того досмотрѣвши съ паны радами нашими, владыку Полоцкого и Витебского Евѳимія въ томъ есмо знашли правого, и митрополиту есмо приказали, абы онъ до него отъ себе завжды писалъ „архіепископомъ“, и онъ самъ маетъ писати и по немъ будучые владыки въ листѣхъ своихъ титулъ свой „архіепископомъ“, на вѣчные часы…

СУДОВАЯ КАРАЛЕЎСКАЯ ГРАМАТА АБ МЕЙСТНІЦТВЕ ЎЛАДЫК, ПОЛАЦКАГА ЭЎФІМІЯ І ВАЛАДЗІМЕРСКАГА ВАСІЯНА. 1511 Г. ЛІПНЯ 5. „Витебская старина“, Сапунова, т. І.

(…) Смотрѣли есмо того дѣла, съ паны радами нашими: стояли передъ нами очевисто, жаловалъ намъ владыка Полоцкій и Витебскій Евѳимей на владыку Володимерского и Берестейского Васьяна, о томъ, штожъь деи „онъ хочетъ вышей мене въ мѣстцы сѣдѣти, а передъ тымъ предкове его, владыки Володимерскіе, моихъ предковъ, владыкъ Полоцкихъ николи вышей ихъ въ мѣстцы не сѣживали. И владыка Володимерскій тыми разы съ нимъ передъ нами правоватися о томъ не хотѣлъ. Ино мы пытали о томъ всихъ князей Друцкихъ и бояръ Полоцкихъ: какъ здавна бывало? и они повѣдали передъ нами, штожъ передъ тымъ николи владыка Володимерскій владыки Полоцкого не посѣдалъ, але завжды владыки Полоцкіи вышей владыкъ Володимерскихъ сѣживали. Ино мы того досмотрѣвши съ паны радами нашими, казали есмо владыцѣ Полоцкому и Витебскому Евѳимею вышей владыки Володимерского и Берестейского садитися; (…)

„ПРИВИЛЕЙ БОЯРОМЪ, МѢЩАНОМЪ И ВСЕЙ ЗЕМЛИ ПОЛОЦКОЙ, НА ПРАВА И ВОЛЬНОСТИ ИХЪ, ВОДЛУГЪ ПРИВИЛЕЕВЪ ВЕЛИКИХЪ КНЯЗЕЙ, ВИТОВТА, ЖЫКГИМОНТА И СКИРГАЙЛА“. 1511 Г., ЛІПНЯ 23 ДНЯ. Спісак з гэтай граматы знаходзіцца ў архіве Полацкага гарадзкога магістрату. Прывілей сьцьверджаны потым: а) каралём Жыгімонтам Аўгустам, 1547 г. Лютага 21 дня, індыкта 5, ў Вільні; б) Сьцяпанам Баторым, 1580 г. Траўня 7 дня, ў Вільні; в) Жыгімонтам III, 1593 г. Чэрвеня 15 дня, ў Варшаве і г) Ўладыславам ІV, 1634 г. Чэрвеня 28 дня, ў Варшаве.

„Во имя Божье, аминь. Все што ся дѣетъ подъ часомъ, отъ человѣчоѣ памяти споломъ сплываетъ съ часомъ, а ни къ знаймости напотомъ будучимъ прійти можетъ, ижьбы вложеньемъ писма, на послѣдъ тыи вчинки не были захованы. А про то, къ вѣкуистой тоѣ рѣчи памяти, мы Жыкгимонтъ, зъ ласки Божьее король Польскій, великій князь Литовскій, Рускій, княжа Пруское, Жомоитскій и иныхъ панъ и дѣдичъ, чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ, хто на него посмотритъ, або чтучи его велышитъ, нынѣшнимъ и потомъ будучимъ, кому будетъ потреба того вѣдати. Били намъ чоломъ бояре Полоцкіе и мѣщане и весь городъ, и вся земля Полоцкая, и клали передъ нами листы отца нашого Казимира, и брата нашого Александра, королей и великихъ князей ихъ милости, штожъ ихъ милость перво сего пожаловали ихъ и дали имъ права вольная добрая хрестіянская, какъ въ корунѣ Польской, какъ же и перво того которые доброволеньства мѣли отъ предковъ нашихъ великихъ князей, отъ великого князя Витовта и Жикгимонта и Скиргайла; и просили насъ, абы есмо имъ вси тые права и доброволеньства нашимъ привильемъ потвердили. Мы бачучи, ижь яко предкове ихъ, такь и они, завжды у супольной вѣрности заховали ся къ предкомъ нашимъ и къ намъ, и хотѣчи имъ тую сталасть и вѣру и послугу ихъ щедробливостью нашою паньскою отдати, зъ особливоѣ ласки нашае господарьское, вси тые доброволеньства, листы предковъ нашихъ, и отца и брата нашого, королей и великихъ князей ихъ милости, симъ нашимъ листомъ потвержаемъ, и права вольная хрестіянская добрая и справедливая симъ нашимъ привильемъ на вѣчные часы даемъ. Напервѣй, въ церкви Божыи и въ имѣнья церковные намъ не вступатися, въ домъ Божій Святой Софій и въ домъ Божій Святого Спаса и въ иные домы церковные нам не вступатися. А хта кого обвадитъ явно, а любо тайно, ино намъ его не казнити ни одною виною, а ни имѣньемъ, ни нятствомъ, ни сребромъ, ни шыею, олижъ поставити его очи на очи на явномъ судѣ хрестіянскомъ, и того хто вадитъ, и того на кого вадитъ, и досмотрѣвши межъ ними справедливости, хто будетъ што заслужилъ, и какъ право укажетъ такъ его казнити. А который которую вину будетъ заслужилъ, ино того самого казнити по его винѣ, а жоны и дѣтей не займати и имѣнья не рушати, нижьли который будетъ въ томъ дѣлѣ, а то вѣдалъ тыхъ и казнити: проступитъ ли отецъ, ино отца казнити; проступитъ ли сынъ, ино сына казнити, а отца за сыннюю вину не казнити, а сына за отцову вину не казнити, только того самого казнити, хто виноватъ будетъ. Также хто держить, отчизные имѣнья свои, а любо што кому будетъ великій князь Витовтъ далъ, и великій князь Скиргайло далъ, и отецъ и братъ нашъ короли ихъ милость што кому дали, и мы што кому дали, то ему и держати, какъ въ королевствѣ Польскомъ князи и панове и мѣщане держатъ: всхочетъ ли свои имѣнья хто продати, или отдати, или замѣнити съ кимъ, ино намъ, або намѣстникомъ нашимъ явивши, продати и замѣнити. А въ купленины въ Полоцкіе намъ не вступатися, также и въ безадщины ихъ и въ отумерщины не вступатися намъ. Также который бояринъ, а любо мѣщанинъ отойдетъ съ сего свѣта, ино жона тая вдова, доколѣ на вдовьемъ столцѣ сѣдитъ, имѣньемъ мужьимъ володѣетъ; а коли всхочетъ пойти за иного мужа, ино ее силою замужъ не давати, а пойти ей съ тымъ што ей будетъ мужъ записалъ, а штобы то было съ вѣдома племени первого мужа, а любо инымъ добрымъ людемъ, а имѣнье зоставити дѣтемъ, а не будетъ ли дѣтей, ино братьи, а не будетъ братьи, ино ближнимъ первого мужа. Также на боярскіе люди и на мѣщанскіе сябры дѣцкихъ намъ и намѣстникомъ нашимъ не давати; а будетъ ли кому кривда, ино перво у господаря его искати правомъ: пакъ ли не всхочетъ господаръ его подобнымъ рокомъ права ему вчинити, ино намъ и намѣстникомъ нашимъ дѣцкихъ давати; а вина которая будетъ осужена, ино тую вину господарю своему заплатити, а въ люди намъ боярскіе не вступатися. А воеводѣ нашому Полоцкому мѣщанъ одному не судити, судити ему съ бояры и мѣщаны; а черезъ поруку, въ нятство не сажати, а по муцѣ вѣры не няти. А холопу и робѣ вѣры не няти. А въ подводы намъ коней въ Полочанъ не брати, ни въ посельскихъ путниковъ, ни въ сябровъ городскихъ; такожъ зъ боярскихъ и зъ мѣщанскихъ селъ людемъ не надобѣ ни на какую службу тягнути къ нашимъ княжимъ дворомъ. А старыхъ судовъ намъ не посуживати. А въ заставу намъ бояръ и мѣщанъ Полоцкихъ и посельскихъ путниковъ не посылати; а заставъ намъ въ Полтескъ никоторыхъ Полочаномъ николи не давати, безъ ихъ воли. А съ нами имъ быти готовымъ на войну. А по волости нашой воеводѣ нашому Полоцкому не ѣздити; а поѣдетъ ли коли въ ловы, ино по станомъ не дарити. А даспѣетъ ся въ которого Полочанина татьба, а доищутъ ли ся татьбы, ино господару отдати; а чего не достанетъ, ино татя выдати. А бобры гнати по старой пошлинѣ. Такожъ важницу мѣти въ замку, або въ мѣстѣ нашомъ Полоцкомъ, которую перво того держали бояре посполъ зъ мѣщаны, за предковъ нашихъ и за отца нашого Казимера короля его милости, а потомъ съ тоѣжъ важницы братъ нашъ Александръ король его милость платъ былъ взялъ къ его милости скарбу: ино мы, зъ ласки нашое, зася тую вагу и платъ съ нее дали бояромъ и мѣщаномъ на-полы, по давному, подлѣ суда и уставы отца нашого; мають въ кождый годъ держати по два боярины, а по два мѣщанины, и платъ съ нее выбирати, и свою половину бояре маютъ обернути на свои потребы. Такожъ которые домы и мѣстца церквамъ Божьимъ здавна наданы отъ предковъ нашихъ, або владыка, и игуменья, и иные князи и бояре, и мѣщане, и люди добрые прикупили къ церквамъ Божьимъ, и тые домы и мѣстца суть въ замку, або середъ мѣста Полоцкого: и будутъ ли за панованья щастноѣ памяти отца нашого Казимера короля его милости, владыка и игуменья на тыхъ звѣчныхъ мѣстцахъ церковныхъ за собою слуги и иные закладни мѣли; мы и теперь владыцѣ и игуменьи дозволяемъ въ тыхъ церковныхъ домѣхъ и на тыхъ мѣстцахъ ихъ слуги и иные закладни за собою мѣти и ихъ садити (па сьпіску Полацкага магістрата — „судити“), а то тымъ обычаемъ, ижь мають имъ служити, а поземъ имъ господаремъ своимъ съ тыхъ мѣстъ мають давати; а будуть ли которые зъ нихъ торгомъ ся обыходити, и они мають серебщизну и ордынщину зъ мѣстомъ нашимъ платити. А которые за мѣстомъ фольварки и поля и сѣножати церковные владыка и игуменья мають, на тыхъ поляхъ и на сѣножатехъ не мають торговыхъ людей, а ни ремеслныхъ за собою садити: нижьли мають садити людей сельскихъ, которые бы тамъ хлѣбъ робили. Такожъ бояре Полоцкіе, тымъ же обычаемъ, которые съ нихъ отчизные свои домы и мѣстца внутри города мають, або на мѣстѣ Полоцкомъ, и тежъ естли будетъ еще за отца нашого Казимера и за брата нашого Александра, королей ихъ милости, отцы ихъ и они сами слушнымъ а врядовымъ обычаемъ которые дворища покупили, або зъ данины ихъ милости мають: тымъ и теперь мы дозволяемъ на тыхъ дворищахъ слугъ и людей за собою садити и ихъ судити потомужъ; а которые бы съ нихъ хотѣли купецтвомъ або ремесломъ которымъ ся обыходити, тые мають зъ мѣщаны нашими серебщизну и ордынщину платити и иные слушные поплатки, къ пожитку нашому и земскому. А што ся дотычетъ серебщизны, которую войтъ и бурмистры и радци на своѣ потребы кладуть на мѣсто нашо, того церковнымъ и боярскимъ людемъ помогати не надобѣтъ. Тежъ которые бояре будуть мѣти близко мѣста, зъ стародавна, свои лѣсы и боры, и дубровы и гаи, въ тыхъ ихъ лѣсѣхъ и борѣхъ и дубровахъ и въ гаѣхъ не мають мѣщане на свои потребы мѣстские дерева брати, на будованье домовъ и на дрова: нижьли мають мѣщане на свои потребы дерево брати около мѣста, въ нашихъ борѣхъ и лѣсѣхъ и дубровахъ и гаѣхъ, гдѣ здавна будуть бирали, а въ боярскихъ не мають брати; а естли бы который бояринъ, своею доброю волею, дозволилъ мѣщаномъ у своемъ лѣсѣ и въ борѣхъ и дубровахъ и гаѣхъ дерево брати, ино то есть въ его воли. Также въ которого Полочанина зарудятъ воскъ въ Ризѣ или индѣ, а пріѣдетъ до Полоцка: ино Полочаномъ взяти тотъ воскъ къ собѣ въ городъ, а казнити того Полочаномъ по своему праву, а намъ въ то ся не вступати. А Полочаномъ нашихъ рѣкъ и озеръ не таити; а хто потаитъ; и мы тыхъ казнимъ. А Полочаны намъ не даритися никому. Также есмо и мыта имъ отпустили по всей нашой державе и тежъ серебщизну отпустили есмо имъ вѣчнѣ. А которые Полочане межь собою побьються, а за дѣцкимъ простятся, ино намъ куница шерстью зъ мирщины; также, коли посваряться Полочане и выдадуться оба въ кольцѣ, ино то вина наша: а будетъ ли одинъ выдасться, а другій не выдасться, то есмо имъ отпустили. А за закладную куницу брати по десяти грошей, а поборцу по два грошы, тежъ дѣцкованья отъ рубля по чотыри грошы, а помильного по грошу; а владычнему слузѣ и боярскому потомужъ дѣцкованье. А ваеводинымъ слугамъ тивунства городского недержати, и съ тивуномъь воеводинымъ слугамъ неё ѣздити по волости Полоцкой; а тивуну городскому давати на нашъ дворъ по три грошы на день. А на Черствяти воеводинымъ слугамъ не судити, судити тивуну по старой пошлинѣ; также на Невлѣ судьѣ не быти и по всей волости Полоцкой, судити воеводѣ Полоцкому на городѣ. А также владыцѣ на попѣхъ Полоцкихъ куница соборная шерстью; а въ пригонъ попомъ и игуменомъ ко владыцѣ не ходити; а церковныи домы присмотряти старостамъ городскимъ; а церковныхъ земль владычнымъ слугамъ не держати. А гривострызцу по волости не ѣздити, а ни льну брати. Также намъ господару давати воеводу нашого Полочаномъ, по ихъ воли; а который будетъ воевода нашъ нелюбъ имъ, ино намъ имъ воеводу нашого дати по ихъ воли; а пріѣхавши воеводѣ нашому къ Полоцку, пёрвого дня ему кресть цБловати къ Полочаномъ, на томъ, штожъ безъ ихъ справы Полочанина не казнити ни въ чомъ. А воеводу городомъ не дарити. Тежъ Полочаномъ всимъ жити въ Полоцку добровольно, покуль хто хочетъ; а будетъ ли которому Полочанину отъ насъ насильство, намъ его силою недержати: ино ему путь чистъ, куды хто хочетъ, безъ кождое зачепки; а во всемъ имѣньи своемъ воленъ, идучи прочъ, продати, а любо которому пріятелю своему приказати: въ то намъ не вступатися. А который Полочанинъ иметъ намъ о чомъ жаловатися о насильи на Полочанина жъ, пріѣхавши въ Литву одинъ, безъ истца: намъ зъ Литвы дѣцкого не слати, писати намъ листъ свой къ воеводѣ нашому, хотя бы о смертной винѣ: ино ему судити по цѣлованью, а осудивши его, въ Полоцку жъ казнити виноватого, по ихъ праву, съ Полочаны по испросу. А воеводѣ нашому отъ пригоновъ городскихъ посуловъ не брати. А чоломъ битье намъ въ Полочанъ пріймати. Также воеводѣ нашому отъ варь имати гостинца, по полукопѣ грошей отъ всякоѣ, вари. Сталося и дано въ Берестьи, на великомъ соймѣ, лѣта Божьего тысяча пятьсотъ первогонадесять, мѣсяца Іюля въ двадцать третій день, индикта четвертогонадесять“.

ПРОЛОГ, МЕСЯЦЫ ВЕРАСЕНЬ-ЛЮТЫ, 1512 Г. Перах. у Віленскай Публ. бібл., № 95. У канцы кнігі на 624 балонцы маецца такі допіс:

„В лѣ(то) (7020)… при велико(м) короли Жикгимонти, а при митрополитѣ кіевско(м) и всея Роуси архіепіскопѣ кирь Іосиѳѣ. при воеводѣ новьгородско(м) па(н)у Яноу Яновичоу Заберезенско(м) написана бы(с) сіа книга… ино(к) діаконець Іоакимець, а роукою многыхъ дьяковь“.

Знача, мейсцам напісаньня гэтае кнігі быў Навагорадак. Апраўляна яна была такжа недалёка ад Новагорадка:

„рукою іерея Пръѳирія и(же) в Лю(б)чи“.

У гэтым-жа пралогу ёсьць: „М(у)ч(е)ніе с(вя)ты(х) ново(я)влены(х) м(у)ч(е)н(и)кь родо(м) литвы Іоанна Антоніа і Еустафія“.

„Прологами“ называюцца зборнікі кароткіх жыцьцёпісаў сьвятых. Паяўленьне Прологаў адносіца да Х ст. Склад Прологаў вельмі рожнародны: па-першае ў аснову Прологаў ляглі грэцкія „Мартыролёгіі“, г. зн. кароткія рэестры мучанікаў с кароткімі ведамкамі аб іх муках; па-другое ў Прологі ўходзяць жыцьцёпісы сьвятых; па-трэцяе, ў іх падаюцца ведамкі аб законных і новазаконных сьвятах і некатарых здарэньнях, меўшых уплыў на долю хрысьціянства; па-чацьвертае, ў Прологах маюцца прыповесьці і анэгдоты з „Патэрыкоў“; па-пятае ў іх бываюць прамовы айцоў царквы, навукі і пахвалы сьвятым і сьвятам. Прологі бываюць кароткія, ў якіх толькі ведамкі аб мучаніках і жыцьцёпісы сьвятых і шырокія, ў якіх тоўпяцца ўсе вышэй азначаныя злемэнты.

ПАХВАЛА КНЯЗЮ АСТРОЖСКАМУ. Знаходзіцца ў Літоўскіх летапісах ў так зв. Кароткім кіяўскім летапісцу. Пахвала складаецца з апавяданьня аб Літоўска-Маскоўскай вайне, перамозе над Маскалямі ў 1513 годзё пад Оршай і пахвалы гэтману літоўскіх войск кн. Астрожскаму. Астрожскага пахвала прыраўнівае да „вялікага цара індыйскага Пора“, да Авія, сына Ровоама „які ваяваў з дзесяцьма каленамі Ізраіля і пабіў сільных людзей за адзін дзень пяцьсот тысяч“. Яго насьледаваў Астрожскі, які пабіў Маскалёў не за цэлы дзень, але ў тры гадзіны восемдесят тысяч і г. д. Пахвала канчаецца слаўленьнем, якое прыпамінае рытмічную будову слова аб палку Ігара:

Великославному господару королю Жикгимонту Казимировичу
буди честь и слава вовѣки —
побѣдившему недруга своего великого князя Василія Московского,
а гетману его хороброму князю Константину Ивановичу Острозскому
дай, Боже, здорове и щасте вперед лепшее:
какъ нынѣ побѣдилъ силу великую московскую,
абы такъ побивалъ силную рать татарскую,
проливаючи кровъ ихъ бесурманскую.

БІБЛІЯ. 1514 Г. Перахов. у Віленскай Публ. бібл., № 51. Зварочвае увагу пасьляслоўе:

„В лѣ(то) (7022)… списаны быша книги сіа в богохранимѣм велико(м) и славно(м) градѣ оу Вильни, въ обители пр(е)ч(ис)тыя б(о)г(о)м(а)т(е)ре и чесного ея оуспеніа… написа же книги сия роукою своею рабъ б(о)жіи Ѳе(до)ръ дьяк митропольи“.

Захаваўся толькі пачатны адрывак, які зьмяшчае пяцікніжжа Маісеява. Мова помніка царкоўна-славянская з даволі чысьленнымі крыўскімі асобнасьцямі.

„ПОТВЕРЖЕНЬЕ КОРОЛЯ И ВЕЛИКОГО КНЯЗЯ Е. М. ЖЫКГИМОНТА НА НѢКОТОРЫИ ЧЛОНКИ АБО АРТИКУЛЫ ЖИДОВСКІИ, КОТОРЫИ ДАНЫ ИМЪ ЗА ВЕЛИКОГО КНЯЗЯ ВИТОВТА И ЗА АЛЕКСАНДРА КОРОЛЯ ЕГО МИЛОСТИ“. 1514 Г. САКАВІКА 21 ДНЯ. Гэты прывілей надрукаваны ў кнізе Дзялынскага „Zbior praw Litewskich“ лацінскімі літарамі з перакладам на лацінскую мову. — „Акты, относящіеся къ исторі Зап. Рос.“, т. ІІ, Спб., 1848 г.

„Мы Жыкгимонтъ, Божьею милостью король Польскій, великій князь Литовскій, Рускій, княжа Пруское, Жомоитскій и иныхъ, знаменито чинимъ тымъ то листомъ нашимъ. Били намъ чоломъ жидова наша Троцкая, Городеньская, Берестейская, Луцкая, Володимерская, Пиньская, Кобриньская, вси што ихъ есть у въ отчизнѣ нашой великомъ князьствѣ Литовскомъ, о томъ, ижъ братъ нашъ Александръ король его милость перво сего казалъ былъ имъ выправити ко службѣ земской тысячу коней; и они о томъ его милости били чоломъ и повѣдили передъ его милостью, ижъ здавна, за великого князя Витовта, и за Жыкгимонта, и за отца нашого Казимира короля его милости, николи на войну не хоживали, а ни посылывали; и просили его милость, абы имъ тоѣ новины не вводилъ и держалъ бы ихъ по старинѣ. И его милость на ихъ чоломбитье то вчинилъ, и старины имъ не рушилъ, и не велѣлъ имъ ходити на войну, а ни выправляти, а ни посылати; нижли его милость велѣлъ имъ: гдѣ которыи въ которыхъ мѣстѣхъ мѣшкають, мають зь мѣстомъ вси подачки давати, серебщизны и подводы, и иныи вси потягли тягнути. И тежъ его милость то отложилъ имъ: коли одинъ человѣкъ другому будетъ заручати подъ кольку копами на насъ, а любо на намѣстника нашого, або на которого кольекъ врадника, а тотъ заруки не приметъ; и тежъ, коли одинъ шапку приставитъ, а другій не приставитъ: въ томъ его милость имъ вину и пересудъ отложилъ, и то его милость привильемъ своимъ потвердилъ имъ на вѣчность. И тотъ привилей брата нашого Александра короля его милости передъ нами вказывали (въ которомъ же привильи вси тые вышей мѣненые члонки выписаны), и били намъ чоломъ, абыхмо также на то дали имъ нашъ листъ и потвердили то на вѣчность. — Ино мы, вглянувши въ привилей брата нашого Александра короля его милости, зъ ласки нашое, при томъ есмо ихъ зоставили, и на то дали есмо сесь нашъ листъ. Не мають они и теперь на войну ходити, а ни выправляти, а ни посылати: нижли которыи зъ нихъ въ которыхь мѣстѣхъ живуть, мають зъ мѣстомъ вси подачки давати, и серебщизны, и подводы, и иншіи вси потягли тягнути, и вси вжитки посполъ зъ мѣстомъ мають вживати, куплями и ремеслы, чимъ ся могуть поживити. И тежъ: который одинъ человѣкъ другому будетъ заручати на насъ, або намѣстника нашого, а любо на которого колвекъ врядника, а тотъ заруки не приметъ; або, одинъ коли шапку приставить, а другій не приставить: въ томъ есмо имъ вину и пересудъ, отложили, водлѣ привилья брата нашого Александра короля его милости. А въ законѣ ихъ и въ правѣхъ ихъ во всихь не маемъ ихъ ни въ чомъ рушати, и маемъ ихъ заховати по старинѣ, и потвержаемъ то имъ симъ нашимъ листомъ на вѣчность. А на твердость того, и печать нашу казали есмо привѣсити къ сему нашому листу. Данъ у Вилнѣ, въ лѣто 7022, мѣсяца Марта 21 дня, индикта 2“.

„ТОТЪ ЛИСТЪ О ВОЙНУ ПИСАНЪ — КАРАЛЕЎСКАЯ ГРАМАТА АБ ВЫСТУПЛЕНЬНІ Ў ПАХОД З ПРЫЧЫНЫ АБЛОГІ МАСКВОЙ ГОР. СМАЛЕНСКА. 1514 Г. ТРАЎНЯ 24 ДНЯ. — „Акты, относящіеся къ исторіи Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г.

„Жыкгимонтъ, Божьею милостью король Польскій великій князь Литовскій, Рускій, княжа Пруское, Жомоитскій и иныхъ, намѣстникомъ нашимъ и тивуномъ по дворомъ нашимъ Виленского повѣта, по Ошменьской сторонѣ, Мѣдницкому, Ошменьскому, Кревскому, Марковскому, и княземъ и паномъ, и княгинямъ и панямъ вдовамъ, и бояромъ и дворяномъ нашимъ, и всимъ тымъ подданымъ нашимъ, которыий въ тыхъ повѣтѣхъ имѣнья свои мають, ий слугамъ путьнымъ тыхъ повѣтовъ. Што есмо первѣй сего писали до васъ, ажъбы есте были поготову на службу нашу, на войну, и держали кони сытыи и зброи чистыи; и какъ другимъ листомъ нашимъ васъ обошлемъ и кажемъ на который рокъ и въ которомъ мѣстьцу быти, ажъбы есте конно а збройно тамъ на тотъ рокъ были: ино повѣдаемъ вамъ, штожъ тыми разы панъ воевода Смоленьскій и со владыкою и со всими поддаными нашими земли Смоленьскоѣ писали до насъ, ижъ люди непріятеля нашого Московского, пришедши подъ замокъ нашъ Смоленьскъ, по святомъ Николѣ о тыждень, замокъ нашъ облегли, а иньшихъ дей своихъ людей тотъ нашъ непріятель въ землю нашу глубѣй шлетъ, хотячи паньства наши казити и пустошити. Ино мы вамъ всимъ подданымъ нашимъ даемъ вѣдати, ижъ хотячи паньства отчизны нашое и всихъ замковъ нашихъ украинныхъ великого князьства Литовского боронити и тому нашому непріятелю отпоръ чинити, Бога вземьши на помочь, вжо хочемъ на конь всѣсти; а про то вамъ всимъ, врядникомъ нашимъ, и тежъ подданымъ нашимъ тыхъ повѣтовъ приказуемъ, ажъбы вы, врядники наши, кождый съ своимъ повѣтомъ, тогожъ часу, ничого не мѣшкаючи на кони всѣдали и до Менска тягнули, на рокъ, на день святого Ивана; а вы бы, княгини и панеи вдовы, людей своихъ къ томужъ року тамъ послали, вжо не ждучи другого приказанья и обсыланья листомъ нашимъ, и были бы есте тамъ въ Менску къ томужъ року, на святого Ивана день, конечно, а инако, бысте того не вчннили и жадною мѣрою въ томъ ся не сплошили: бо то вамъ приказуемъ, подъ ласкою нашою и подъ тымъ нашимъ караньемъ великим, которое есмо на томъ соймѣ прошломъ Виленскомъ, со всими паны радами нашими, и тежъ со всими землями и поддаными великого князьства Литовского установили; хто бы службы нашое и року умѣшкалъ, тогды тыи мають караны быти шіями и имѣньи. Писанъ у Вилни, мѣсяца Мая въ 24 день, индикта 2-го“.

„БИВЛІЯ РУСКА, ВЫЛОЖЕНА ДОКТОРОМЪ ВЪ ЛЕКАРСКИХЪ НАУКАХЪ ФРАНЦИСКОМЪ, СЫНОМЪ СКОРИНИНЫМЪ, ИЗЪ СЛАВНАГО ГРАДА ПОЛОЦКА, БОГУ КО ЧТИ И ЛЮДЕМЪ ПОСПОЛИТЫМЪ КЪ ДОБРОМУ НАУЧЕНІЮ“. Друкавана ў Празе, ў 1517–1519 г.г., ў 4-ку.

Агаловак надрукаваны чырвонымі літарамі ў чорнай рамцы, запоўненай рысункамі: па бакох расьцінны матыў, ўверсе, пасярэдзіне — пусты шчыт, а ўнізе два такіх жа шчыты, ў адным з іх, ў правым, гэрб Скарыны, — сонца і месяц ў праменях, у левым — скрытапісны знак. На адвароце агалоўнай балоны выабражэньне сьв. Тройцы ў постаці мужа с патройным абліччам і барадой, ў доўгай шаце, сідзячага на пасадзе і благаслаўляючага правай рукой, а ў левай — трымаючага дзяржаву; галава акружана вянком; абапал выабражаны анелы, каторыя сідзячаму на пасадзе падносяць дары. На ніжняй палавіне гэтай балоны, выабражана бітва анелаў з д’ябламі.

І. У пачатку кнігі памешчана Пяцікніжжа Маісеева на 272 лістох. У пяцікніжжы зьмешчана 9 рысункаў: 1) дачка фарабнава выймае Маісея з вады, 2) скрыня закону, 3) жэртвеннік і ахвяра хлеба, 4) сямісьвечнік, 5) аўтар спаляньня жэртваў, 6) Аарон ў першасьвятарскай шаце, 7) негаручы куст, 8) паход жыдоў са скрыньняй закону і 9) Маісей навучаючы народ. Тэкст Пяцікніжжа займае 250, а прадмова да яго 22 лісты. Кождая кніга мае асобную, нумэрацію, азначаную славянскімі літарамі. Усе рысункі рэзаны на дрэве. Закончана Пяцікніжжа гэтымі словамі:

„Доконаны суть пягыя книги Моисеовы, еже Евреи называютъ Ельгадворимъ. а по гречески Девторономосъ. по латыне же секунда лексъ Моиси. по руски пакъ второи закон. Божіею помощію. повелѣніемъ и пильностію ученого мужа въ Лекарскихъ наукахъ доктора Франциска Скорины сполоцка; увеликомъ месте празскомъ, полѣтехъ воплощенія слова Божія спречистое девици Мари тысещнаго пятсотого девять на 10 (1519)“.

У кнізе „Ісход“ Скарына выкладае дзесяць загадаў божых вершам:

Вѣруи въ Бога единого
А не бери надармо имени его.
Помни дни светые светити
Отца и матку чтити.
Не забываи ни едина,
И не дѣлай грѣху блудна.
Не вкради что дружнего
А не даваи сведецтва лжыва.
Не пожедаи жены ближнего,
Ни имѣнія или речи его.

ІІ. Чатыры кнігі царстваў. Тут памешчана дзесяць рэзаных на дрэве рысункаў, якія выабражаюць: 1) Давіда танцуючага і іграючага на арфе перад скрыняй закону і жонку яго Міхаль, якая глядзіць праз вакно, 2) будаваньне храму Саламонавага, 3) чалавую старану гэтага храму, 4) два хэрубімы над скрыняй закону, 5) палац Саламона, 6) два стаўпы перад Саламонавым храмам, 7) купелю ў храме, 8) купелю на падножжы с чатырмя коламі, 9) прыем Саламонам царыцы Саўскай, 10) аблогу Іерузаліму царом Новаходаносарам. У канцы маецца гэткае закончаньне:

„и тако доконаны суть сие четыре книги царствъ, иже пияшут о царехъ Ерусалимскихъ, и о царехъ Самаринскихъ, повелѣніемъ и працею того же ученаго мужа Франциска Скорины, въ лекарскихъ наукахъ доктора у великомъ старомъ мѣстѣ празскомъ под лѣты воплощенія слова Божія тысяща пятсотъ и осмнадесять, мѣсеца Августа дня десятаго. Тиѳеи Харитасъ.

ІІІ. „Книга Екклесіастесъ, или соборникъ премудрого Царя Соломона“. Прадмову да гзтай кнігі Скарына канчае словамі:

„нарицается сия книга соборникъ, понеже не ко единому человѣку въ неи пишетъ, но ко всему собору людей. А не единаго человѣка мысль и коханіе являетъ, но всего собора, того деля зовется сия книга соборникъ“.

У канцы кнігі:

„Божіею милостію доконана есть сия книга Екклесіастесъ, или соборникъ, премудраго Соломона сына Давидова, Цара Ерусалимскаго. Повелѣніемъ працею и выкладомъ избраннаго мужа въ лекарскихъ наукахъ, доктора Франциска Скоринина сына сполоцка. Въ славномъ старомъ месте празскомъ подъ лѣти пречистаго Божіяго изъ дѣвицы Маріи нароженія, тысещнаго пятсотаго и осмнадесятаго, мѣсяца Генваря дня второго“.

ІV. „Книга премудрость Божія“. У канцы кніга закончана прыпіскай:

„кончается книга рекомая премудрость помощию Бога Вътройци Единаго. И матери Его Пречистое Дѣвици Марии. Повѣлениемъ Працею ИВыкладомъ ученаго Мужа Влѣкарскихъ наукахъ Доктора Франциска Скоринина сына Сполоцка. Уславномъ Старомъ месте Празскомъ. Лѣта, понарожении спасителя нашего. Тысещнаго Пятсотаго Иосмъ надесятаго Мца Генуаря Дня Девятаго надесять“.

V. „Книга притчи Соломоновы“. Прадмова да гэтай кнігі канчаецца гэткімі словамі:

„прото я Францишекъ Скорининъ сынъ, Сполоцка, въ лекарскихъ наукахъ докторъ, разумѣя сее, иже безъ страха Божія, без мудрости, и безъ добрыхъ обычаевъ, не есть мощно почстиве жити людемъ посполите на земли, казалъ есми тиснути притчи, или присловія премудраго Соломона сына Давидова, цара Израилева, рускимъ языкомъ. Напредъ ко чти и къ похвалѣ Створителю Спасителю, утешителю Богу въ Троици единому, и пресвятой преблагословенной, пречистой матери его Маріи и всѣмъ небеснымъ чиномъ и святым и святицамъ Божіимъ. Потомъ людемъ простымъ посполитымъ къ пожитку и ко розмноженію добрыхъ обычаевъ. Абы научившися мудрости, добре живучи на свѣтѣ милостиваго Бога хвалили, потому якоже прилежитъ на великую высокость и велеможность имени его святого“.

Пасьля прадмовы на версе першай балоны памешчаны дрэварыт, які выабражае Саламона, судзячага двох жанок, каторыя спрэчаліся за дзяцё.

VІ. „Книга їудиеѳъ вдовици“. На першай балоне, перад прадмовай, памешчаны дрэварыт, які выабражае намёт Голофэрна ў каторым ляжыць на пасьцелі яго аддзелены ад галавы кодаб; Юдыта ў правай абнажанай руцэ трымае меч, а ў левай Голофэрнаву галаву, якую кідае ў торбу, каторую падтрымлівае служанка. У прадмове каротка апавядае перакладчык гісторыю Асырыйскага царства, аб зруйнаваньні Іерузалімскага храму царом Новаходаносарам і што дзеялася ў часы Кіра і Камбіза. Далей кажа, што на ўсесьветным Нікейскім саборы кнігу гэту было пазволена чытаць. Кажа такжа аб любові да бацькаўшчыны ў стасунку да якой Юдыта дала прыклад і канчае cловамі:

„потреба теже ведѣти, иже сия книга Іудиѳъ, яко книга Даниила пророка и книга Ездры, Евреискими словами, но Халдеискимъ языкомъ наипервеи отъ лѣтописецъ написана есть“.

VIІ. „Книги Есъѳерь. еже от евреи называютъся мъкгиля“. На першай балоне выабражана Эстэр стаячая перад царом Агасфэрам, які кладзе на галаву ей верхні канец бэрла. У прадмове гэтай кнігі перакладчык апавядае аб халдэйскім арыгінале і аб жыдоўскім, грэцкім і лацінскім перакладах, а такжа аб падобнасьці моваў халдэйскай і жыдоўскай і аб перакладзе 70 старцаў; канчае словамі:

„Святыи пакъ Еронимъ, или Ерасимъ пресвитеръ, онъ же былъ есть по воплощеніи слова Божія лѣтъ четыреста, выложилъ на Лагинскии языкъ съ Халдейскаго, Евреискаго и Греческаго зуполне. чего во Евреискихъ книгахъ непишет, положилъ и уконцу нерушаючи ихъ особнѣ, и на главы роздѣлилъ. Азъ теже наслѣдую мужа светаго. Напредъ Богу въ Троици единому ко чти. И сваему прироженому Рускому языку къ науце всего добраго. Поднялся працы тое и съ Божіею помощію межи иными книгами выложилъ и сию книгу Есѳирь.

Разьдзел (глава) 12 (Владимировъ, 344):

„Асъверъ Царь пресилныи владеющии От индии даже До еѳиопии. Ста и двадцети и седъми странъ Княземъ, И воеводамъ подъ властию моею сущимъ, Ласку свою всемъ указую. Понеже над многими, народы Царствую, И вси земли подбилъ есми подъ власть свою. А протож николи нехотехъ обращати ко злому моцы своее превеликое. Но добротливостию мыслихъ всегда справовати свое подданые. Абы безовсякаго страху, тише животъ свои ведучи, миру егоже вси люди жадають поживали…“

Нетоликобо сами себѣ народихомся на свѣтъ, но болѣе ко службѣ Божіей, и посполитаго добраго.

Пасьля прадмовы паложаны верш:

„не копай поддругомъ своимъ ямы, самъ ввалишися вню
„Не ставь Аманъ Мардохею шибенице, сам повиснешь на неи.

VIII. „Книги светаго пророка Божія Даніила“. На першай балоне дрэварыт з надпісам: Даніилу сидящему сольвы, принесъ Авакумъ обіьдъ. Затым ідзе прадмова:

„Даніилъ мужъ жадостеи и пророкъ Господень преславныи отъ племени цареи Иудиныхъ нароженныи. Съ тогоже племени и Спаситель нашъ Господь Іисусъ Христосъ напотомъ изволилъ воплотиться, а протожъ то племя намъ соблюдаше подлугъ пророчества Патріарха Якова, глаголющаго при смерти къ сыномъ своимъ: не отъимется жезлъ отъ Іуды, а ни князь отъ бедръ его, дондеже пріидетъ, онже посылаемъ есть и тои ожиданіе народовъ. Сего светаго пророка взялъ былъ Навходносоръ Царь Вавилонскии съ Іоахиномъ Царемъ Ерусалимскимъ. И заведе его во Вавилонъ млада суща со иными пленники. И ту сы навчилъ всякое науки и мудрости Халдеискаго языка. И во младыхъ лѣтехъ своихъ выбавилъ Зузанну жену Яхимову отъ смерти. Сеи во великои чти былъ есть въ Навходоносора Царя Вавилонского и Валтызара Царя сына его и у Дарія Царя потомка его. Сеи благословенныи Даніилъ не толико Пророковалъ есть, яко Исаіа, Ереміа, Езкіиль и инии пророци Божіи о воплощеніи слова превѣчнаго Бога изъ пречистое дѣвы. О постраданіи и о смерти Христовѣ. О избавленіи нашемъ отъ гнѣву Божія и отъ мощи діавольское. И о Антихристѣ и о прельщеніи его. О воскресении изъ мертвыхъ, о страшномъ судѣ Божіемъ, о погибели грѣшныхъ, о царствѣ вѣчномъ сына Божія со избранными свойми.

Но часы и времена пописалъ, подъ которыми имѣлся Христосъ народити и за грѣхи наша убитъ быти, Богъ и человѣкъ, Бога со человѣки злучити. И яко Іудеи имѣлися его предъ пилатомъ запрёти протожъ есть на нихъ опустеніе вѣчное. Всеже пророчество сего святаго мужа замкнено есть въ десяти видѣніяхъ. Первое видѣніе Навходоносора Царя, еже явлено бысть Даніилови. Камень безъ руку отсѣчется отъ скалы, и порази образъ и сотре и во прахъ, самъ же возрасте великъ и наполни весь свѣтъ. Сее знаменовало зачатіе нашего Спасителя Іисуса Христа безъ семени отъ непорушеное дѣвицы Маріи, стирающе силу діавольскую, и наполняющее всю вселенную святымъ своимъ Евангеліемъ, егоже царство вѣчно есть. Второе видѣніе, еже бысть при Навходоносорѣ Царѣ, онже видѣлъ Ангела подобно сыну Божію, въ пещи горящеи огнемъ, со треми отроки, хвалящими Господа Бога. Сее знаменовало нароженіе Христово и принятіе на ся плоти человѣческое, и Богоявленіе во Іордани, збавляющее насъ отъ огня вѣчного. Аще бо кто не народится водою и духомъ, не можетъ внити въ царство Божіе“.

У канцы прадмовы сказана:

„Азъ… нароженыи въ Рускомъ языку, съ помощію Божіею, яко повиненъ сыи розмножати хвалу Христову и посполитое доброе. Межи иными пророки святыми выложилъ и Даніила мужа жадостей и преславнаго пророка Господня на Рускіи язык зуполне“.

ІХ. „Книга светаго іова еже словетъ Іовъ“. Ў пачатку кнігі дрэварыт, выабражаючы Іова ляжачым ў будынку, на каторага д’явал розгамі накладае раны і трох прыяцеляў яго, што прышлі да яго ў адведкі. Унізе рысунка агалоўны подпіс: „книга светаго Іова, еже словетъ Іовъ. Зуполне выложена докторомъ Францискомъ Скориною Сполоцка“. На тэй-жа балоне верш:

„Богу въ троици единому ко чти и ко славѣ:
„Матери его пречистои Маріи къ похвалѣ:
„Всѣмъ небеснымъ силамъ и святымъ его къ веселію:
„Людемъ посполитымъ къ доброму наученїю.

Закончана кніга словамі:

„Скончалася книга сия светаго Іова. Спомощію Бога единого. Повелѣніемъ працею и выкладомъ избраннаго мужа въ лекарскихъ наукахъ, доктора Франциска Скоринина сына Сполоцка. Устаромъ месте Празкомъ, лѣта нароженію Господа Ісуса Христа сына Божія, изъ пречистое девицы матери Божіи Маріи. Тысящнаго пятсотаго и семнагодесять, месяца Сентября дня девятаго“.

ІХ. „Книга Ісуса Сирахова сына Іерусалимлянина, рекомая Панаретосъ или Еклезіастикус, по руски церковникъ, а иматъ главъ 51“. У канцы кнігі закончаньне:

„Доконана есть сия книга Исуса сына Сирахова Іерусалимлянина, рекомая Панаретосъ, или Еклезіастикусъ, еже сказуется всѣхъ добрыхъ нравовъ сокровище, или церковникъ, съ помощію въ Троици единаго Бога, и его пречистое матери Маріи. Повелѣніемъ, працею и выкладомъ избраннаго мужа въ лекарскихъ наукахъ доктора Франциска Скоринина сына Сполоцка, уславномъ старомъ мѣстѣ Празскомъ. Лѣта по Божіемъ нарожении тысящнаго пятсотого и седмаго надесять, мѣсяца Декемврія дня пятого“.

Х. „Книга пѣсни пѣснеи“. У пачатку дрэварыт, які выабражае Хрыста ўскладаючым вянец на галаву жанчыны, каторая сымволізуе царкву. Надпісы ў кнізе надрукаваны чырвонай фарбай. Скарына гэту кнігу разлажыў на размовы і кождую з іх прыдаў аддзельнай асобе: Хрысту, царкве и жыдоўскаму народу.

Пачатак Песьні-Песьняў (Владимировъ, 338):

„Поцалуй мя поцалованиемъ оустъ своихъ. Яко лепшая суть мл(с)ти твоя над вино Вониѣишая над масти драгие. Олеи излиянъ имя твое, сего для отроковици возлюбиша тебе. Тягни мя за собою: побегнемъ въ добровонности мастеи твоихъ… Ввелъ е(ст) мя Царъ въ покои свое таиныи, Возвеселимся и возрадуемся о тобѣ помняше на перси твоя, паче вина правии возлюблять тебе“…

Раздзел (глава) ІV (В. Сопиковъ ч. І, б.41):

„Се ты коль красна есь приателко моя, се ты коль красна есь. Очи твое яко голубице, кроме того, что внутри съкрито есь: власы твое яко стада козъ, еже выходять згоры Галаадъ. Зубы твое яко стада овецъ пострыженыхъ, еже выступили изъ купала. Вси имѣюще подвою ягнетокъ, и яловое несть посреди ихъ: яко завиваніе уста твоя, и молвеніе твое сладко. Яко чверти яблока зернатаго, таковы суть ягоды твое, кроме того еже внутри сокрыто есть. Яко столпъ Давыдовъ шия твоя, еже учиненъ есть сообороною. Тысяща щитовъ виситъ снего и вся оружія сильныхъ. Двѣ перси твое яко два младыхъ козельца бліенцы серны, ониже пасутся посреди цветіемъ…

… Вся красна есь приятелко моя и поскверненія несть на тобѣ. Поидижъ отъ ливана невесто моя, понди отливана, поиди будеши корунована. Звысокости Амана, и отъ верху Санира и Гермона отжилища львовъ, и отгоръ пардусовъ. Ранила еси сердце мое единымъ окомъ твоимъ, и единымъ власомъ шии твоея. Яко лѣпы суть перси твои сестро моя невесто, краснеишие суть перси твое надъ вино. Изапахъ мастеи твоихъ над вси речи добровонныи. Сотъ каплющии уста твоя невесто. Мед и млеко, подъ языкомъ твоимъ. И воня ризъ твоихъ яко воня ладанова. Оградъ замкненыи сестро моя невесто, оградъ замкненыи и кладезь запечатленыи. Выплыванія твоя раи яблокъ зернатыхъ соовощми яблоне. Кипарисы съ Нардемъ, Нардус и Шафранъ. Тростка и корица, совсеми древы ливановыми. Мирра и Алеосъ совсеми перными мастями. Кладезь оградныи источникъ водъ живыхъ плынушихъ быстро згоры Ливанское“…

ХІ. „Книга Іисуса Навина“, на 48 лістох: з дрэварытам, надрукавана ў 1518 г.

ХІІ. „Книга плачъ Пророка Даніила“, на 12 лістох з дрэварытам, надрукавана ў 1519 годзе.

ХІІІ. „Книга руѳь“, 8 лістоў і адзін дрэварыт, надрукавана ў 1518 г.

ХІV. „Плач прарока Іереміі“, 12 лістоў з дрэварытам, надрукавана ў 1519 годзе.

ХV. „Книга судеи Израелевыхъ“, 48 лістоў з дрэварытам, надрукавана ў 1519 годзе.

Да нашых часаў поўнасьцю Біблія Скарыны не дахавалася, дагэтуль адшукана 22 кнігі.

З друкаваных у 1517 годзе: 1) кн. Іова, 2) Прытчаў Саламонавых, 3) Ісуса Сіраха, 4) Руѳь;

З друкаваных у 1518 годзе: 5) Песьні-Песьняў, 6) Еклесіаст 7) кн. прем. Саламона 8–11 царств. 12) Іисуса Навіна;

З друкаваных ў 1519 годзе: 13) кн. Бытія, 14) Исход, 15) Левіт, 16) Чысл, 17) Второзаконія, 18) Судей Ізр., 19) Іудиѳь, 20) Еѳеирь, 21) Плачъ Іереміи, 22) кн. пр. Даніила.

На першай балоне книги „Екклесіаст“ ўнізе маецца гэткі надпіс:

„А тося стало накладомъ Богдана Анкова сына, Радци Виленскаго“.

Біблія Скарыны надрукавана на добрай паперы, прыгожымі стылёвымі літарамі.

„АКАѲЇСТЫ НА ВСЮ НЕДЕЛЮ“. Друк у 8-ку, без азначаньня году і мейсца друку. Кніжыца зьмяшчае 12 акафістаў; лісты без нумэраціі; ў тэксце шмат добрых дрэварытаў. Адзіны экзэмпляр захаваўся ў бібліатэцы Кракаўскай Акадэміі. Судзячы па друку і паперы, асабліва па дрэварытах, Вішнеўскі(„Hist. Polsk. liter“. Кракаў, 1851, т. VIII, бб. 475–476, не без аснаваньня кажа, што кніжыца гэта друкавана ў Празе (1517–1519?). Хоць акафісты памешчаны і ў Псалтыры, але паводле фармату і пасьляслоўя, кніжку гэту, кажа Ундольскі, трэба прыняць за асобнае пражскае выданьне. Пасьля кождага акафіста маецца гэткае пасьляслоўе:

„Докончанъ есть акаѳистъ воскресныи живоносному гробу Господню (ці іншы які) Богу ко чти и людямъ посполитымъ къ набоженству, працею и пилностію Франциска Скорины изъ славнаго града Полоцка“.

„КАНОНИК АБО АКАФИСТНИК“, выданы Ф. Скарынай у 8-ку, без азначаньня мейсца і году, (каля 1525 г.). Зьмешчаны ў ім:

1. Акаѳистъ Пресвятои Богородицѣ, на 24 балонах.

2. Канон Живоносному Гробу и Воскресению. Господа нашего Іисуса Христа, на 16 бал.

3. Акаѳист Гробу Господню и Воскресению, на 24. бал.

4. Канон св. Апостоломъ, на 16 бал.

5. Акаѳист св. Апостоломъ Петру и Павлу и всѣмъ дванадесяти Апостоломъ, на 32 бал.

6. Канонъ Іоанну Предтечи.

7. Акаѳистъ Іоанну Крестителю Господню, на 24 бал.

8. Акаѳистъ Честному и Животворящему Кресту Господню.

9. Канонъ Благодарственъ Пресвятой Богородицѣ, на 16 бал.

10. Канонъ Животворящему Кресту Господню, на 8 бал.

11. Канонъ святому Архангелу Михаилу со всѣми небесными чины, на 16 бал.

12. Акаѳистъ св. Архангелу Михаилу, на 24 бал.

13. Правило акаѳисту святому Чудотворцу Николаю.

14. Акаѳистъ св. Чудотворцу Николаю, на 24 бал.

Кожды канон і акафіст канчаецца немаль падобнымі словамі:

„Доконанъ есть Акаѳистъ Богу въ Тройцы единому кочти, и великому чудотворцу Николаю Архиерею Мирликиискихъ къ похвалѣ, працею и пилностию, въ лекарскихъ наукахъ доктора Франциска Скоринина сына, изъ славного места Полоцка“. (Сопиковъ „Опытъ Росс. Библіографіи“ СПБ. 1813).

Праўдападобна гэта ёсьць іншае выданьне акафістаў, пазьнейшае, віленскае.

ПСАЛТЫР. Друк Ф. Скарыны ў Празе, ў 1517 годзе, жніўня 6 дня, ў 4-ку па 20 радкоў на балоне. Псальмы надрукаваны мовай царкоўна-славянскай, надпісаньні над псальмамі ў мове стара-крыўскай, якую, як ведама, Скарына ўсюды называе „руськай“. Гэты Псалтыр блізка без перамен у мове і з малымі рожніцамі ў правопісе Скарына перадрукаваў у „Малой подорожной книжицѣ“ ў Вільні, ў 1525 годзе. Адзіны экзэмпляр гэтага Псалтыра захаваўся ў бібліатэцы Мікольскага аднаверчаскага манастыра ў Маскве. (Ундольскій, „Очеркъ Славяно-Русск. библіографіи“, Масква, 1871). Падробнае апісаньне даў Вікторов у артыкуле „Замѣчательное открытіе въ древне-русскомъ книжномъ мірѣ“ (Бесѣды въ О-вѣ Любителей Россійской Словесности при Имп. Моск. Университетѣ).

У прадмове да Псалтыра Скарына празначае гэтае сваё выданьне:

„дѣтемъ малымъ“, як початокъ всякое доброе науки грамоты, еже добре чести и мовить учитъ“. — „И видечи таковые пожитки въ такъ малои книзе, я Францишекъ Скорининъ сынъ с Полоцка, въ лекарскихъ наукахъ докторъ повелѣлъ есми псалтырю тиснути рускими словами а словенскимъ языкомъ напредъ ко чти и къ похвалѣ богу въ троици единому и пречистои его матери Марии и всемъ небеснымъ чиномъ сьвятымъ божьимъ, а потомъ къ пожитку посполитого доброго, наболеи с тое причины иже мя милостивы богъ с того языка на свѣтъ пустилъ“.

ПСАЛТЫР. Без агалоўнага ліста, выданьня Ф. Скарыны ў Вільні, каля 1525 году, ў перакладзе „на літовско-русскій язык“. (Ундольскій, „Очеркъ Славяно-Русской Библідграфіі“, Масква, 1871 г.).

„ПОЧИНАЕТСЯ КНИГА ДѢЯНИЯ И ПОСЛАНИЯ АПОСТОЛЬСКАЯ, ЗОВОМАЯ АПОСТОЛ, ЗБОЖОЮ ПОМОЧЬЮ СПРАВЛЕНА ДОКТОРОМ ФРАНЦИСКОМЪ СКОРИНОЮ СЪ ПОЛОЦЬКА“. Друкавана ў Вільні ў 1525 годзе, ў 8-ку, 351 л. Агаловак надрукаваны чырвонымі стылёвымі літарамі. На адвароце першага ліста тыміж літарамі (Сопиковъ, „Опытъ Рос. Библіогр.“ ч. І. бб. 9–12).

„Дѣяния святых Апостол книгъ предмова, Богу ко чти починается“.

„Великии Лука Антиохиискии въ лѣкарскихъ наукахъ Доктор пренавченыи и Евангелистъ Ісусъ Христовъ предивныи, товарищъ славного всехъ народовъ учителя и Апостола Господня Павла. Онъ же будучи лѣкаремъ тѣлеснымъ досконалымъ, видечи вси рѣчи телесные, иже суть суетны и минущи, возжеле быти лѣкаремъ душъ нашыхъ, еже есть на образ и на подобенство превѣчного Бога створеныхъ. Зналъ убо не толико живъ есть человѣкъ хлѣбомъ или лѣкарствомъ, но болѣ всякимъ словомъ, еже походить изъ устъ Божіихъ“…

На 9-тым лісьце:

„Книги дѣянія светыхъ Апостолъ, еже пописалъ светыи Лука Евангелистъ Господень ко Ѳеофилу, къ нему же первее и Христово Евангеліе писалъ; а замыкаютъ всобѣ главъ 28, зачаловъ же 51“.

У канцы Апостальскихъ дзеяняў надрукавана:

„Докончаны суть книги дѣянии Апостольскихъ выкладомъ, пилностию, и працею доктора Франциска Скорины Сполоцка града“.

Пасьля гэтага ідуць зборныя пасланьні або лісты. Нумэрація зборных лістоў пачынаецца с першага і канчаюцца 36 лістом.

На першым лісьце:

„Яковлева соборного послания сказаніе, докторомъ Францискомъ Скориною с Полоцка, збожію помощію починается“.

На другім лісьце:

„Іаковлево соборное посланіе, еже писалъ ко двеманадесяте поколеніемъ Іудеискимъ веровавшимъ во Христа Ісуса, они же ся были розбегли по странахъ, часу убиенія Стефанова. А имать въ собѣ главъ 5.

На адвароце 9-га ліста:

„Посланія перваго Петрова сказаніе, докторомъ Францискомъ Скориною Сполоцка. Збожіею помощію починается“.

У канцы гэтага пасланьня надрукавана:

„Конецъ первому соборному посланію светаго верховнаго Апостола Божія Петра. Выложено и вытиснено звеликою пилностію докторомъ Францискомъ Скориною изъ славнаго града Полоцька“.

На 19-м лісьце:

„Соборное Петрово посланіе второе, еже писалъ ко всемъ христіаномъ, поведая яко о вере Христове мудрицы сего света суть мертви; и невинность житія нашего иже у Бога приятно есть: а имать главы три“.

На 24-м лісьце:

„Посланіе Іоанново первое соборное, о втелесеніи слова Божія, иже Богъ любовь есть, и кто Господу Ісусу Христу противится, тои есть антихристъ“.

Далей ідзе другое і трэцяе пасланьне Іоана і ўрэшце саборнае пасланьне Юды, пасьля якога сказана:

„Доконано есть Іудино соборное посланіе Францискомъ Скориною Сполоцка, въ лекарствѣ и въ наукахъ вызволеныхъ докторомъ“.

За саборнымі пасланьнямі ідзе 14 пасланьняў апостала Паўла асобнай нумэраціяй, ад першага да 188-га ліста. На першых 5-ці лістох памешчана „сказаніе“ або прадмова, а далей агаловак:

„Починаётся къ Римляномъ Епистола верховнаго Апостола Христова Павла, юже послалъ отъ Коринѳа, Фувиею служительницею Кехреиское церкви, ея же и залецаетъ Римляномъ во паслании“.

На 187 лісьце зьмешчана пасланьне да жыдоў. Пасьля ўсіх пасланьняў надрукавана:

„Доконана ес сия книга зовемая Апостолъ, еже замыкае всобе наипервеи деяния Апостольская. Потомъ посланеи святыхъ Апостолъ, соборныхъ седмь. Тажъ Епистолъ святаго Павла 14. Лѣта понарожении нашего спасителя їса хрста сына божия тысещнаго, пятьсотого идвадесеть пятого. Месеца марта. При держанїи наласкавшего господаря Жикгымонта Казімировича, короля польскаго, И великаго князя Литовскаго Ирускаго, Ижомоитскаго И иныхъ. Вославномъ мѣсте виленском выложена и вытиснена працею ивеликою пилъностию Доктора франциска скорины Сполоцка. Богу вотроици единому И пречистои матери его маріи совсеми светыми кочти, И людем посполитымъ к доброму навчению“.

Пасьля гэтага ідзе „Мѣсецесловъ“, г. зн. сьвятцы на ўвесь год с паказаньнем Апосталаў і Евангелій, калі каторае трэба чытаць па царкоўнаму уставу. У пачатку-ж паложана прадмова, адціснутая чырвонымі літарамі:

„Имать пакъ всеи книзе, мой любимыи приятелю хтожъ будеши ея чести, зачала каждаго послания чернымъ вызнаменованы, початки и концы, яко во церкви Божіи чтется. Ктому и дни мѣсяцеи, внихже починаются. На праздники Божіе и святыхъ его знаидешъ положено червенымъ. Главы же яко и во всехъ книгахъ Библии ветхаго и новаго закона мною на Руськїи языкъ выложеныхъ^[1], што которая всобѣ вкратце замыкаетъ. Ко знаидению скоро всякое речи потребное во Божественныхъ писаниехъ. Ктому и светки по стороницах, яко одно писмо на другое сведетельствуетъ и воедино ся згожаютъ, чорнымъ исправлены роздельне узриши. Совершися въ дому почтиваго мужа Якуба Бабича, наистаршего Бурмистра славнаго и великаго мѣста Виленского“.

Пасьля „мѣсяцеслова“ прыложаны устаў, на пяцідзесятніцу і на нядзелі ўсяго году Апосталаў і Евангелій чытаных у царквох, які займае 48 лістоў; на апошняй балоне сказана:

„Докончанъ есть сборникъ всемъ презъ цалыи годъ днемъ и святомъ, зачала Епистоламъ, Евангеліемъ собраны во едино мѣсто, докторомъ Францискомъ Скориною изъ града Полоцка“.

Выпіска з Апостала, раздзел 24. (Сопиковъ „Опыт. С. Р. Б.“, ч. І, бб. 16–18).

„О жалобѣ юже чинятъ Іоудеи напавла предъ Феликсомъ въкесарїи. павелъ отповедевъ имъ, идокесарася одозвалъ…

„Попятиже днехъ, сниде архиереи Ананія состарци и снекоимъ тертиломъ мовцею, ониже возвестиша владареви о павлѣ. Призвануже бывшу ему, началъ жаловати тертилъ глаголя. Понеже во многомъ упокои живемы тобою, имногыеся речи направуютъ языку нашему промышленіемъ твоимъ, везде и всуду, приемлемы то совсякимъ благодареніемъ, вседержавныи Феликасе. но данепаче тружаю тебе, молю послухати насъ вократце своею кротостію“.

Падобна як у гэтай выпісцы, так і ва ўсім Апостале надпісаньне зьместу ліста, друкавана стара-крыўскай мовай, а сам тэкст Апостала па славянску з некатарымі толькі папраўкамі слоў славянскіх мала або і саўсім незразумелых чытачом.

„МАЛАЯ ПОДОРОЖНАЯ КНИЖИЦА“. Друк Ф. Скарыны ў Вільні 1525 г. У гэтай кніжыцы Скарына зьмесьціў Псалтыр, Часословец, Акаѳисты, Шестодневец, Кароткія сьвятцы і Пасхалію. Псалтыр з „Подорожнай книжицы" быў адціснуты і асобнай кніжкай. У гэтым, так сама як і ў папярэдніх выданьнях, пасьля кождага аддзелу маюцца прыпіскі аб тым, што даную кнігу ці часьць яе перакладаў і друкаваў Ф. Скарына, прыкладам:

„Доконан естъ акаѳїстъ чесному кресту гсдьню, працею и пилностию доктора франциска скорины сполоцка града“.

Безумоўна, найвялікшай постацьцю гісторыі нашай пісьменнасьці зьяўляецца Доктар Франціш (Франціск) Скарына; першы чалавек з вучоным тытулам доктара на ўсходзе.

Родам ён быў „з слаўнага места Полацка“, са старой калыбкі крыўскай культуры, дзе яшчэ ў ХІІ стагодзьдзі пісаліся і перапісываліся кнігі, а пазьней істнавалі, „лаціна-грэцка-рускія“ школы, і, ўрэшце, ад 1580 году Акадэмія.

Скарына называе сябе ў сваіх кнігах, „русіном“, „рускім“: „нароженый въ рускомъ языку“ (ў прадмове да кніг Даніэля), сваю дзейнасьць пасьвячае „своей братии Руси“, сваю Біблію называе: „Бивлія руска выложена докторомъ Франциском Скориною… богу ко чти и людем посполитым к доброму научению“. Гэта усё пакаузе, што Скарына абычаем таго часу, не аддзяляў народнасьці ад веравызнаньня. Для ўсіх яго сучасьнікаў „руская вера“ была адначасна „руским языком“ і процістаўлялася шыранай у тыя часы Ягельлёнамі „нямецкай“, або „ляцкай“ веры і штораз больш наплываўшаму ў край „ляцкому языку“.

Франціш Скарына дае ў рукі народу „працею і стараньем“ сваім, Біблію на мове таго народу, з якога сам выйшаў: „иже мя милостивы Бог съ того языка на свет пустил“ (ў прадмове да Псалтыра).

Нажаль гэтага эпохіяльнага мужа не спрамагліся ацаніць яго сучасьнікі. Духавенства сьлепа трымалася „сьвятой“ царкоўнай славяншчыны і з падозрывасьцю глядзела на вялікага значэньня націянальную дзейнасьць Скарыны, ня менш воража адносілася да скарынаўскіх пачынаньняў і лацінскае духавенства. Словам праца Скарыны не была сустрэчана прыхільна між сваімі.

З дайшоўшых да нашых часаў актаў можна бачыць, што сямья Скарынаў прыналежала да заможных Полацкіх мяшчан-купцоў. Радзіўся Скарына каля 1485 году і быў хрышчоны імем Юрья (Георгій). Пачатковую асьвету атрымаў ён дома, пад бацькаўскім вокам і паводле старасьвецкіх традыцій свайго народу. Вучыўся мабыць на Псалтыру, які паводле яго слоў: „детем малым початок всякое доброе науки“.

Кончыўшы школы ў сваім родным крывічанскім Полацку, здольны хлапец рваўся да вышэйшых навук. Бацька яго, Лукаш, паслаў яго ў кракаўскі унівэрсытэт. Тагочасны Кракаў меў значную крыўскую калёнію, бо пасля жанідзьбы Ягайлы с польскай каралеўнай Ядвігай, найчасьцей Вялікі Князь Літоўска-Рускі (Крыўскі) быў адначасна і каралёмъ Польскім, а знача, мусіў пражываць і ў Кракаве, а пражываючы там, меў сталую канцэлярыю для спраў В. Кн. Літоўскага з выдатнейшых літоўскіх і крыўскіх дзеячоў. У самым Кракаве была ў тыя часы „руская“ царква.

У 1504 годзе, заплаціўшы 2 грошы ўступнога, запісаўся Скарына студэнтам на філёзофскі факультэт. У універсытэцкія кнігі запісалі Юрыя Лукашавіча Скарыну на лацінскі лад: Franciscus Luce de Polecko, прыданым яму імем Франціш, а ня Юры. Сярод тагочасных кракаўскіх прафэсараў быў выдатны вучоны Ян Глоговчык (1507), які раней (1490–1492) быў вучыцелям у князя Івана Гашталда ў Вільні. Аб гэтым Глоговчыку гісторык Сымон Старавольскі перадае, што ён перакладаў Біблію на „рускую“ мову, гэта знача, — на мову, якой гаварылі і пісалі ў В. Кн. Літоўскім. Мабыць гэты Глоговчык выклікаў у Скарыны любоў да кнігі і накланіў яго да працы над перакладам Бібліі на агульна зразумелую мову.

У 1506 годзе Скарына атрымаў на філёзофскім факультэце кракаўскага Унівэрсытэту вучоную ступеню бакаляра. Але, акром філёзофіі, Скарыну цікавілі богаслоўе і мэдыцына. Мэдычнага факультэту ў Кракаве ня было, і Скарына павінен быў шукаць гэтай веды ў другіх унівэрсытэтах на заходзе Эўропы. Шэсьць гадоў ён недзе вучыўся, але дзе, дагэтуль невядома. Есьць пашлякі, што быў на Пражскім унівэрсытэце, што бываў у нямецкіх гарадох. За гэтыя шесьць гадоў ён здабывае сабе яшчэ адну вучоную ступеню доктара.

У лістападзе 1512 году прыбыў Скарына ў Італію, ў горад Падую, які славіўся на ўвесь сьвет у тыя часы сваім мэдычным факультэтам. Прыбыўшы ў Падую Скарына стануў перад віцэ-прыорам доктарам Тадэушам Мусаті, які ацаніў здольнасьці Скарыны і заапекаваўся ім. У гэтым часе Скарына быў у вялікім недастатку, бо бацька яго, Лукаш, памер, і малады вучоны ня меў чым заплаціць нават за доктарскі экзамен. Памог яму ў трудным палажэньні доктар Мусаті.

Таго-ж 1512 году, 5 лістапада, на 5-ю гадзіну па палудні, склікаў выцэ-прыор Др. Мусаті паседжаньне мэдычнага факультэту ў касьцеле Сьв. Урбана. На паседжаньні Мусаті спавесьціў, што з дужа далёкіх краёў прыбыў у Падую нязвычайна вучоны, але бедны маладзён, які ўжо мае ступеню доктара навук (eximus artium doctor Franciscus gn. Domini Lucae Scorina de Polocko Ruthenus) і просіць пазволіць яму экзаменавацца бязплатна (de gratia speciali ad amore Dei). Пасьля прамовы прыора на паседжаньне быў пакліканы сам Скарына, і ён сам асабіста горача прасіў прафэсароў пазволіць яму бязплатна (amore Dei) трымаць экзамeны на доктара мэдыцыны. Паседжаньне вырашыла справу ў карысьць Скарыны.

У суботу, 6 лістапада, ў тым-жа касьцелі пачаліся ўступныя экзамены Скарыны перад 14 прафэсарамі мэдычнага факултэту. Гэтыя экзамены вытрымаў Скарына сьветна і аднагалосна быў дапушчаны да доктарскіх экзаменаў. 9-га лістапада, ў аўторак, сабралася ўся мэдычная калегія падуанскага унівэрсытэту ў біскупскі палац, у ліку 24 асоб, і, пад прадседацельствам вікарнага біскупа П. Забарэльлі, пачаліся выспыты Скарыны. Усе прафэсары задавалі яму пытаньні, ўсім Скарына адпавядаў надзвычай разумна і сьветла бараніў свае думкі. Ўрэшце Скарына аднагалосна быў прызнаны годным ступені доктара мэдыцыны і гэту годнасьць атрымаў з рук прафэсара Бартламея Борызоні. З гэтага часу Скарына да свайго подпісу зазвычай дадае: „в наукахъ вызволеныхъ и в лекарствахъ докторъ“, або: „в лекарскихъ наукахъ докторъ“.

Дабыўшы вышэйшыя навуковыя ступені, Ф. Скарына вярнуўся на бацькаўшчыну; тут ён пазнаёміўся з тагочаснымі краёвымі грамадзкімі дзеячамі і братчыкамі, пабываў у Вільні, тагочаснай сталіцы В. Кн. Літоўскага, пераняўся мясцовымі злыбедамі і пастанавіў пасьвяціць сябе прасьветнай працы. У той час у нас вельмі адчуваўся недахват поўнай Бібліі, так патрэбнай для царкоўнага і дамовага чытаньня. Тое, што было перакладзена, не станавіла поўнасьці і траплялася ў злых паперакручаных сьпісках і то найчасьцей у чужой, малазразумелай баўгарскай, царкоўнай мове. І Скарына задумаў перакласьці ўсю Біблію і выдрукаваць яе. Гэта на тыя часы быў вельмі сьмелы крок, бо славянскія народы толькі што яшчэ знаёміліся з друкарскай справай.

Дзеля таго, што ў родным яго Полацку ня было спрыяйных варункаў, а ў Кракаве, дзе ён атрымаў вышэйшую асьвету, друкаваньне славянскіх кніг, распачатае Фіолям у 1491 годзе, было спынена дзякуючы цемнаце і фанатызму тамтэйшага духавенства, то Скарына, сабраўшы патрэбныя старыя рукапісы, паехаў у Прагу („старое место Пражское“). Прага маніла да сябе Скарыну таму, што там, у тыя часы, была поўная рэлігійная свабода, і ён спадзяваўся, што яго ня сустрэне доля Фіоля.

Асеўшы ў Празе, Скарына сарганізаваў друкарню і ўзасобіў яе літарамі, зробленымі паводле рысунку тых старых рукапісаў, якія вывез з роднага краю. Скарынаўскія літары адтвараюць лепшыя пробкі стара-крыўскага — Полацка—Смаленска—Тураўскага — кірылаўскага пісьма, выстылізаванага ў цэнтрах крыўскай асьветы. Прыгатаваўшы ўсё патрэбнае да друкарні, Скарына ў 1516–17 г.г. прыступіў да друкаваньня сваіх кніг, пад агульным агалоўкам: „Бивлія руска выложена докторомъ Францискомъ Скориною из славнаго града Полоцька богу ко чти и людемъ посполитымъ к доброму научению“. У гэтай вялікай справе дапамагалі Скарыне матэр’яльна Полацкія і Віленскія мяшчане і грамадзкія дзеячы, як віленскія бурмістры Багдан Аньковіч і Якуб Бабіч.

Кнігі друкаваў Скарына некатарыя на царкоўна-славянскай мове (Псалтыр, Апостал), а іншыя на тагочаснай нашай літэратурнай мове. Псалтыр і Апостал былі вельмі пашыраны, дык Скарына агранічыўся толькі рэдакційнай папраўкай тэксту і дадаткам тлумачэньняў у крыўскай мове, а такжа памешчаньнем на белягох кнігі слоў, незразумелых для чытачоў. Другія кнігі Бібліі, менш пашыраныя і вядомыя толькі ў адрыўках, ён дапоўніў і прарэдагаваў, а некатарыя кнігі пераклаў нанова, карыстаючыся старымі рукапісамі, лацінскім тэкстам і тэкстам чэскай Бібліі, якая была надрукавана ў 1506 годзе.

Прычыны, чаму ён падняўся адпавядальнай і труднай працы, даць пераклад сьвятога пісьма ў роднай мове, Ф. Скарына тлумачыць патрыотычнымі мяркаваньнямі:

„найболѣе съ тое причины, иже мя милостивы Богъ съ того языка на свѣтъ пустилъ“.

А такжа мяркаваньнямі грамадзкімі, бо:

„Не толико сами собѣ нарождвомся на свѣтъ, но болѣе ко службѣ Божіей и посполитого доброго“.

Сваю любоў да народу „посполитого“ і да роднага краю, так абасновуе:

Понеже отъ прироженія звѣри, ходящіе въ пустыни, знають ямы своя; птици летающіе по воздуху, ведають гнѣзда своя, рыбы, плывающіе по морю и по рѣках, чують вири своя, пчелы и тым подобная боронять ульевъ своихъ, — такожъ и люди игдѣ зродилися и ускормлены суть по Бозѣ, къ тому мѣсту великую ласку имають“.

Погляд Скарыны на значэньне кніг сьвятога пісьма ня толькі рэлігійны. Ен шукае ў іх ня толькі Боскай, але і жыцьцёвай мудрасьці. Гэтак у прадмове да кнігі „Премудрости Ісуса сына Сирахова“ Скарына кажа:

„Елико кратъ в неи будеши чести, по каждомъ чтении нового нѣчто научишся, чего-жесь предъ тымъ не умѣлъ. Вся бо Соломонова и Аристотелева, божественная и житейская мудрость въ сеи книзѣ краткими словы замкнена есть. Прото жъ и я для похвалы Божіей и для посполитого доброго и размноженія мудрости, умѣния, опатрености, разуму и науки приложилъ есмъ працу выложити книгу сию на рускии языкь“.

Сьвятыя кнігі, як тлумачыць Скарына:

„… пожитечны суть всякому человѣку, мудрому и безумному, богатому и вбогому, младому и старому, наболѣи тымъ они же хотятъ имѣти добрые обычае и познати мудрость и науку“…

Трэба толькі патрапіць знайсьці гэтую мудрасьць і навуку, тым больш што яна часта бывае захавана ў прыповесьцях („притчахъ“), якія:

„…иными словы всегда иную мудрость и науку знаменують, а иначеи ся разумѣють, нежели молвлены бываютъ, и болши во собе сокрытыхъ таинъ замыкають, нежели ся словами пишуть. Естъ бо въ сихъ причтахъ сокрита мудрость, якобы моцъ во драгомъ камени, и яко злато въ земли, и ядро въ орѣху. Кто ю знаидеть сеи знайде(т) и достанеть благословенія отъ Господа. И приидетъ къ нему все доброе посполу съ нею“…

Кажучы аб навуцы Скарына разрожнівае навуку боскую і навукі сьвецкія, якія ён у свой чарод дзеліць на практычныя і адарваныя (абстрактныя). Да ліку першых ён залічае прыродазнаўства, важнасьць якога даводзіць сьв. пісьмомъ. Скарына адзначае, што кніга прыповесьцяў Саламонавых, зьмяшчае:

„размолвение о прироженіи древъ и былинъ, звѣреи, птиць, гадовъ и рыбъ“.

Кіруючыся гэткім поглядам ён карыстае с кождага здарэньня каб у сваіх тлумачэньнях даць памагчымасьці больш гэткіх тлумачэньняў з гісторыі, географіі і інш. Гэтак, успамінаючы аб Ханаане і Іудэі, Скарына дае географічнае апісаньне Абяцанае зямлі. Кнігу Юдыт ён пачынае кароткім нарысам аб царствах стараветнага ўсходу: Асырыйскім, Мідыйскім і Пэрсідзкім.

Адарваныя навукі называе Скарына „вызволеными“, якіх налічае сем, і ўсе яны бяруць свой пачатак у Бібліі:

„Ту наученіе седьми наукъ вызволеныхъ достаточное“.

Першая з вызваленых навук

„граматика или поруски говорячи грамота“;

для навукі яе павінен служыць Псалтыр. Да навукі

„лоики, она же учить з доводомъ разознати правду отъ кривды, чти книгу Іова, или посланія Апостола Павла“.

Кніга Іова асабліва карысна і:

„всякому человѣку потребна чести, понеже естъ зерцало житія нашего, лекарство душевное, потѣха всѣмъ смутнымъ, наболѣи тымъ, они же суть въ бѣдахъ и въ немоцахъ положены. Протожъ я, Францишекъ Скорининъ сынъ з Полоцка, въ лекарскихъ наукахъ докторъ, знаючи сее, иже есть наивышшая мудрость размышленіе смерти, и познаніе самого себе, и вспоминаніе на пріидущіе речи, казалъ есми тиснути книгу сію“.

Далей:

„Аще ли же помыслиши умѣти риторику, еже есть краяомовность, чти книги Соломонавы. А то суть три науки словесные“ — (г. зн. граматыка, лёгіка, рыторыка).

Хто хоча навучыцца „музыки. то есть пѣвници“, прыгодна ўся Біблія:

„премножество стиховъ и пѣснеи светыхъ по всеи книзѣ сеи знаидеши“,

а асабліва ў Псалтыры і Песьні-песьняў.

„Любо ли ти естъ умѣти аритметику, ежо вократцѣ а неомылне личить учить, четвертыи книги Моисеевы часто чти“,

бо яны зьмяшчаюць лік пакаленьняў юдэйскіх“.

„Пак ли же имаши предъ очима науку геометрію, еже по руски сказуется землемѣріе, чти книги Ісуса Наувина“,

дзе гаворыцпа аб падзеле Абяцанай зямлі паміж юдэйскімі пакаленьнямі.

„Есть ли астрономіи, или звѣздочети, — наидешъ на початку книги сее (Бібліи) о сотвореніи солнца и мѣсеца, и звѣздъ; наидешъ во Ісусѣ Наувинѣ, яко стояло солнце на единомъ мѣстѣ за цѣлыи день. Знаидешъ во книгахъ Царствъ, иже солнце поступило неколико ступневъ. Знаидешъ во светомъ Евангеліи о новоствореной звѣздѣ часу нароженія нашего Спасителя Ісуса Христа.

Але пры гэтым Скарына зазначае:

„Болѣе воистину чудитися превеликой Божіеи моци мусишъ, нижли учитися“,

і канчае гэту частку словамі:

„А то суть седмъ наукъ вызволеныхъ“.

Паняцьце аб сямі вызволеных навуках бадай што Скарына першы занёс у крыўскія землі. Некатарыя з гэтых навук, асабліва першыя тры, сталіся ў наступным стагодзьдзі астоямі школьнай схолястычнай асьветы і азнакай адукаванасьці. Але акром вызволеных навук, Біблія, здаецца Скарыне карыснай і для тых, хто жадае азнаёміцца з:

„законами и правы, ими же люде на земли справоватися имають“. — „Ту справа всякого собранія людского и всякого града, еже вѣрою, соединеніемъ ласки и згодою посполитое доброе помножено бываеть“.

Урэшце Біблію можна разглядаць як крыніцу гістарычных навук:

„Аще ли же коханіе имаши вѣдати о военныхъ а о богатырскихъ дѣлехъ, чти книги Судеи или книги Махавеевъ; болѣе и справедливѣе въ нихъ знаидешъ нежели во Александріи или во Трои. Пакъ ли же вократцѣ свѣдати хощеши много тысещеи лѣтъ лѣтописець, чти книги Паралипоменона“.

Гэты гістарычна-літэратурныя увагі ў вуснах нашага кніжніка вельмі цікавы, бо дзякуючы ім выяўляюцца тагочасныя літэратурныя традыціі і уплывы. Успамін яго аб былінах і сярэднявечных Заходна-эўропэйскіх рыцарскіх аповесьцях сьведчыць, што яны былі агульна вядомы ў нас у скарынаўскія часы (Павыжшыя выпіскі ўзяты с праф. Янчука „Нарысы па гісторыі бел. літ.“, Менск, 1929).

Між 1520 і 1525 годам Ф. Скарына з невядомых прычын пераносіць сваю друкарню ў Вільню, а такжа свае друкі і рукапісы.

Польскія гісторыкі К. Мацеевіч і Вішнеўскі („Historija literatury polskiej“ M. Wiszniewskiego, т. VIII, б. 478) кажуць, што калі вязьлі скарынаўскую Біблію с Прагі ў Вільню, то многа экзэмпляраў яе прапала па дарозе. Прапажа гэта сталася гэткім парадкам: Скарына вяртаючыся ў 1525 годзе с Прагі пабываў у Вітэнбэрзе, дзе тады выступаў Лютар супроць папежа. Каталікі з гэтай прычыны абвінавацілі Скарыну што ён мае стасункі з Лютарам. Скарыну арэштавалі пад імем „Франціша с Польшчы“ і засудзілі на спаленьне. Скарына здолеў апраўдацца і вярнуўся ў Вільню, але заарэштаваныя інквізыціяй кнігі былі сканфіскаваны і праўдападобна спалены.

У Вільні наладжывае сваю друкарню Скарына ў доме віленскага бурмістра Якуба Бабіча. Дом гэты, паводле мяйсцовай традыціі, знаходзіўся недалёка ад ратушы, каля „Інбараў“, але ў каторым з істнуючых тут дагэтуль старасьвецкіх дамоў памяшчалася друкарня Скарыны, напэўна невядома. У Вільні, каля 1529 году, Скарына ажаніўся з Магарэтай (Маргарытай) ўдавой на Юр’ю Адзьверніку, які быў віленскім дамаўласьнікам. Жонка прынясла ў пасазе Скарыне ўласны дом у Вільні, аб якім таксама няведама, дзе ён быў.

У Вільні, каля 1525 году, выдае ён „Апостол“ і каля таго-ж часу „Малую подорожную книжицу“. Але скарынаўская друкарня ў Вільні не працуе так энергічна, як у Празе: пасьля выпуску гэтых двох кніжак, невядома яшчэ дагэтуль, ці было што ў яго друкарні тут надрукавана. Магчыма, што па надрукаваньні Бібліі, Скарына заняўся падгатоўкай новых рукапісаў да сваей друкарні, і гэтым тлумачыцца перарыў у яго працы. Але, вось, у 1530 годзе вялікі пажар зьнішчыў дзьве трэцьція часьці Вільні, і ў гэтым пажары была зьнішчана скарынаўская друкарня, а, магчыма, — разам надрукаваныя і не распрададзеныя яшчэ кнігі і прыгатаваныя да друку рукапісы.

Год сьмерці Скарыны невядомы, але яшчэ ў 1535 годзе ён жыў.

Сьв. пісаньне ён друкаваў, па магчымасьці, на зразумелай для народу мове. Ён не адважаецца яшчэ перайсьці на чыста народную гутарку, ў мове яго яшчэ многа баўгарызмаў у слоўніцтве і ў формах, але усё-ж такі ў аснову паложана народная крыўская (беларуская) мова з тымі асобнасьцямі, якія характэрызуюць старакрыўскую літэратурную мову. Часьцю гэта быў консэрватызм самога Скарыны, а часьцю прымушалі яго да гэтага аб’ектыўныя варункі: народная мова тады яшчэ ня была вывучана. Скарына і так зрабіў больш, чым можна было: ён унёс у сваю Біблію многа чыста народных слоў. Падходзячы, на сколькі пазваляў тагочасны стан моваведаньня, да народнай мовы, ён і так перарос сваё грамадзянства на цэлае стагодзьдзе.

Біблія Скарыны была другой друкаванай Бібліяй (пасьля чэскай) ў славянскіх мовах і на дзесяткі гадоў папярэдзіла пераклад Бібліі на маскоўскую і польскую мову.

Выданьні Скарыны вызначаюцца яшчэ мастацкай стараной. Новыя аддзелы яго кніг і агалоўкі аздоблены рысункамі і асобнымі прыгожымі літарамі ў рамках ды застаўкамі. Кнігі маюць дрэварыты, якія, акром прыданьня аздобнасьці кнігам, кіруюцца яшчэ мэтаю, паводле слоў самога Скарыны: „абы люди посполитыя, чтучи могли лепей разумети“. Аб рысунках Скарыны, расійскі бібліограф Стасаў кажа: „ў Апостале загалоўныя літары, гэрб Скарыны і манаграма з літарай Т выкананы так дасканальна, з гэткім дзіўным смакам, што перавышаюць ўсё вырытае ў падобным выглядзе ў Бібліі“. А гэты Апостал друкаваўся ўжо ў Вільні. Пад крыптонімам Т скрываецца адзін са спатужнікау Скарыны, хтокольвечы з крыўскіх тагочасных мастакоў.

Друкарская праца Ф. Скарыны мела аграмадны ўплыў на развіцьце друкарства ня толькі ў нас, але ў Масковіі і Украіне, а ласьне праз тое, што Скарына пакінуў пасьля сябе добра навытараных у друкарстве сваіх вучняў.

Каля 1560-х гадоў, не без супрацоўніцтва скарынаўскіх вучняў, пры бліжэйшым удзеле братоў Кавечынскіх, Крышкоўскага і Сымона Буднага паўстае друкарня ў Несьвіжы, якая ўжо ў 1562 годзе выдае катэхізіс.

У Несьвіжы ў гэтым самым часе былі прыгатаваны літары для першай друкарні ў Маскве, яшчэ перад выданьнямі Івана Фёдарава. Сьлед гэтай друкарні захаваўся ў адным так званым анонімным Ёвангельлі, надрукаваным у Маскве каля 1560–62 году, літары якога аднастайны с Несьвіжскімі, сустрачанымі ў выданьнях Сымона Буднага („Книга въ России“, Масква, 1924, ч. І, б. 66–68). Дужа праўдападобна, што памянёнае анонімнае Евангельле, як і пазьнейшы Псалтыр 1564 году, друкаваў „адзін з майстроў Ф. Скарыны, які прыйшоў у Маскву з Вільні“ („Истор. Славян. литерат.“ Пыпін і Спасовіч). Праўда Апостал надрукаваны ўжо іншымі літарамі, якія патвараюць рукапісны полуустаў, але гэта зразумела, калі прыняць пад увагу, што літары першай друкарні „былі знішчаны дзеля забабоннасьці“. Дый і новы шрыфт не памог нашаму піонэру друкарства ў Маскве: і другая друкарня была разгромлена, а друкары ратаваліся уцечкай у крыўскія землі.

Што анонімнае Евангельле было друкавана скарынаўскімі літарамі ў Маскве, упэўняе нас Васіль Цяпінскі, які друкаваў сваё Евангельле ў 1570 годзе, ў прадмове да апошняга ён ссылаецца на „Евангельле Московское недавно друкованое“. Аб залежнасьці маскоўскага друкарства ад нашага сьведчаць сучасьнікі Флетчэр і Поссэвін („Книга въ России“, ч. І, б. 68–69). Зьвязь гэту сукосна сьведчыць такжа і тожсамасьць паперы ў Маскоўскіх і нашых друках.

Петр Мсціславец і Іван Фёдараў уцёкшы з Масквы, ўжо ў 1568 годзе, паявіліся ў Заблудаве, дзе коштам гэтмана Грыгорага Хадкевіча надрукавалі Евангельле. Каля 1570 году Петр Мсціславец выехаў у Вільню, а яго вучань Іван Фёдараў пераехаў аж у Львоў.

У Вільні, каля 1575 г., Петр Мсціславец друкуе некалькі богаслужэбных кніг, для якіх быў вырэзаны спэціяльны шрыфт, каторы служыў прыкладам для пазьнейшых маскоўскіх друкарань.

Каля 1570 году Васіль Цяпінскі друкуе сваё Евангельле літарамі па стылизаціі падобнымі да несьвіжскіх, якія ў свой чарод адтваралі літары скарынаўскай друкарні.

У 1580 годзе Іван Фёдараў, коштам князя Астрожскага, друкуе ў Астрагу кнігі, між іншым Біблію. Як львоўскія выданьні Івана Фёдарава, так і Віленскія Пятра Мсціслаўца маюць у сабе шмат чаго перанятага з друкаў Скарыны. Асабліва Астрожская Біблія перапоўнена ініціяламі і застаўкамі запазычанымі з выданьняў Скарыны, а такжа мае літары з віленскіх друкарань (агаловак тытуловай балоны). Другое выданьне Астрожскай Бібліі, якое было выпушчана ў 1581 годзе (12 жніўня), мае яшчэ больш віленскага шрыфту.

Адначасна з Астрожскай друкарняй была ў Вільні адкрыта ў 1580 годзе друкарня Мамонічаў, у друках якой відаць сільныя скарынаўскія ўплывы.

Яшчэ большыя скарынаўскія ўплывы відаць на друках выданых у Еўю (каля Вільні). Евейская друкарня пачала працаваць ў 1611 годзе.

У самым пачатку ХVІІ ст. была адкрыта друкарня ў Дерманскім манастыры (Валыншчына). Шрыфт прыгатаваны нарочна для гэтай друкарні, але пад уплывам Астрожскай Бібліі і Евангельля Цяпінскага.

Другая валынская друкарня ў Угорцах, пачынае працаваць, магчыма, з 1611 году. Шрыфт і застаўкі выказуюць скарынаўскі ўплыў.

У Галічыне ў дварэ Страціна, каля 1604 году, адкрыў друкарню Балабан; на застаўках і рысунках відаць уплыў віленскіх і львоўскіх друкарань.

У 1617 годзе паяўляецца друкарня ў Кіяве; мяркуючы паводле літар і рысункаў сюды была перанесена друкарня Балабанаў са Страціна.

У 1628 годзе, працуе ў Кіяве магілеўскі мяшчанін Сьпірыдон Собаль. У 1630 годзе пераязджае ён са сваей друкарняй у Кутэйнскі манастыр, а ў 1635 годзе засновывае новую друкарню ў Буйневіцкім манастыры (абодвы манастыры каля Магілева). Кутэйнская друкарня ў 1655 годзе, ў часе акупаціі Масковіяй краю, была разам з манахамі вывезена ў Іверскі Манастыр (каля Ноўгарада), дзе выдана было кутэйнскімі манахамі некалькі кніг, гэткім чынам скарынаўскія ўплывы сягнулі праз Магілеў аж ў зямлю Вялікага Ноўгараду.

С павыжшага агляду мы бачым, што ўплыў Ф. Скарыны абыймаў ўсю усходную славяншчыну. Пад уплывам Скарыны і яго друкаў засновуецца друкарня сьпярша ў Несьвіжы, згэтуль перадаецца ў Маскву, але не прынятае, дзякуючы цемнаце, друкарства з Масквы вяртаецца назад у Крыўскія землі і абасновуецца яно ў Заблудаве. З Заблудава ідзе на Львоў і Астрог, Дэрмань, Угорцы, Страціна, Кіяў. На пару гадоў пазьней Заблудоўскай працуе друкарня Цяпінскага, а адначасна з Львоўскай працуе Віленская друкарня Мсціслаўца, пазьней Мамонічаў, урэшце Евейская, Кутэйнская, Буйневіцкая, Магілеўская і др.

Акром таго друкаваныя выданьні Скарыны перапісываліся. Захавалася некалькі рукапісаў, якія маглі быць перапісаны з друкаў Скарыны; ў некатарых з іх захаваліся і кнігі Бібліі, якія былі надрукаваны Скарынам, але затраціліся. Адны с такіх рукапісаў даслоўна перадаюць скарынаўскія друкі, з утрыманьнем прадмоў і імя Скарыны, а другія сьпіскі маюць зьменены правопіс а такжа заменена імя яго другім, прыкладам у Галіцкім (Яраслаўскім) сьпіску 1568 году чытаем прыпіску: „протожъ я василій жугаев снь зь ярославля. В лѣкарскых наоуках докторь… казал есми списати книгоу стго іова рускым языком. б(г)у къ чти и людем посполитым къ наоученію“. Замест скарынаўскага правопісма тут модны тагочасны баўгарскі. З рукапісаў скарынаўскага перакладу з лішнімі (раўняючы з дахаваўшыміся друкаванымі экзэмплярамі) кнігамі трэба адзначыць біблійныя кнігі 1575 г. Львоўскага Сьвята-Ануфрэеўскага Манастыра (паходзяць з Зенкава — Падольшчына). Прадоўжаньнем гэтага апошняга рукапісу, зьяўляецца рукапіс Лукі Тарнопальскага 1596 г. Калі разгледзіць лішнія кнігі гэтых рукапісаў са стараны мовы, то яны акажуцца сходнымі с тымі, якія запраўды вышлі с пад пяра Скарыны. Згэтуль натуральны вывад, што яны, відаць, былі перакладзены Скарынай, які або іх ня сусьціг надрукаваць, або надрукаваў ды яны загінулі (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III),

Скарына ў кнігах біблійных памесьціў 42 рысункі рытыя на дрэве. Некатарыя з гэтых рысункаў маюць на сабе вязаны подпіс у які стала ўходзіць літара Т (ў Апостале). Пад партрэтам Скарыны вязь выразна мае тры літары: Т. М. З., гэта ёсьць подпіс мастака-рысаўніка які аздабляў скарынаўскія друкі рысункамі. Гэты мастак-рысаўнік, скарынаўскі сучасьнік, дагэтуль невядомы. Адно пэўна што ён, як і Скарына, быў „русін“, на гэта паказуе пераезд яго, разам са Скарынай, с Прагі ў Вільню і яго монаграма зложаная са славянскіх літар. Маецца такжа дапушчэньне, што, часьць рысункаў было зроблена самім Скарынам, прынамні тыя з іх, на якіх красуе гэрб Скарыны — сонца і месяц.

БІБЛІЯ ХVІ СТ., Віленскай Публ. бібліатэкі (№ 47). Дахавалася толькі частка рукапісу: кнігі прарокаў. У прадмове да прароцтва Ісаі маецца гэткая дапіска:

„Предсловие Исаіна пр(о)рчества с ческои Библіи написано“.

Ня выключана што гэта ёсьць пераклад с чэскай Бібліі 1506 г., а можа нават беспасярэдны одпіс с перакладаў Скарыны. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. ІІІ, б. 29).

БІБЛІЯ ХVІ СТ., бібліатэкі Красінскіх у Варшаве. Захаваўся толькі адрывак рукапісу, які завірае кнігу Товіт. Праф. Карскі кажа аб гэтым перакладзе Бібліі: „Трудна рашыць, хто зрабіў гэты пераклад: ён вельмі напамінае спосабы Скарыны ў тых здарэньнях, калі ў яго пад рукамі не было ц.-славянскага перакладу вядомай кнігі.

Мова тэксту гэтай бібліі (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. ІІІ, б. 30):

…Пригодилося единого дне. иже товиѳъ погребалъ тѣла мртвы(х) и оутроудился велми. а прише(д) к домоу по(д)ле стены верже себе опочиноути. и оусноулъ. а в то(м) оуснути. лаина сии рѣ(ч) калъ ластовица горку ему зъ гнѣзда въ очи оупустила. такъже пакы оуснул. и оубо то покушенїе на него бгъ препоустилъ про то што бы боудущи(м) данъ былъ прикла(д) его тръпеливости. яко и с(в)того иова. оубо егда(ж) с(в)тыи иовъ отъ своего детинства бга ся бояше. а приказание его полняше“…

ІКОНЫ СЬВ. САФІІ ПРАМУДРАСЬЦІ БОЖАЙ належаць да сымволістычных ікон; яны пісаліся на сказ Прыповясьцяў Саламонавых: „прамудрасьць стварыла сабе дом і ўмацавала сямі стаўпамі“ — („премудрость созда себѣ храмъ и утверди столповъ седмь“). Пад імем дому разумеецца царква Хрыстова, ўмацаваная на стаўпох — на сямі ўсясьветных саборах. Іконы Сафіі ў кіяўскім, наўгародзкім і др. саборах выабражаюць з’адночаньне царквы нябеснай і зямной, праз уцелаішчаньне прамудрасьці Сьв. Тройцы ( упостаса). Пададзены тут абразок зьяўляецца копіяй іконы Сьв. Сафіі полацкай, акром подпісу ўнізе „попъ“ і нечытэльных знакаў, якія чытаў Лелевэль „попъ ананій“. Гэта ікона саўсім аднолькава са старой іконай „Св. Сафіі полацкай“ якую я бачыў ў Спаскім манастрыры ў сьвятара Чэрэпніна ў Полацку, акром, ведама, верхняга наўкольнага надпісу, дзе гаворыцца для каго была роблена паданая тут копія.

Унізе ад Хрыста ідзе група хрысьціян, да іх падходзяць пагане, с права с працягнутымі рукамі, да чаш вечнага жыцьця. Злева, ўнізе, сядзяць паганскія сьвятары с пустой лагой і нейкімі маскамі.

Надпісы на іконе; зьверху:

„Софеи премудрость Б(о)жіа вроблена повеленемъ бл(а)говерне кнзя Ѳедора ивановіча ярославча“. (Турава-Пінскага†1535).

Соломон: „Премудрость созда собѣ храм и утверди столпъсем“.

Патрыарх: „Рабъ іис …а подателиа жівотоу веч“…

Наўкол Хрыста: „Заклая своя жертовная черепа поча… совеи вино уготова“.

Ўкруг Маці Божай: „Иже от века утаенное и ангеламъ неведомое ма… н… не… с…мво“.

Пад сямі анеламі ўверсе. Рад першы: „переві. сты д(у)хъ. рекоше с(ы)не. Другі рад: созда богъ. завістюя. яко б(о)гъ есть“.

ЕВАНГЕЛЬЛЕ 1520 ГОДУ. Перах. у Віленскай Публ. бібл., № 35. Крыўскае (беларускае) паходжаньне яго відаць ужо з допісу:

„В лѣ(то) (7028)… написана бы(с) кніга сіа. нарицаемаа ева(нге)ліе, тетро. при велик(ом) короле Жикгимонтѣ, і при еп(іско)пѣ Іони вл(ады)дцѣ тоуро(в)ско(м) и пинско(м) и при кн(я)зѣ Фе(д)ори Ивановичи Ярославичя. повелѣние(м) хр(и)столюбива(го) моужа раба б(о)жіа Семиона Батыевичя Рака… А писалъ дья(к) мно(го)грѣшныи ра(б) б(о)жіи Савастіанъ Авраамови(ч) и(же) в Нобли“ (Пінскага павету).

ЗБОРНІК ХVІ СТАГ. Да ХІХ стаг. належаў Супрасльскаму манастыру. Гэта быў рукапіс у адну чацьвёртую аркуша, пісаны на грубой васкаванай паперы (бамбіцыне) чыстым і ясным характарам пісьма ХVІ стаг. Яго перапісваў 1520 г. сын сьвятара Грыгорый Івановіч па загаду князя Сімеона Іванавіча Одынцевіча, як аб тым сьведчыць ўласнаручны подпіс у канцы рукапісу. Даніловіч з гэтага зборніка, ў лацінскай транскрыпцыі, выдаў у 1823 годзе „Latopisies Litwy i kronika Ruska“.

ФОРМА ПРЫСЯГІ ВЯЛ. КНЯЗЮ ЛІТОЎСКАМУ, КАРАЛЕВІЧУ ЖЫГІМОНТУ-АЎГУСТУ на Віленскім сойме ў 1552 г. Сьнежня 4 дня. — „Акты, относящ. къ истор. Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г. Увага № 90.

„Обираемъ собѣ и беремъ господаремъ на вѣчные часы господаря своего прироженого сына, е. м. королевича Жикгимонта, на великое князьство Литовское, и маемъ е. м. вѣрнѣ и справедливѣ служити, мы сами и дѣти наши, а мимо е. м. королевича Жикгимонтаиного господаря не маемъ собѣ искати, ани обирати… А мы, воеводове и старосты и горододержцы, тые замки маемъ къ рукамъ е. м. королевича Жикгимонта держати, и мимо е. м. иному никому не поступовати“…

ФОРМА ПРЫСЯГІ, ЯКУЮ ДАВАЛІ ПІСАРЫ ГАСПАДАРСКІЯ АБЫЙМАЮЧЫ СВОЙ УРАД. Сярод актаў 1522 году.

Гл. „Чтенія въ Имп. Общ. исторіи и древн. Россійскихъ при Московскомъ Университетѣ“ — Кн. ІV (191). Масква, 1899 г., бал. 147.

„Прысяга писарская.

Я (имя рёк)… прысягаю милому Богу и панне Марыи и всимъ светымъ, ижъ маю быти верный господару его милости и вси рады его, которые бы колвекъ мне были допущоны, або обявены, тые маю таемые заховати, а жадному чоловеку ихъ не маю объявляти, ани тежъ жадныхъ листовъ не маю писати безъ розсказанья господарского, або канцлерского, а иныхъ жадныхъ розсказанье не маю писати. А естли быхъ што слышалъ шкодливого господарского, або Речы Посполитое, тогды маю обьявляти господару его милости, або паномъ раде. Естли быхъ то сполнилъ, такъ мне Боже поможы и панна Марыя и вси светые; а если быхъ того не сполнилъ, Боже мя побий на душы и на теле“.

РАХУНАК КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА С ПАНАМ ЯНУШАМ КАСЬЦЕВІЧАМ. У Вільні, 18 Лістападу 1522 году. Гл. „Чтенія въ Импер. Общ. исторіи и древн. Россійскихъ при Московскомъ Унив.“, кн. ІV (191) Масква, 1899 г. бал. 184.

„Жыкгимонтъ.

Явно чынымъ симъ нашимъ листомъъ Тыми разы давалъ намъ личбу с поголовщызныхъ нашихъ пенязей воевода подляшский маршалокъ нашъ державца ожский и перелойский и радунский панъ Янушъ Станиславовичъ Костевича приходу и росходу, которые черезъ его руки шли, и што еще назвышъ тыхъ нашыхъ пенязей онъ своихъ власныхъ пенязей на нашо жодане выдалъ на потребы нашые и земские. Мы, з нимъ рахунок вчинивши, и застали ему винни тисячу копъ и деветь сотъ копъ и дватцать и шесть копъ и деветь грошей, и маемъ в той суме его уистити, отколь тая сума маеть ему заплачона быти. И на то есьмо ему дали сесь нашъ листъ с нашою печатью. Писанъ у Вильни, под лет. бож. нарож. 1 пятьсотъ 22, месяца ноябр. 18 день, индыктъ 11.

Въ томъ листе рука королевская“.

ЗАПІС АБ РАБУНКАХ І ПРЫМУСАХ КОБРЫНСКІМ ПАДДАНЫМ АД ІХ ДЗЯРЖАЎЦЫ ВЭНСЛАВА КАСЬЦЕВІЧА. Сярод актаў 1524 году. „Чтенія въ Имп. Общ. истор. и древн. Рос. при Моск. университ.“ кн. ІV (191), Масква, 1899, б. 195.

„Листъ до мар. держав. Кобрынского пана Венслава Костевича. Жаловали люди путныи и волостныи Кобринские Андрей Мишновичъ, а Мойсей Марковичъ, а Пашко Кобаковичъ, а Пацъ Леньковичъ и съ потужники своими, штожъ имъ новины уводить и кажеть имъ къ своимъ дворомъ на роботу ходити, а они не робливали; а которыи люди передъ тымъ на роботу и к сторожи до замку хоживали, и онъ ихъ вызволилъ, и на то место кажеть имъ робити. А иншии многии кривды чинить: который з нихъ серебщыны замешкаеть отдати, ино за вини жоны и дети у неволю до своих дворовъ береть и неколькось кротъ копъ десять грошей на нихъ безъ винъ вины береть, и стацею, которую были наготовали на послы московскии и на жолнеры, ино штося остало, онъ таки побралъ. Ино какъ пошли были къ королю жаловати, онъ, присылаючи слугъ, не однокротъ казалъ порозбивати, и поранити, и пенези побрати. И в тотъ часъ шли з ними люди волости Марковское, в тыхъ людей отняли 2 копы грошей и кожухъ, и самыхъ поранили. И послали дворанина Мурина: и которыхъ посажалъ, тыхъ казали мочно попушчати, и грабежы абы поотдавалъ передъ двораниномъ, а ему приказуючы подъ держаньемъ: естлибы тыхъ грабежовъ не хотелъ поотдавати, ино кажуть дворанину у Кобрынь ся увезати и держати до тыхъ часовъ, поки тыи грабежи тымъ людемъ поотдаеть и во всемъ се справить. И казали тыи грабежи дворанину пописати, а Марковцомъ ажбы казалъ две копе и кожухъ отдати передъ тымъ же двораниномъ. — Копоть“.

ЛІСТ КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА СТАРОГА СТАРЦАМ І ЎСІМ МУЖАМ МАГІЛЕЎСКАЙ ВОЛАСЬЦІ.

У Петрыкаве, 6 Лютага 1525 года.

Гл. „Чтенія въ Имп. Общ. исторіи и древн. Россійскихъ при Московскомъ Унив.“, кн. ІV (191), Масква, 1899 г., бал. 198.

„Старцомъ и всѣмъ мужомъ волости нашое Могилевское. Што есте передъ тымъ здавна даивали тивуншчины осмдесятъ копъ грошей широкихъ тому, кому семо на васъ выдавали, про то приказуемъ вамъ, ажъ бы есте тую тивуншчину всю сполна давали до скарбу нашого посполу з данью грошовою. А хотя быхмо кому листы с канцелярии выдавать казали на тую тивуншчину, и вы бы вжо чересъ то никому на таковые листы тое тивуншчины не давали; пакли ж бы есте чересъ то кому тую тивуншчину дали, хотя на листъ наш, тогды вжо мы кажемъ на васъ другую тивуншчину посполъ з данью нашою правити. О томъ бы есте ведали и тотъ листъ нашъ в себе ховали. Писанъ у Петрикове, подъ лето 1525, месеца февраля 6 день, индиктъ 13. — Горностай писаръ“.

ПАСОЛЬСТВА РАДЫ В. КН. ЛІТОЎСКАГА ДА КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА. 1526 г. раней месяца Чэрвеня. — „Акты, относящіеся къ истор. Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г. Пасольства, між іншым, дапамінаецца Вітаўтавай кароны, захопленай палякамі:

…„А про то, кгдыжъ его милость отецъ святый папежъ зычитъ тоѣ чти тому, который есть того негоденъ: лѣпѣй бы его милость мѣлъ зычити того сыну вашое милости, пану нашому, великому князю Литовскому, за важныи и знаменитыи учинки вашое милости и предковъ вашое милости, великихъ князей Литовскихъ, которыи тую землю къ вѣрѣ хрестіяньской направили, и вставичнѣ ся напротивку непріятелемъ вѣры святоѣ застановляли. Якожъ за славнѣ памяти дѣда вашое милости короля Владыслава, а за стараня вашое милости великого князя Витовта, маючи бачность отецъ святый папежъ и цесаръ хрестіяньскій на знаменитость вчинковъ великого князя Витовта, а на сталость и моцность его противку поганства, а къ тому маючы бачность на зацность панства того вашое милости великого князьства Литовского, послали были отецъ святый папежъ и цесаръ коруну великому князю Витовту, до того тамъ панства вашое милости отчизного великого князьства Литовского; а въ томъ великій князь Витовтъ съ сего свѣта зшолъ, коруны тоѣ не дождавши, которая жъ вжо была на дорозѣ, и загамовали ее панове Поляцы, и до тыхъ часовъ ее выдати не хотятъ, и не зычатъ тоѣ чти паньству вашое милости отчизному. Чому жъ панове ихъ милость рады великого князьства Литовского, слуги вашое милости, велико ся дивують, ижъ братья ихъ панове Поляцы ихъ хрестьяномъ, а братьи своей, того не хотѣли зычить, а теперь не забороняють гого тымъ отщепенцомъ, Москвѣ; не хотѣли ихъ милость радить въ томъ вашой милости, абы тотъ посолъ папежскій не былъ пропушонъ такъ латве, съ таковымъ поселствомъ до Москвы, алижъ бы ваша милость рачили о томъ добрѣ розважити и порозумѣти зъ радами вашое милости великого князьства Литовского. Але, подобно, ихъ милость панове рады коруны Польскоѣ зычуть того вмысленѣ тому отщепеньцу, мимо паньство вашое милости отчизное, для того, абы тое паньство вашое милости было въ пониженью, а жебы втѣлено имъ къ корунѣ, о штожъ ся они давно працують, хотячи дѣдитство вашое милости привлащити ту, къ князьству коруны Польскоѣ. Въ чомъ же казали вашу милость покорнѣ просити ихъ милость братья наша, слуги вашое милости прироженыи, абы ваша милость не рачили того паномъ Польскимъ надъ ними зычити, жебы ихъ милость, слуги прироженыи вашое милости, мѣли быти подданы къ корунѣ Польской. А звлаща, рачилъ бы ваша милость того боронити, для потомковъ вашое милости: бо завжды лѣпѣй а пожиточнѣй будетъ потомкомъ вашое милости, коли тое паньство вашое милости отчизное будетъ подъ особнымъ тытуломъ и правомъ отъ коруны Польскоѣ; якожъ ся и тыхъ часовъ придало до сына вашое милости, ижъ ихъ милость панове рада великого князьства Литовского зъ доброволеньствомъ и охотнѣ его милость, сына вашое милости, собѣ за пана обрали и присѣгали его милости, чогожъ панове Поляцы, снать, и до тыхъ часовъ вчинити не хотятъ. А кгды бы князьство великое Литовское было привлащоно къ корунѣ, тогды бы ся такій початокъ щастливого поднесенья сына вашое милости ещо былъ не сталъ. А про то ихъ милость, рада а слуги вашое милости, братья наша, вашу милость покорнѣ просятъ, абы ваша милость рачили ся ласкаво вложить и радамъ вашое милости коруны Польскоѣ приказать, абы они тую коруну, которая послана къ великому князьству Литовскому, вернули къ князю великому его милости, сыну вашое милости, абы его милость при щастливомъ панованьи вашое милости былъ корунованъ: бо, милостивый королю, кгды будетъ тое паньство вашое милости отчизное, великое князьство Литовское, мѣло коруну, тогды не може быти привлащоно къ корунѣ Польской; бо коруна въ коруну втѣлена быть не може. А такъ вжо бы панове Поляцы не мѣли тоѣ жадости, абы тое паньство вашое милости отчизное было унижено и привлащоно къ нимъ, але ровное братство и пріязнь стала бы зъ одного напротивъ кождому непріятелеви. А естли жъ бы панове ихъ милость рады коруны Польскоѣ не хотѣли коруны тоѣ сынови вашое милости къ великому князьству Литовскому вернути: тогды ихъ милость рады великого князьства Литовского, слуги вашое милости, просять вашое милости, абы ваша милость рачили до отца святого папежа и до цесара послати, жедаючи о коруну сынови своему на великое князьство Литовское; а што на то будетъ потреба наложити, рады ихъ милость съ доброю волею то на ся хотятъ подняти и накладу на то не лютовати“…

„УСТАВА ДВОРОВЪ НАШИХЪ У ВЕЛИКОМЪ КНЯЗЬСТВѢ ЛИТОВСКОМЪ, ТАКО ВЪ ВИЛЕНЬСКОМЪ, ЯКО И ТРОЦКОМЪ ПОВѢТѢХЪ, ЯКО СЯ ДЕРЖАВЦЫ И ВРЯДНИКИ СПРАВОВАТИ МАЮТЬ“. У пачатку 1529 году. — „Акты, относ. къ исторіи Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г.

1. Напередъ державцы дворовъ нашихъ, въ кождомъ дворѣ особно, довѣдавшися, колько бочокъ жыта есть потреба ко насѣнью пришлого году, только того часу мають отложити копъ жыта на сторону въ гумнѣхъ дворовъ нашихъ; а тое жыто роздаваючи на весну людемъ въ отсыпъ, у-въ осени за кождую копу бочку дворную жыта брати, а тымъ жытомъ засѣвати, а кождого году жыто въ отсопъ давати.

2. Тежъ гумна дворовъ нашихъ всихъ тымъ способомъ мають быти захованы: Скоро по жнивѣхъ, абы десятины костелныи, гдѣ суть повинни, суполна были отдаваны; потомъ жыто на насѣнье году пришлого, которое маетъ быти въ отсопъ давано, на сторону отложити, такъ много копъ въ личьбѣ, яко пашня году пришлого на насѣнье жыта потребуетъ. Потомъ челяди неволной мѣсячина маетъ быти въ копахъ на сторону отложена, а другая отмолочена, которую мѣсячину тымъ способомъ уставляемъ: абы челяди неволной, которыи мають приробки а бонды свои, по полторы копы жыта на рокъ давано, водлѣ стародавного обычая; а тымъ нашимъ неволникомъ, которыи обыходу и домовъ своихъ не мають, тымъ мѣсячина давати чотыри разы до году, по бочцѣ жыта, то есть, берла, водлѣ обычая давного, а тое берло маетъ быти у-въ осень, по жнивѣхъ, на сторону отмолочено. Потомъ, того жыта што зостанетъ копъ, отправивши тыи рѣчи вышейписаныи, двѣ части на насъ и къ пожитку нашому заставуемъ, а третяя часть жыта державцамъ нашимъ, къ ихъ живности и пожитку.

3. Тежъ, што ужнутъ ярынъ, яко: овса, пшеницы, ячменю, гречыхи, гороху, ярыцы и иншихъ, того скоро по жнивѣхъ, мають державцы наши намъ, на насѣньне и тѣжъ къ пожитку, три части на сторону отложити, а собѣ четвертую часть къ живности и пожитку мають брати.

4. Тежъ жыта наши, которыи въ гумнѣхъ дворовъ нашихъ зостанутъ, тыи мають быти, на весну, подданымъ нашимъ, або хто будетъ потребовати, копами на пѣнязи роздаваны, на боргъ, за слушнымъ рукоемствомъ заплаты; которыи пѣнязи тыи должники платити будуть повинни на святый Мартинъ, и тыи пѣнязи за тыи жыта державцы наши будуть повинни до скарбу нашого отдавати.

5. Такъ же то уставуемъ, абы державцы наши и ихъ врядники, при роздаванью жыта нашого, такъ отсопного, яко тежъ кгды на пѣнязи будуть давати жыто, жадныхъ великихъ поклоновъ отъ подданыхъ нашихъ не брали, одно по полгрошу, або по курицы.

6. Тежъ рѣчи вси огородные державцы всихъ дворовъ нашихъ, въ небытности нашой, мають суполно уживати и къ своему пожитку оборочати; а на пріѣханье наше до великого князьства Литовского, будуть повинни до кухни рѣчей огородныхъ достатокъ намъ давати, водлѣ шацунку и уставы кождого двора особно.

7. Так же, абы льну кождый державца таковый достатокъ сѣялъ, якобы отъ кождоѣ жонки, которая мѣсячину беретъ, далъ поставъ полотна на кождый годъ; а естли бы который державца нашъ въ томъ пилности не чинилъ, а льну къ роботѣ челяди не выдалъ, тогды отъ кождоѣ жонки повиненъ будетъ дати пятьдесятъ грошей, або поставъ полотна, пятьдесятъ локоть.

8. Такъ же, абы были бочки въ одну мѣру уроблены, а подъ цехомъ нашимъ, и желѣзною обручью збиты, которыми жъ зъ гумна и зъ свирна на кождый розходъ и на насѣнья абы было збожье мѣрено, и тыми жъ бочками отсопъ житный къ насѣнью маетъ быти отбиранъ.

9. Тежъ жыта наши данныи и овсы, то есть, дякла, державцы наши абы суполно до городничого отдавали, а съ подданыхъ нашихъ то ма быти о светомъ Симонѣ Іюдѣ выбирано; которое жыто и овесъ городничіи наши, въ кождомъ повѣтѣ, кождого году мають водлѣ торгу продавати, а пѣнязи до скарбу нашого отдавати.

10. Такъ же, што при дяклахъ суть данныи куры и яица, то доставуемъ на кухни наши; а въ небытности нашой, мають подданыи наши за то пѣнязьми платити, то есть, за десять яецъ и за курицу одинъ грошъ, а то мають державцы наши до скарбу нашого отдавати.

11. Тежъ за сѣна дяколныи подданыи наши кождого году будуть повинни пѣнязьми платити, то есть, за возъ сѣна по три грошы, а тыи пѣнязи мають быти до скарбу нашого отдаваны; а пѣнязи подякольныи, пентиничьныи и дровныи, то маеть на врядъ замковый, по старому, городничему отдавано быти.

12. Тежъ мезлевы, которыи на насъ съ подданыхъ нашихъ на кождый годъ приходятъ, то бы державцы наши пѣнязьми отбирали, то есть, за яловицу тридцать грошей, за вепра двадцать грошей, за барана чотыри гроши, за куре а за десять яецъ одинъ грошъ, а тыи пѣнязи мають быть отдаваны до скарбу нашого.

13. Такъ жо вси подданыи наши, которыи суть повинни службу уставичьнѣ служити, то есть, люди тяглыи, тыхъ зоставляемъ для роботъ нашихъ дворовъ, яко пашни и подводъ, по старому обычаю; мають служити черезъ годъ, почавши отъ весны, коли на ярыну починають орати, ажъ до святого Симона Іюды; а отъ святого Симона, черезъ зиму, державцы дворовъ нашихъ зоставивши людей на дворныи потребы (тыхъ, на што ся которыи двару потребують), остатокъ людей тяглыхъ къ пожитку нашому осадити, то есть, або на бочцѣ пшеницы, або вепра будетъ повиненъ подданый нашъ кождый осадного двора нашого къ пожитку нашому дати; а то, въ небытности нашой, державцы продавши, повинни будуть пѣнязи до скарбу нашого отдавати.

14. Къ тому, боярове наши и осочнияки, которыи зъ стародавна повинни войну служити и сѣна косити, также тежъ рыболовы, бортники, ковали и иншыи подданыи дворовъ нашихъ, которыи тяглоѣ службы не служатъ, тыи будуть повинни дванадцать денъ въ году на толоку до дворовъ нашихъ служити, то есть: три дня на паренину орати, три дня на жыто, а три дня серпомъ жыто жати, а три дни ярыны, а сѣно косити по старому; которыи отъ иншихъ послугъ мають быти вольны, а на кождый годъ до скарбу нашого, на день святого Мартина, будуть повинни осадного платити по копѣ грошей; а втакже съ тыхъ же людей, яко, осочниковъ, рыболововъ, ковалевъ, на дворную потребу по кольку служобъ зоставити.

15. Такъ жо земли пустовскіи повинни будуть державцы дворовъ нашихъ, къ пожитку нашому, наймовати на пѣнязи, або на меды, а то все до скарбу нашого отдавати.

16. Тежъ, въ которыхъ — кольвекъ дворѣхъ нашихъ суть озера, на которыхъ зимѣ неводы ходятъ, тыи рыбы мають быти продаваны за пѣнязи: двѣ части къ пожитку нашому, державца повиненъ пѣнязи до скарбу нашого отдати, а третюю часть собѣ маетъ взяти.

17. Тежъ, при которомъ-кольвекъ дворѣ нашомъ суть пожитки съ куповъ въ лѣсѣ, то есть, смолы, ванчосъ, клепки, попелъ, тое суполно на насъ зоставуемъ.

18. Такожъ абы кождый державца дворы наши будовалъ, оправовалъ, огородилъ, ставы и млыны, гдѣ могуть быти, абы были роблены, а овшельки у-въ осень, коли нашихъ работъ нѣтъ.

19. Такъжо абы жадный державца подданыхъ и людей дворовъ нашихъ къ работамъ або будованью дворовъ своихъ отчизныхъ не брали, а ни въ жадныи подводы въ рѣчахъ своихъ, а овшемъ што ся ткнетъ какоѣ купли воженья, то есть, соли, жыта, сѣна, овса и иныхъ рѣчей.

20. Къ тому, жадный державца абы зъ винъ зарукъ, або тежъ переметовъ великихъ не бралъ, а ни тежъ слугъ своихъ, въ таковыхъ винахъ, въ домы подданыхъ нашихъ не всылали, а ни лежьневъ клали, але абы то было черезъ писары нашы пописовано, къ пожитку нашому; а кождая вина, которая есть большая надъ пятдесятъ грошей, то до скарбу нашого маетъ быти, а державцамъ до пятидесятъ грошей.

21. Тежъ, кгды подданый нашъ возметъ державцу на спорщизну якую, на судъ, о землю або о сѣножать, тогды подданый нашъ, который виненъ зостанетъ, маетъ заплатити яловицу, або полкопы грошей; а врядникъ державцынъ выѣдетъ, тогды десять грошей; а коли поднамѣстьничокъ або тивунъ выѣдетъ, тогды пять грошей.

22. По томъ пересудъ на державцы зоставуемъ, то есть, десятый грошъ: але пересудъ не маетъ быти бранъ отъ тыхъ людей, которыи ся потвары оттяжутъ.

23. Такъ же дѣцкованье, тое маетъ быти держано черезъ державецъ нашихъ водлѣ статуту земского, то есть, помильное.

24. Такожъ вины побитья: мужикъ зъ мужикомъ кгды ся побъетъ, а тому доводъ будетъ, то маетъ быти державцу пятьдесятъ грошей; а естли ся передъ правомъ згодятъ, державца маетъ взяти дванадцать грошей.

25. Тежъ, въ которомъ бы кольвекъ дворѣ были пѣнязи, або съ стародавна доходы, яко: мыта рѣчныи, перевозы, капщизны, млыны, куничное, отъ домовъ гдѣ пиво и медъ варятъ, то все абы было брано къ руцѣ и пожитку нашому, а къ скарбу нашому отдавано.

26. Тежъ, гдѣ бы кольвекъ были меды данныи съ стародавна, также бобры, куницы и иншое, то все зоставляемъ къ пожитку нашому.

27. Также въ мѣстѣхъ великихъ и малыхъ торговое и поборное, мясное и иншое то все на державецъ зоставуемъ, окромѣ мытъ стародавныхъ, которыи идуть до скарбу нашого.

28. Также, кгды мужикъ на заказанье державцы нашого, або врядника его, на работу не выйдетъ день одинъ, або непослушонъ будетъ, ма быть мѣрною грабицою каранъ, а ничого больши надъ барана; а естли будетъ въ чомъ большъ упорный надъ росказанье державцы нашого, ма быть, яко упорный, плетью, то есть, бичомъ каранъ, а не виною.

29. Тежъ, абы вси доходы пѣняжныи и пожитки дворовъ нашихъ на одинъ часъ были выбираны и отдаваны до скарбу нашого, то есть, на святый Мартинъ.

30. Тежъ, гдѣ бы кольвекъ было стадо у дворѣ нашомъ, повиненъ державца вь доброи опатрности мѣти, яко бы отъ голоду, або зъ зимна жеребята або свирѣпы не здыхали; а гдѣ бы кольвекъ за его неопатрностью што здохло, повиненъ то будетъ платити водлѣ уставы земскоѣ. А къ тому, кождую свирѣпу и жеребя мѣти въ реистрѣ на имя, шерстью, а съ того реистру списокъ конюшый дворный маетъ мѣти и вѣдомость о кождомъ стадѣ кождого двора, и тудѣжъ што ся которого году примножитъ. Такъже тежъ мѣти пилность о кони стадныи, абы были добрѣ хованы; а оброкъ коню стадному, на двѣ недѣли бочка овса, а конюшый абы того дозрѣлъ.

31. Тежъ, абы кождый державца кождого двора, гдѣ есть челядь невольная, быдла въ дворѣхъ нашихъ мѣлъ досыть, и овшельки сохи дворныи, абы челядь неволная дворными сохами робили, къ розмноженью пашни и дворов нашихъ.

32. Такожъ вси державцы дворовъ нашихъ, такъ повѣту Виленьского, яко и Троцкого, повинни будуть два разы до року, то есть, одинъ разъ у-въ осени, а другій разъ на весну, зъ гумна личбу чинити, суполнѣ со всихъ тыхъ пожитковъ нашихъ вышейписаныхъ, которыи есьмо къ своей руцѣ и пожитку скарбу нашого зоставили, передъ писарьми нашими, которыи будуть отъ насъ, къ слуханью личбы дворовъ нашихъ, два разы кождого году посыланы.

33. Такожъ, абы замковыи врядники, такъ замку Виленского, яко и Троцкого, до иншихъ дворовъ нашихъ не слали дѣцкихъ своихъ: бо то есть великая сказа подданымъ нашимъ и замѣшанье во всихъ дворѣхъ нашихъ, а овшеки, ижъ то большъ чинятъ они для своихъ пожитковъ, а не для оправы замковоѣ, штобъ того дозрѣть, чого который замокъ потребуетъ. А о томъ ижъ бы замковый врядникъ мѣлъ завжды порозумѣнье и розмову съ урядники або съ державцами тыхъ дворовъ, которыи повинны службы до замку служити, того больши стерегучи, яко бы подданыи наши лупежствомъ непотребнымъ не были утиснены, а оправы вси замковыи за згодою врядниковъ были справлены.

34. Тежъ, абы державцы дворовъ нашихъ и вси врядники дворные, яко, заказники, старцы, тивуны, приставы, сорочники, гуменники, обирали што зъ лѣпшихъ служобъ, вѣрныхъ, которыи бы больше стерегли роботы, пашни и иншихъ нашихъ пожитковъ, нижли лупежства, або отступованья отъ повинныхъ роботъ.

35. Такъже, абы державцы дворовъ нашихъ, кгды ся трафятъ подводы къ потребѣ нашой, жадныхъ откуповъ не брали, и своихъ врядниковъ дворныхъ отъ того гамовали, яко бы подданыи наши были въ томъ захованы: въ кождомъ дворѣ абы чергами въ подводы ходили, тогды жадному кривды не будетъ.

36. Тежъ уставляемъ и грозно приказуемъ, абы паны воеводове, такъ тежъ старосты и вси державцы наши, черезъ то, никому, какого будь стану, не смѣли земль пустовскихъ давати, яко въ воеводствахъ, такъ и въ староствахъ, такъ тежъ и во всихъ дворѣхъ нашихъ, до нашоѣ воли господарскоѣ.

А хто бы за таковою даниною отъ пановъ и за листомъ ихъ которыи земли наши пустовскіи держалъ, росказали есмо тымъ писаремъ нашимъ, у таковыхъ тыи земли наши отбирати и зася къ тому двору нашому привлащати, въ которомъ дворѣ тыи земли будуть знайдены.

37. Такожъ которыи суть пѣнязи капщизныи по мѣстомъ и по дворомъ нашимъ: ино коли будемъ дворянъ нашихъ посылати, тыхъ пѣнязей выбирати, мають тыи дворяне наши, подъ свѣдомомъ державецъ и тыхъ писаревъ нашихъ, отъ насъ на тыи дворы уставленыхъ, тыи пѣнязи капщизныи выбирати и отдавати до скарбу нашого, а то для того, ижъбы намъ въ томъ никотороѣ шкоды не было. А кромѣ тыхъ капщизныхъ пенязей, иншіи вси платы наши пѣняжныи, чиншевыи, поборныи, куничныи, мытныи, отъ жытъ и отъ мезлевъ прибавленыи, отъ пустовскихъ земль браныи, и отъ осадъ людей, и зъ винъ пѣняжныхъ, и иншіи вси доходы и платы, которыи суть намъ къ пожитку нашому привлащоны, мають державцы наши выбирати, а писари наши мають то въ книги свои записывати, и черезъ руки державцовъ нашихъ, при тыхъ писарѣхъ нашихъ, маетъ то все отдавано быти до скарбу нашого, на рокъ, на день святого Мартина“. — „Въ той уставѣ есть подписъ руки господарьскоѣ“.

КАРАЛЕЎСКІ І СОЙМАВЫ СТАТУТ АБ ВАЙСКОВАЙ ПАВІННАСЬЦІ. 1525 г. Студня 21 дня. — „Акты, относящ. къ исторіи Зап. Рос.“, т. II, СПБ. 1848 г.

Ў каралеўскай грамаце, пісанай аб гэтым уставе да Горадзенскага старасты Юр’я Мікалаевіча Радзівіла ў 1529 г., Лютага 16 дня, ёсьць некалькі артыкулаў, якія трэба лічыць ня чым іншым, як пропускамі ў Літоўскай Мэтрыцы. Для поўнасьці тэксту артыкулы гэтыя зьмяшчаем ніжэй пад літарамі:

Под лѣты Божьего нароженія 1529, индикта 2, мѣсеца Генваря 21 дня, въ четвергь, то есть, по Трехъ Кроляхъ у дву недѣляхъ, господарь король его милость Жигимонтъ будучи на великомъ вальномъ соймѣ, у Вильни, зо всими паны радами его милости, такъ духовными, яко и свѣтскими, рачилъ установити и замкнути раду свою господарскую, къ оборонѣ посполитого доброго рѣчи земскоѣ.

1. Напервѣй, што ся дотычетъ попису земского, такъ его милость установилъ: хто бы мѣлъ въ именьяхъ своихъ семьсотъ служобъ, тотъ повиненъ ставити къ земской службѣ сто пахолковъ добрыхъ, конно а збройно, водлѣ уставы и ухвалы земскоѣ.

2. А хто бы мѣлъ четыреста служобъ, тотъ повиненъ ставити пахолковъ добрыхъ, конно а збройно жъ, а такъ ажъ до наменшого.

а) Хто зъ бояръ нашихъ будетъ у себе мѣти людей своихъ 80 служебъ, тотъ маетъ къ службѣ земской ѣхати самъ-десятъ съ добрыми молодцы, конно а збройно; а хто людей своихъ будетъ у себе мѣть 40 служебъ, тотъ повиненъ будетъ Бхати самъ-пятъ съ добрыми пахолки, также конно а збройно.

3. А хто бы мѣлъ осьмъ служобъ людей своихъ, тотъ повиненъ самъ ѣхать и службу земскую заступовати, водлугъ уставы земскоѣ.

4. А хто бы зъ шляхты не мѣлъ осьми служобъ суполныхъ, а мѣлъ бы людей своихъ шесть або пять служебъ, або мнѣй^[2]; однако жъ и тотъ повиненъ самъ ѣхати къ службѣ земской^[3], на таковомъ кони и въ таковой зброи, не водлугъ уставы, але водлѣ можности своее.

б) Кождый маетъ ставити съ осми служебъ людей своихъ пахолка доброго, въ сукни цвѣтной, а не въ сермязѣ, на которомъ бы былъ панцеръ доброй, а прилбица, а мечъ, а павеза, а древцо зъ прапоромъ цвѣтнымъ, а конь бы былъ подъ нимъ въ 4 копы грошей.

5. А што ся дотычетъ слугъ путныхъ, и данниковъ, и Подляшскихъ служебъ волочныхъ, тыи вси, хто будетъ ихъ колько мѣти, въ тотъ же почотъ, зъ людьми тяглыми восполокъ, мають быти повинни къ службѣ земской, и зровновавшися вси, сполнѣ мають зъ нихъ службу земскую служити, водлугъ уставы земскоѣ.

6. А што ся дотычетъ мѣстъ князьскихъ и панскихъ и всее шляхты, и тежъ бояръ ихъ, шляхты и слугъ дворныхъ, которы домки свои мають, и ктому огородниковъ ихъ: отъ тоѣ службы земскоѣ, съ того почту, тяглыхъ людей выписаныхъ выймуемъ; бо неповинни будуть въ томъ почтѣ земскомъ въ личбѣ быти.

7. А што ся дотычетъ убогоѣ шляхты, господарскихъ подданныхъ тыхъ, которы ся убого мають въ домкахъ своихъ, а ни одного чоловѣка своего не мають: съ тыхъ кождый маетъ служити и ѣхати самъ, водлѣ можности своее.

в) А хто бы кольвекъ зъ имѣней и зъ людей своихъ службы земскоѣ водлѣ тоѣ уставы и ухвалы нашое не служилъ, таковый тратитъ имѣнье свое на насъ господаря.

8. При томъ господарь его милость, со всими паны радами своими, на томъ же вальномъ великомъ соймѣ, установилъ платъ на всихъ подданыхъ великого князьства, яко на своихъ господарскихъ людей тяглыхъ и путныхъ, такъ тежь и на духовныхъ и свѣтскихъ, князьскихъ и панскихъ, для заплаты служебнымъ и для выкупленья замковъ и дворовъ его милости; къ чомужъ зволили господарю его милости вси панове рады его милости, духовныи и свѣтскіи, платъ дати со всихъ людей своихъ, съ тяглыхъ и съ путныхъ и съ данниковъ, и зъ волокъ Подляшскихъ, пущаючи ровно, яко тяглого чоловѣка, такъ тежъ слугу путного и данника одного, и волоку одну съ тяглою службою за — одно; и яко повинни зъ таковыхь осьми служебъ, зъ данниковъ и зъ волокъ выправляти и ставити къ службѣ земской коня, такъ тежъ зъ того коня мають дати плату полторы копы грошей, то есть, съ кождоѣ службы людей 11 грошей и полтретя пѣнязя.

9. А хто бы не мѣлъ людей своихъ осьми служебъ, а мѣлъ бы ихъ шесть або пять, або мнѣй, тежъ бы и одного чоловѣка у службѣ мѣлъ: тогды повиненъ зъ кождоѣ службы дати 11 грошей и полтретя пѣнязя, колько служебъ будетъ мѣти.

10. А хто з шляхты людей своихъ не будетъ мѣти ни одного чоловѣка, тотъ того плату не повиненъ дати ничого.

11. А господарь его милость со всихъ своихъ людей, тяглыхъ и путныхъ и данныхъ, тотъ платъ потомужъ маетъ казати выбирати, зъ кождоѣ службы по 11 грошей и по полтретя пѣнязя.

12. Такь тежъ и вси духовныи Римского закону и Греческого, со всихъ людей своихъ, тяглыхъ и путныхъ и данныхъ, изъ волокъ Подляшскихъ, зъ осьми служебъ, также повинни полторы копы грошей дати, яко и свѣтскіи, т. е. съ каждоѣ службы 11 грошей и полтретя пѣнязя^[4].

13. А тыи пѣнязи вси, подъ тымъ способомъ, яко вышей выписано, мають выбираны быти. Кождый князь и паны духовныи и свѣтскіи со всихъ людей своихъ тотъ платъ вышей мененый мають казати сполна выбирати, водлугъ попису реистровъ, отъ господаря его милости даныхъ; и тыи пѣнязи выбравши, справедливе мають до скарбу господарского дати на рокъ положоный, по семъ святѣ прыйдучомъ по Велицѣ дни у дву недѣляхъ, а теперь жо мають всей земли тотъ платъ объявити, и листы по всимъ землямъ, по повѣтомъ и хоружимъ мають розосланы быти.

14. При которомъ же тамъ плату земскомъ, господарь его милость особливе, не въ обычай серебщизнѣ, а ни ордынщинъ, але къ помочи посполитоѣ рѣчи земскоѣ, рачилъ положити платъ на вси мѣста свои господарскіи, и на вси тыи люди князьскіи и панскіи духовныхъ и свѣтскихъ, которыи въ мѣстѣхъ его милости господарскихъ мѣшкають: то кождый чоловѣкъ повиненъ тотъ платъ дати безъ кождоѣ вымовы.

15. А особно на всю жидову положены, которыи суть во всемъ великомъ князьстве, нѣкоторыи суммы, которые тежъ въ иншомъ мѣстѣ описаны суть.

16. Зъ которыхъ же пѣнязей, яко…^[5] такъ и зъ мѣстскихъ, напервѣи служебнымъ за службы ихъ маетъ быти плачоно полчетверты тысячи копъ грошей готовыми пѣнезьми.

17. А о другую полчетверты тысячи копъ грошей тымъ же служебнымъ, жедали господаря его милости вси панове рады ихъ милость, абы казалъ его милость имъ тую сумму сукны дати зъ коморъ своихъ господарскихъ; а досталъ тыхъ пѣнязей плату земского господарю его милости: маетъ ихъ обернути къ выкупленью заставъ, замковъ, мѣстъ и дворовъ своихъ господарскихъ.

18. А чого не достанетъ суммы пѣнязей на окупленье заставъ, ино панове рада ихъ милости, духовныи и свѣтскіи, вси зволили и прирекли: платъ повторнѣ на то со всихъ людей своихъ дати прыйдучоѣ осени, о святомъ Мартинѣ, зъ чого бы ся мѣлъ остатокъ заставъ имѣній его милости выкупити, а за сукны служебнымъ, готовыми пѣнязьми до скарбу его милости отложити.

19. Господарь король его милость, и панове, и вся земля зволили: не въ который обычай, одно на выкупленье тыхъ замковъ и мѣстъ и дворовъ, со всее земли, также и зъ мѣстъ, яко на людей королевскихъ, тако и на бискуплихъ, и на митропольихъ и на владычныхъ, и на князьскихъ и на папскихъ, и на всихъ, хто-кольвекъ будетъ въ мѣстѣхъ королевскихъ, въ славныхъ и иныхъ, кромѣ мѣстъ князьскихъ и панскихъ, платъ вчинити.

Зъ мѣста Виленского всего, хто-кольвекъ въ немъ есть, мають ся зложити и дати къ той же потребѣ 1500 копъ грошей; зъ Троковъ, кромѣ жидовъ, 10 копъ грошей; зъ Ковна 300 копъ, съ фольварковъ и съ людей духовныхъ мѣстскихъ; зъ Городна, кромѣ жидовъ, со всихъ кто въ немъ есть, 180 копъ грошей; зъ Одельска а зъ Кринокъ 15 копъ грошей; зъ Бѣльска со всихъ 100 копъ грошей; зъ Суража 20 копъ грошей; зъ Брянска 10 копъ грошей; зъ Клещелязей 10 копъ грошей; зъ Нарвы 5 копъ грошей; зъ Мидейчичъ 10 копъ грошей; зъ Дорогичина 100 копъ грошей; зъ Мельника 20 копъ грошей; зъ Лосичь 15 копъ грошей; зъ Берестья 150 копъ грошей; зъ Володимера 20 копъ грошей; зъ Луцка 30 копъ грошей; зъ Кобрына 10 копъ грошей; зъ Пинска 50 копъ грошей; зъ Клецка 10 копъ грошей; зъ Каменца 100 копъ грошей; зъ Слонима 20 копъ грошей; зъ Парчова 10 копъ грошей, зъ Волковыйска 20 копъ грошей; зъ Новгородка на всихъ 50 копъ грошей; зъ Лиды 10 копъ грошей; зъ Василишокъ 5 копъ грошей; зъ Радуни 5 копъ грошей; зъ Ейшишокъ 5 копъ грошей; зъ Каневы а зъ Дубичъ 5 копъ грошей; зъ Довги 5 копъ грошей; зъ Меречи 15 копъ грошей; зъ Пунь 10 копъ грошей; зъ Жижморъ 5 копъ грошей; зъ Высокого Двора 5 копъ грошей; зъ Кернова 5 копъ грошей; зъ Мойшакгола 5 копъ грошей; зъ Вилькомира 5 копъ грошей; зъ Оникштъ 10 копъ грошей; зъ Утены 5 копъ грошей; зъ Ушполь а Купишокъ 10 копъ грошей; изъ Велены 10 копъ грошей; изъ Вилькеи 5 копъ грошей; зъ Ойракголы 1О копъ грошей; зъ Ошмены 5 копъ грошей; зъ Крева 10 копъ грошей; зъ Менска 50 копъ грошей; зъ Могилева 100 копъ грошей; зъ Виятебска 10 копъ грошей; зъ Полоцка 5 копъ грошей; зъ Сожи З копы грошей; зъ Мостовъ 3 копы грошей.

20. А особно тыхъ мѣстъ, рачилъ его милость господарь зволити, на жидовъ на всихъ, которыи суть въ великомъ князьствѣ, въ мѣстѣхъ его милости господарскихъ, кромъ…^[6] князьскихъ и панскихъ, одно на своѣ жиды, на Троцкіи, на Городенскіи, на Пинскіи, на Берестейскіи, на Кобрынскіи, на Клецкіи, на Луцкіи, на Володимерскіи, на Новгородскіи и на всихъ тежъ иныхъ: которыи гдѣ-кольвекъ будутъ въ мѣстѣхъ господарскихъ мають дати, къ помочи выкупленья имѣней господарскихъ и на заплату служебнымъ, 1000 копъ грошей. А они мають, кождый зъ нихъ, сами на себе тыи пѣнязи розложити, якъ вѣдаючи, водлѣ можности кождого, и на Великъ день мають до господаря его милости принести тую тысячу копъ грошей“.

СТАТУТ ВЯЛІКАГА КНЯЗЬСТВА ЛІТОЎСКАГА 1529 Г. перадрукаваны ў „Временнику Московск. Общ. Ист. и Др. Россійскихъ" (кн. 18, Масква, 1854) пад агалоўкам:

„Права писаные Старого Статуту и даные великому княжеству Литовскому, Рускому, Жомойтскому, презъ наяснеишого Пана Жикгимонта з Божее милости короля Польского, великого князя Литовского Руского Пруского Жомоицкого и иныхъ многихъ“.

Статут 1529 году захаваўся ў некалькіх адзінцох з якіх толькі ў ХІХ ст. былі зроблены перадрукі. Вышэй згаданы перадрук „Московск. Общ. Истор. и Древн. Росс.“ быў зроблены з рукапісу ХVII ст., які належаў Віленскай Акадэміі. У 1841 г. Статут 1529 г. перадрукаваны ў Пазнані Дзялынскім у кнізе „Zbiòr praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529“.

Выданьне першага зборніка, пісанага і абавязуючага для ўсіх права, было так важнай падзеяй у жыцьці в. кн. Літоўскага, што летапісцы занясьлі гэтае здарэньне ў летапісы:

„Того-ж року (1529) въ Краковъ корунованіе и права писаные даны всей земли великого князьства Литовского и Руского и Жемоитцкого на светыи Михаилъ отъ короля Жыкгимонта старого“.

На віленскім сойме 1522 году в. кн. Жыгімонт апавесьціў: дзеля таго, што ў Літве да гэтага часу няма пісаных правоў і суд адбываецца паводле старасьвецкіх звычаяў і самаволі судзьдзяў, с прычыны чаго бываюць частыя нарэканьні, то абавязкова трэба выдаць для ўсіх адзін агульны статут, каб спыніць жалабы і ўсякія непарадкі. Сойм згодзіўся; Статут быў напісаны і ў 1529 годзе зацьверджаны каралём, а с першага студзеня 1530 году увайшоў у практыку.

Прыклад мовы (раздзел ХІ, артыкул 13):

„Неволници маютъ быти четверакихъ причинъ: первое которые здавна въ неволи суть або зъ невольных ся родятъ; другое, которые полономъ заведены суть изъ земли непріятельское; третье, колибы на смерть сказаны кому, окромъ злодейства, а оные бы просили того кому сказаны, же бы ихъ не губилъ, а давалибы ся въ неволю, а онъ бы ихъ не губилъ, таковые въ неволю даны мають быти и дѣти ихъ, которые ся будутъ потомъ родити; четвертое, колибы ся сами въ неволю поддали въ тотъ обычай, ижъ хтобъ ведаючы жонку неволную, хотя человѣкъ волный, ее понялъ, тогды и самъ въ неволю поддается и дъти ихъ“.

У аснову першага Статуту паложана як абычаёвае так і пісанае тагочаснае права. С пісанага права былі выкарыстаны правадаўчыя граматы, акты і прывілеі в. князёў літоўскіх, ухвалы соймаў, „Руская Правда“ і Вісьліцкі Статут. Статут 1529 году мае 13 разьдзелаў, па 12–37 артыкулаў у кождым, усяго 282 артыкулы.

У 1-м артыкуле перш за ўсё гаворыцца каб ніхто ня быў караны па завочнаму абвінавачаньню (даносу) і каб усе падданыя в. кн. Літоўскага, бяз рожніцы стану і заможнасьці, судзіліся адным судом; пасьля ідуць пастановы аб асобах, якія здрадзяць дзяржаву і аб іх маетнасьці; другі раздзел завірае ў сабе правы аб земскай абароне: трэці — аб правох шляхты; чацьверты — аб сямейным праве; тут між іншым гаворыцца аб спадках, разводзе, аб выхадзе замуж дзяўчыны без пазваленьня бацькоў г. п.; у пятым разьдзеле падробна вылажана права аб апецы; ў шостым — гаворыцца аб судох; у сёмым — аб гвалтах; у восьмым і дзевятым раздзеле гаворыцца аб гранічным праве; ў дзесятым — аб маетнасьцях, якія ў даўгох і заставах; у адзінадцатым — гаворыцца аб плаце за забойства простых людзей і за раны прычыненыя ім; тут-жа гаворыцца аб нявольніках; дванадцаты і трынадцаты раздзелы пасьвячаны праву аб зладзействах.

Пазьней гэты Статут быў папраўляны і дапаўняны ў 1566 і ў 1588 годзе.

АПОСТАЛ рукапісны 1530 году. Пераховуецца ў сабраньні Тихонравова, Рум. Муз. № 371. Правопіс ў гэтай кнізе з юсамі, магчыма, што то ёсьць чыйколечы, паралельны скарынаўскаму, пераклад.

ЛІСТ СУПРАСЛЬСКАГА АРХІМАНДРЫТА СЕРГІЯ КІМБАРА ДА КІЯЎСКАГА МІТРАПАЛІТА МАКАРА ІІ. Рукапіс ХVI стаг. (каля 1536), бібліатэкі Тэрноўскага. Надрукаваны ў Архіве Ю.-З. Р. ч. І, т. VIІ.

У гэтым лісьце маецца такое характэрнае мейсца:

И на св. Пасху… мяса і хлябы ў царквох пасьвячаюць, і ўнутр самога аўтара некатарыя і мяса і сыры і хлябы, і овачы ўсякія, і медавіну, і „оловину“ (?) ўносяць, і жывёлы, статак у асьвячоныя храмы часам ўпушчаюць. А гэта крэпка ў сьвятых правілах адсуджана і забаронена…, а па тутэйшаму звычаю аб гэтым ня думаюць, ані таго ведаюць і хочуць ведаць… і далей: — каб я дзіўныя і страшныя іншыя ўсе звычаі тутэйшыя вашай мітраполічай міласьці меў пісаць, трэба было-бы мне, паводле апостала, годаў на гэта.

А шкада што гэты закастырэлы манах не апісаў усяго, што яму не падабалася. Мелі-бы мы нарыс народных звычаяў з ХVІ ст.

СТАТУТ КУШНЕРСКАГА БРАЦТВА Ў ВІЛЬНЕ, СЬЦЬВЕРДЖАНЫ КАРАЛЁМ ЖЫГІМОНТАМ У 1538 Г. „Акты, изданныя Виленскою Археографическою Комиссіею“, т, Х, Вільня, 1879 г., бб. 5–9.

„…били намъ чоломъ подданые наши, мѣщане мѣста Виленского, всего братства кушнерского о томъ, ижъ передъ тымъ пѣкоторые кушнеры Вилеёнскіе, на име Климъ а Якубъ, зъ иншихъ людей помочью зволили и встановили собѣ братство свое кушнерское въ томъ мѣстѣ Виленскомъ мѣти и за свой власный накладъ меды куповали и сычивали на врочистые свята, то есть ку дню светого Духа, и Миколѣ светому, ку Божому нароженью, и свѣчи восковые до церквеи Божихъ завжды на тые святы давали, а оный медъ разсычоный братствомъ своимъ пивали; а потомъ яко се оное братство ихъ размножало, тогды они особный домъ братскій въ тымъ мѣстѣ Виленскомъ справили и хотечи его добре а слушне вести и розмножити, нѣкоторые артыкулы тому братству ихъ потребные зложили и написали, которымъ се обычаемъ маетъ кождыи, хто кольвекъ бы до оного братства ихъ пришолъ, радити и справовати, и чимъ тежъ винный за выступы свое маетъ каранъ быти; которые артыкулы вписаные у дому братскомъ они ховаютъ и подле нихъ се справуютъ, и того братства своего отъ осмидесяти лѣтъ свободне и добровольне ажъ до того часу уживаючи. А врады духовные и свецкіе, и войтъ, бурмистры и радцы мѣста Виленского того имъ николи не забороняли, и теперь не боронятъ. Якожъ они выписъ тыхъ артыкуловъ, подъ печатью братства ихъ кушнерского передъ нами покладали и били намъ чоломъ, абы есьмо тое братство ихъ при моцы заховали и оные артыкулы имъ, што они собѣ заложили и выписали, листомъ нашимъ имъ потвердили. А такъ мы, выпису тыхъ артыкуловъ братства ихъ кушнерского огледавши, казали ихъ въ семъ нашомъ листѣ вписати, которые такъ се въ собѣ маютъ.

Напервей, которого году братья старшая и молодшая оного братства кушнерского собѣ старостами межи собою оберутъ, тымъ маютъ пѣнези братскіе и весь статокъ и справы братскіе у моць подати и поручити имъ зъ порадою братскою тымъ всим справовати и шафовати. А такъ тымъ старостомъ рочнымъ маютъ ключники уставованы быти, къ послузѣ братской. А старосты годовые маютъ всего добра оного братства съ пилностью досмотрѣти, жебы ни въ чемъ ему шкоды не было, але лѣпѣй бы се во всемъ множило. А додержавши року справы своее зо всего того рахунокъ передъ братьею старшою и молодшою маютъ учинити и личбу выдати. Къ тому старосты рочные при бесѣдахъ ихъ братскихъ маютъ, якъ сами, такъ и презъ ключники свои пильне того смотрѣти, жебы вся братья въ оное братство вписаные и гости приходячіе въ подчтивости у дому братскомъ седѣли, словъ збытныхъ межи собою не мовили, и на столъ не взлегали, и меду ихъ братского не розливали, одно бы слушне а подлугъ мѣры пили, ани которыхъ шкодъ не чинили. А пакъ ли бы се хто упивши, и якіе збытки починалъ, слова непочтивые мовилъ, або на столъ узлегалъ, и питье розлевалъ, тогды старосты такового маютъ первей словы карати, а если хто упорный будетъ и отъ того се не повстягнетъ, такового яко упорчивою виною братскою маютъ карати, чимъ братья положатъ. При томъ, если бы хто въ дому ихъ братскомъ ростыркъ, або зваду съ кимъ учинилъ и кому на кого жаль будетъ, таковый маетъ тогожъ часу речъ жаль свой старостомъ тамошнимъ абжаловать, а старосты жалобы его выслухавши, маютъ на завтрешній день одложить. А потомъ вся братья оного братства на завтре до дому братского зышедши, того дѣла судовнымъ обычаемъ межи ними маютъ досмотрѣти, и правого передъ судомъ братскимъ абдожити, а винного виною братскою карати. А жадному въ таковыхъ се речахъ до иншихъ правъ, такъ духовныхъ, яко и свѣтскихъ, земского и мѣстского, римское вѣры и грецкое, отъ суда ихъ не отзывати, але каждый маетъ право достояти передъ старостами и братьею въ томъ дому ихъ братскомъ, гдѣ се оная звада або ростыркъ кому станетъ; бо таковыхъ речей передъ тымъ жадные урады духовные и свѣтскіе николи не суживали, кромя завжды въ дому ихъ братскомъ справовано и сужоно то бываетъ. Тежъ если бы хто въ дому ихъ братскомъ старосту зганилъ або зсоромотилъ, тогды того маютъ виною братерскою карати; а хто бы тежъ ключника тамошнего зсоромотилъ, або вдарылъ, и таковый маетъ за то виною братскою каранъ быти; такъ тежъ, если будетъ ключникъ которого коли братства старосты непослушонъ въ сыченью и зливанью и спущанью медовъ на братство часовъ урочистыхъ сычоныхъ, и на каждый часъ коли братство ихъ бываетъ, тогды первей за тое словы каранъ быти маеть, а если въ томъ недбалый будетъ, маетъ потомъ виною братскою быти каранъ. Затым, если бы староста въ томъ братствѣ передъ братьею который выступокъ учинилъ, тогды братья старшая и молодшая словы маютъ его карати; а пакъ ли вины годенъ былъ, маютъ его виною братскою карати. Лечъ которые бы люди духовные якого кольвекъ стану римское вѣры и грецкое, будучи вписаные въ тое ихъ братство, хотябы тежъ невписаные, до оного братства ихъ приходили, прошоные, а кого на свою учту, або се хто на день вкупить хотечи меду ихъ братского напити и бесѣду зъ братьею мѣти, и придало бы се ему съ кимъ въ томъ ихъ братствѣ розтыркъ, або зваду почати, тогды о тыхъ дѣлехъ таковые духовные люди, яко римское вѣры до князя бискупа, а грецкое до митрополита и до врадниковъ ихъ, якъ вписаные, такъ и не вписаные въ братство, не маютъ се отъ судовъ ихъ отзывати, ани жадное помочи зъ урадовъ своихъ на то собѣ брати, одно муситъ въ томъ братствѣ кождому права достояти, и розсудку ихъ братского послушенъ быти. Далей, естли бы который шляхтичъ, або дворанинъ и иншій обчій чоловѣкъ, невписаный, до того братства ихъ пришолъ, хотечи братскую бесѣду межи ними мѣти, и на день ку трунку ихъ братскому се вкупить, альбо отъ кого на честь будетъ прошонъ, таковый не маетъ мѣстцемъ узгоржати, але гдѣ се придасть, тамъ маетъ седѣти. А старосты, знаючи кождого по стану мѣстце имъ давати маютъ. А зъ бронями жадными до свѣтлицы братскае нихто не маетъ ходити, ани слуги за паномъ своимъ, одно тые маютъ у свѣтлицы братской безъ брони седѣти, которые ся у медъ ихъ братскій укупуютъ. Тежъ если бы который братъ ихъ вписный хотѣлъ зъ того братства ихъ у иншое братство пойсти, тогды се маетъ старостомъ и братіи оповѣдати и выписъ зъ реестру ихъ взяти. А пакъ ли будетъ у реестрѣ братства ихъ именемъ описанъ стояти, ани дей братство будетъ полнити, такового они собѣ за брата мѣти не маютъ, и по смерти его тыхъ потребъ, што на погребъ тѣла прислухаютъ, зъ братства своего не маютъ давати. При тымъ, естли бы который чоловѣкъ, у братство ихъ уписный, змеръ, тогды маютъ они на погребы его оксамитъ и свѣчи братскіе давати, сами тѣло его провадити. — Затымъ они установили: Ижъ которые кольвекъ гости до дому ихъ братского придутъ, хотечи межи братьею бесѣду мѣти, тогды жаденъ зъ нихъ не маетъ ніякихъ збытнихъ а непотребныхъ речей тамъ мовити, ани въ которыхъ своихъ потребахъ розмовляти, одно учтиве маетъ седѣти и старостамъ послушеньство мѣти. А бурмистры и радцы мѣста Виленского, римское и грецкое стороны, не маютъ никоторыхь людей, у братство ихъ уписаныхъ, до своихъ братствъ на послугу собѣ брати и братству ихъ ущинку и переказы тымъ чинити, бо кожное братство особныхъ слугъ зъ своего братства обираетъ и для послугъ своихъ ховаетъ. Прото, гдыжъ се тое братство ихъ кушнерское отъ давныхъ часовъ въ мѣстѣ Виленскомъ уфундовало и розмножило, и теперь они его добровольне уживаютъ и водле тыхъ артыкуловъ вышей мененыхъ завжды се радятъ и справуютъ, а врадъ мѣстскій и того имъ при бытности нашой въ тамошнемъ паньствѣ великомъ князствѣ Литовскомъ николи неборонилъ, ани се въ то уступовалъ, мы, зъ ласки нашое, на чоломъ битье ихъ то учинили, на то дали имъ сесь нашъ листъ, нехай они того братства кушнерского свободне и добровольне уживаютъ, подле давного обычаю, нижли безъ шкоды нашое и безъ нарушенья правъ и вольности враду нашого мѣста Виленского. А на твердость того и печать нашу казали есьмо привѣсити къ сему нашому листу. Писанъ у Краковѣ, подъ лѣта Божого нароженья тысеча пятьсотъ тридцать осьмого року, мѣсеца Декабра тридцать первого дня, индыкта второгонадцать.

Подпись руки господарской короля его милости Жыкгимонта. Михайло писарь, державца Кормяловскій и Штоклискій. Зъ ласки нашое господарское и на чоломъ битье оныхъ подданныхъ нашихъ мѣщанъ Виленскихъ братства кушнерского то есьмо учинили, тотъ привилей короля его милости, пана отца нашого, въ семъ листѣ выображоный, во исихъ речахъ и артикулехъ въ немъ описаныхъ, въ моцы зоставуючы, потвержаемъ имъ симъ нашимь листомъ; нехай они на вси потомные часы того братства своего кушнерского свободне и добровольне уживаютъ подле давного обычаю во всемъ по тому, яко въ томъ привилею короля его милости поменено и описано, нижли безъ шкоды нашое и безъ нарушенья правъ и вольностей враду мѣста нашого Виленского; а на твердость того и печать нашу казали есьмо привѣсити къ сему нашому листу. Писанъ у Вильни, лѣта Божого нароженья тысеча пятьсотъ шестьдесятъ первого, мѣсяца Аугуста пятого дня.

А такъ мы господарь, зъ ласки нашое господарское, казали есьмо въ томъ листѣ нашомъ свободы и вольности нашое братству кушнерскому, отъ насъ господара наданые, меновите описати и доложити тыми словы. Напервей, ижъ въ томъ братствѣ кушнерскомъ подлугъ звыклости застановенья ихъ всея братьи запасы за власный накладъ купуючы, маютъ они сытыти на врочыстые свята шесть кроть до року, то есть: ку дню светого Духа, ку паннѣ Маріи и Покрову, и Миколѣ светому, ку Божому нароженью и Великодню, и тотъ медъ сходитисе у кождое свято, въ верху помененое, по три дни братствомъ пити, по чому старосты роковые на тотъ часъ установятъ. И если бы за тые три дни одного меду ку которомужъ кольвекъ святу розсычоного не выпили, тогды остатокъ того меду и по тыхъ трехъ днехъ вольно имъ зъ дому братского за пѣнези выдати, а за то капщизны, што одъ корчомъ посполитыхъ въ рокъ по копѣ грошей бываетъ давано. И помѣрного отъ медницъ никоторого чопового не повинни давати николи, кгдыжъ они съ того дому братского свѣчи до церквей Божихъ въ кождый рокъ вставичне даютъ, такъ тежъ шпигали тепломъ и людей въ нихъ мѣшкаючихъ убогихъ вшелякого ставу выживеньемъ опатруютъ. Ку тому тежъ въ томъ дому ихъ братскомъ вшелякій гость господою, такъ при бытности нашой господарской, яко и въ небытности нашой, стояти не маетъ, ани зъ ураду въ томъ дому ихъ братскомъ никому господа не маетъ быти давана, ани записована. Якожъ на чоломбитье оныхъ подданыхъ нашихъ мѣщанъ Виленскихъ братства кушнерского то есьмо учинили: тые привилея королей ихъ милости, продковъ нашихъ, въ семъ листѣ выображоные, во всихъ речахъ и артыкулехъ въ немъ описаныхъ, и то, што есьмо особливе въ семъ привилею нашомь зъ ласки нашое, бачечи ихъ быти не малые наклады, придали, яко се звышъ въ томъ потверженью нашомъ меновише описано, въ моцы зоставуючы, потвержаемъ симъ нашимъ листомъ; нехай они во всемъ по тому, яко въ томъ листѣ нашомъ поменено и описано, на вси потомные часы того братства своего кушнерского свободне и добровольне уживаютъ. На што дали есьмо сесь нашъ листъ зъ подписомъ руки нашое господарское, а на твердость до того печать нашу казали есьмо привѣсити къ сему нашому листу. Писанъ у Вильни лѣта Божого нароженья тысеча пятьсотъ осьмдесятъ второго, мѣсеца Февраля двадцать четвертого дня. У того листу печать в. к. Л. привѣсиста и подпись руки его королевской милости тыми словы: Stephanus rex, и подписъ руки писарское: Левъ Сапѣга, писаръ. Который привилей продка нашого, въ сесь нашъ листъ вписаный, видечи мы слушный и въ чомъ ненарушоный, во всихъ пунктехъ и артыкулехъ пры моцы оставуемъ, и симъ листомъ нашимъ на вѣчность ствержаемъ. А ижъ тежъ доносили до насъ прозьбы свои двышъ менованые подданые наши братства кушнерского въ тыхъ речахъ нижей описаныхъ, то есть: ижъ штожъ въ привилею продка нашого короля его милисти Стефана описано есть около выданья меду, чого бы по которомъ святѣ не выпили за три дни, а зостало бы се што кольвекъ, тогды вольно то имъ есть выдати за пѣнези кромъ вшелякое переказы; а вѣдь же въ томъ артыкулѣ зъ стороны чопового ніякое зменки не было, тогды показали намъ декретъ продка нашого короля его милости Стефана, которымъ ихъ водлугъ давного звычаю заховуючи отъ даванья чопового, такъ яко иншіе братства мѣста Виленского вольнымъ ихъ учинити рачилъ. Прото мы господаръ за чоломбитьемъ ихъ, водлугъ давного звычаю и декрету продка нашого, заховуючи одъ даванья того чопового вольными чинимъ. А ижъ тежъ суть межи ними нѣкоторые непослушные въ братствѣ, тогды они на таковыхъ вси спольные межи собою зостановили: Если бы хто зъ братьи уписное, для яное кольвекъ потребы будучи обосланымъ очевисто одъ старостъ рочныхъ, до братства не прибылъ, повиненъ будетъ таковый вины дать въ братствѣ фунтъ воску за кождый разъ выступу своего, который воскъ оборочанъ будетъ до церкви на свѣчи. И на то есьмо помененымъ подданымъ нашимъ, мѣщаномъ Виленскимъ, братства кушнерского, людемъ закону греческого, дали сесь нашъ листъ зъ подписомъ руки нашое господарское, до которого на твердость и печать нашу привѣсити есьмо казали. Писанъ у Варшаве, на соймѣ вальномъ, лѣта Божого нароженья тысеча пятьсотъ деветьдесятого, мѣсеца Апрѣля чотырнадцотого дня. У того привилею печать привѣсистая великого князства Литовского и подписъ руки его королевское милости тыми словы: Sigismundus rex, и подписъ руки писара его королtв. милости тыми словы: Ярошъ Воловичъ, писаръ. А по вписанью до книгъ мѣстскихъ радецкихъ Виленскихъ тожъ привилей самъ оригиналъ братству пререченому кушнерскому есть отданъ“.

Пачатку крыўскіх брацтваў трэба шукаць ў дахрысьціянскай мінуўшчыне, калі словам „брацтва“ абазначалася немаль кождая сувязь ці супалка. Першую запісаную зьменку аб брацтвах на ўсходнай славяншчыне пачэрпаем такжа с падзей на крыўскіх землях. Пад 1159 годам апавядаецца ў летапісах, як палачане запрашалі свайго князя Расьціслава на братчыну да Прачысьценскай царквы, на Пятроў дзень.

У актах віленскага магістрату захавалася зьменка аб істнаваньні ў Вільні кушнерскага брацтва ў 1458 годзе.

Магчыма, што найдаўнейшыя брацтвы былі утвораны купецкімі аб’яднаньнямі. Прынамні гісторыя Смаленска паказуе нам на сьціслую сувязь купецтва і Богародзіцкай царквы ў Смаленску, а ў гісторыі Полацка на гэткую самую сувязь купецтва і полацкай сьв. Сафіі. Як у Богародзіцкай царкве ў Смаленску, так і Сафійскай у Полацку пераховуюцца вывераныя вагі і меры, пераховуюцца даражэйшыя тавары, словам, купецкае аб’яднаньне сьцісла зьвязана с царквой, так сама як і ўсе пазьней вядомыя нам брацтвы.

Рэмесьленныя аб’яднаньні ішлі тропам аб’яднаньняў купецкіх ў справе абароны профэсіянальных інтэрасаў і падняцьця матэрьяльнай засобнасьці сваіх сяброў: яны злучаліся ў брацтвы каб супольным старэньнем і капіталам дабываць сырыя матэрьялы і збываць гатовыя вырабы і задаваляць маральна дабрачынныя патрэбы сваей грамады. У прывелеі, дадзеным Жыгімонтам-Аўгустам у 1565 годзе кушнерскаму брацтву, гаворыцца аб тым, што віленскія кушняры мелі свае ўласныя склады тавараў („склады ихъ братские“), свой ўласны брацкі дом, і, мабыць, ўласныя брацкія варштаты. Нашы брацтвы былі самабытнай формай профэсіянальных аб’яднаньняў, якія разьвіваліся паралельна з Заходна-эўропэйскімі цэхамі. Што гэта так, відаць с таго, што вялікія князі і самі рэмесьнікі брацтвы свае не адрожнівалі ад цэхаў. У прывілеі кушнерскага брацтва 1538 году ясна праводзіцца гэта паралеля, там сказана, што кушняры просяць зацьвердзіць іх брацтва „прикладомъ иншихъ цеховъ“.

Гэтае зьмешываньне брацтваў і цэхаў, паказуе на іх кроўную блізасьць; і запраўды многія з нашых рэмесьленных брацтваў у пазьнейшыя часы прыбіраюць назовы цэхаў. У кождым здарэньні ў цэхах мы бачым далейшае разьвіцьце брацкай рэмесьленнай арганізаціі, якая захавала нам у сваіх статутах істоту стараветных брацтваў. Падобна брацтвам, пазьнейшыя цэхі складаліся з вучняў „хлопцевъ“, і таварышоў, якія дзяліліся на старшых і малодшых. На чале арганізаціі стаялі: выбарныя старшыні, шафар (скарбнік) і пісар.

На вучняў „хлопцевъ“ прыймалі толькі асоб хрысьціянскага веравызнаньня, галоўна дзяцей мяйсцовых мяшчанаў і мяшчанаў другіх гарадоў сваей зямлі. Ад „хлопца“ вымагалася каб ён быў вольны, г. зн. ня быў у чыім падданстве. Селянскія дзеці прыймаліся толькі тады, калі яны мелі пасьведчаньне аб звальненьні іх с падданства. Вучні павінны былі мець 11–12 гадоў, а ў цэху мурнікаў нават 18–20 гадоў. Майстар, прыйняўшы вучня, 2–6 тыдняў трымаў яго на спробу, і калі вучань быў годны да навукі — прадстаўляў яго агульнаму сабраньню майстроў і запісываў у вучнёўскі рэестр. Навука трывала ад 3 да 6-ці гадоў. Вучань абавязан быў выпаўняць усе загады майстра і выслужыць да канца паложаны час: у адваротным здарэньні ён траціў свае вучнёўскія годы. У часе навукі вучань ня мог мець сваей прыватнай работы „бонды“. Адбыўшы навуку вучань павінен ўкупіцца ў брацтва вядомай сумай грошы.

Калі вучань канчаў вучэньне і хацеў стацца таварышом, то майстар павінен быў прадставіць яго агульнаму сабраньню брацтва і даць аб ім добрае пасьведчаньне. Калі сабраньне прыймала новага гаварыша, то ен аплачываў паложаную складку ў брацкі скарб і частаваў таварышоў вячэрай. Пасьля гэтага яму назначалі майстра ў якога ён павінен быў працаваць. Пры гэтым самавольна пакідаць працу ў майстра забаранялася пад страхам грашовай кары і утраты таварыскіх гадоў службы. Час таварыскай службы працягаўся ад 2-х да 4-х гадоў, пры гэтым у некатарых брацтвах і цэхах таварышам забарона было жаніцца. Плата таварышу назначалася гадавая, акром таго, паштучная даплата. Час працы пачынаўся ад 3–4 гадзіны раніцы да 7–9-й гадзіны вечара; на абед і адпачынак давалася дзьве гадзіны. Ад таварыша вымагана была безумоўная паслухмянасьць майстру. Але майстар ня мог сваей уладай караць таварыша за праступкі і псуцьцё работы; судзіла і карала сабрарьне брацтва. Таварышы былі поўнапраўнымі сябрамі брацкіх сабраньняў, і, акром таго, мелі свае асобныя таварыскія сабраньні і грашовую скрынку „скарбнічку“, з якой выдаткавалі выключна на свае таварыскія патрэбы.

Адбыўшы таварыскую службу таварыш, каб дасьцігнуць высокага тытулу майстра, павінен быў адбыць вандроўку ў чужыя гарады, якія рэкомандаваліся брацтвам. Час на вандроўку назначаўся ад паўтара году да трох гадоў. Калі хто з назначанай яму вандроўкі вяртаўся раней на 12 тыдняў, то траціў сваю вандроўку.

Вярнуўшыся з вандроўкі таварыш павінен быў праслужыць у сваім таварыскім стане яшчэ адзін год і 6 тыдняў, пасьля чаго яму надавалі тытул малодшага майстра, або проста „малодшага“. Малодшы павінен быў выпаўняць службу пры кіравецтве брацтва: апавяшчаць сяброў аб сабраньнях, прывазіць на сабраньне брацкую скрыню са скарбам, пілнаваць парадку на сабраньнях, выконываць пастановы брацтва.

Калі „малодшы“ хацеў стацца майстрам — ён павінен быў зьвярнуцца да свайго старшага і ўважліва папрасіць яго каб той склікаў агульнае брацкае сабраньне. Выслухаўшы просьбу „малодшага“, „старшы“ даваў яму 4 тыдні часу на абмяркаваньне чыненага ім кроку. Калі агульнае сабраньне пазваляла „малодшаму“ старацца набыць сабе тытул майстра, то адначасова назначала яму зрабіць пробную работу „штуку“. „Штуку“ зазвычай назначалі кандыдату трудную і дзеля гэтага на яе выконаньне давалі часу ад чверці да паўтара году. Ад майстроўскіх сыноў і „малодшых“, якія жаніліся з дачкамі майстроў, вымагана было толькі палавіна пробнай работы. Калі пробная „штука“ была зроблена і прызнана агульным сабраньнем майстроў, то кандытат павінен быў укупіцца акрэсьленай сумай грошы ў стан майстроў; грошы ішлі ў брацкі скарб. Стаўшыся майстрам рэмесьнік меў права закладаць свой ўласны варштат, прыймаць вучняў у навуку і таварышоў на работу, мог быць абіраны на ўсякія брацкія урады і мястовае самаўрадаваньне.

Выбраны ў старшыны братчык павінен быў злажыць прысягу ў магістраце на вернасьць гарадзкому праву і брацкаму статуту. Выбраныя старшыны складалі раду брацтва, якая кіравала ўсімі справамі брацтва.

Шафар (скарбнік) выбіраўся, так сама як і старшына, агульным сабраньнем, з ліку заслужаных братчыкаў. Абавязкам шафара было пераховываць адзін с трох ключоў (два з якіх былі ў брацкіх старшын) ад брацкага скарбу, і, па пастанове рады, выдаткаваць і прыймаць брацкія грошы.

Пісар запісываў у кнігі пастановы брацтва: вёў рэестры вучняў, таварышоў, майстраў і старшын.

ЕВАНГЕЛЬЛЕ 1539 Г. (у бібл. „Московского Общества исторіи и древн. Россійских“).

„Написано и справлено накладомъ князя Юрья Семеновича Слуцкого, Пречистьскимъ Копылскимъ Василіемъ, в монастыри Николы на Морочи“.

„ПОУЧЕНІЯ ИЗБРАННА“. Рукапіс пісаны ў ХVІ ст. па загаду Слуцкага князя Юрыя Сымонавіча Олельковіча дзяком

„Іустином Яцковичем Чечеранином“.

Цяпер гэты рукапіс знаходзіцца ў бібліатэцы Кіяўскай духоўнай акадэміі. (П. Н. Батюшковъ. „Волынь“ СПБ. 1888, б. 113).

„МИНЕЯ СЛУЖЕБНАЯ“, месяцы сакавік і красавік, 1539 г. Перах. у Маскоўскай Публ. бібл. і Румянцаўскім музэі. „Списана в граде в Слоуцкоу“. Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І.

ЕВАНГЕЛЬЛЕ ПАЧАТКУ ХVІ СТ. Рукапіс ў ліст, мова царкоўна-баўгарская с крыўскімі асобнасьцямі ў тэксьце. Паходзіць з Новагорадчыны, з Мала-Жухавіцкае царквы. У Евангельлі маюцца чатыры міньятуры евангелістаў і застаўкі. Пераховуецца ў Беларускім музэі ім. І. Луцкевіча ў Вільні.

„СЛОВО ПОХВАЛЬНОЕ НА РОЖДЕСТВО ПРЧТЫЯ БЦА“. Рукапіс бібліатэкі Барсова, пісаны царкоўна-баўгарскай мовай, але характарам крыўскага пісьма ХVІ ст. Цікава, што ў тэксце Русь называецца „новым стадам“:

„По истиннѣ бо С(вя)тая кто тебе не славитъ, кто тебе не хвалить и молить: Румири или Греци, или Болгаре, или Руси новое твое стадо, или Румяне и Овазгу, Ивери же и Алане, Перси же и Парфи, Инди и Ефіопе, Алмази же и Пруци, Серпи же и Харвати, Саи же и Скири, Оуандили и Египиди, Лягаварди и Власы, Сарди же и Вонятци, Моравляне и различии Словени, Гоуфи же и Фили й инии мнози языци“…

„Новымъ стадам“ маглі называць Русь толькі ў ХІ, ХІІ ст., а знача павыжшае Слова было перапрацавана не пазьней гэтых стагодзьдзяў, што відаць з упамінаньня ў ліку хрысьціянскіх плямен Аланаў („Алане“), Сэрбаў („Серпи“), Харватаў, Скіраў, Вэнэдаў („Вонятци“).

ПЕСЬНІ-ПЕСЬНЯЎ. Пераклад ХVІ ст.; знаходзіцца ў зборніку Маскоўскай сынодальнай бібліатэкі (б. № 558). Вельмі цікавы помнік старакрыўскай мовы.

КАРАЛЕЎСКАЯ ГРАМАТА РАДЗЕ В. КН. ЛІТОЎСКАГА АБ ДАПАМОЗЕ ДВАРАНАМ, ПАСЛАНЫМ У ЛІТВУ ДЛЯ ПРАСЬЛЕДАВАНЬНЯ АДСТУПНІКАЎ АД ХРЫСЬЦІЯНСКАЙ ВЕРЫ Ў ЖЫДОЎСТВА. 1539 Г. ЛІПНЯ 10 ДНЯ. — „Акты, относ. къ исторіи Зап. Рос.“ т. ІІ, СПБ., 1848 г.

„Жикгимонтъ, Божьею милостью король Польскій, великій князь Литовскій, Рускій, Прускій, Жомойтскій, Мазовецкій и иныхъ, князю Павлу, бискупу Виленскому; князю Юрью Фальчевскому, бискупу Луцкому и Берестейскому; князю Венцлаву, бискупу Жомойтскому; воеводѣ Виленскому, канцлеру нашому, старостѣ Бѣльскому, и Мозырскому пану Олбрахту Мартиновичу Кгаштолту; пану Виленскому, гетману навышшему великого князьства, старостѣ Городенскому, маршалку нашому дворному, державцу Лидскому и Бѣлицкому пану Юрью Миколаевичу Радивилу; воеводѣ Новгородскому пану Станиславу Олбрахтовичу Кгаштолту, и инымъ паномъ радамъ нашимъ великого князьства Литовского. Ознаймуемъ вашей милости симъ нашимъ листомъ, што перво сего насъ справлено, ижьбы нѣкоторые люди вѣры хрестіянскоѣ, въ здѣшнемъ панствѣ нашомъ корунѣ Польской, зъ мѣста Краковского и зъ иншихъ мѣстъ корунныхъ, къ закону жидовскому приступили и обрѣзанье приняли; ино якобы тыи люди съ здѣшнихъ мѣстъ нашихъ до великого князьства Литовского выѣхали, а иншіи вывезены, и по тамошнихъ мѣстѣхъ нашихъ и князьскихъ и панскихъ мѣшкають, и предься той вѣры жидовской вживають и зъ жиды тамошними обцованье мають. А такъ мы хотячи оный блудъ загамовати, и винныхъ, которые бы смѣли то вчинити, подлѣ обычаю слушного скарати, послали тамъ дворянъ нашихъ, Силу Антоновича и Яна Корчіуса, и казали имъ по всему панству нашому великому князьству Литовскому, въ замкахъ и въ мѣстѣхъ и дворѣхъ нашихъ и вашой милости князьскихъ и панскихъ, духовныхъ и свѣтскихъ, тыхъ людей, которые бы зъ вѣры хрестіянской къ закону жидовскому приступили, и зъ мѣста нашого Краковского и зъ иншихъ мѣстъ вышли, або вывезены были, довѣдыватися и съ пильностью искати, и гдѣ-кольве ихъ знашедши врядомъ нашимъ вѣдомость давати, а они бы мѣли таковыхъ людей имати и гамовати; а которые бы жидове въ тамошнемъ панствѣ нашомъ у себе ихъ ховали и таили, и тымъ дворяномъ нашимъ о нихъ знати не дали, а они бы которыхъ людей хрестіянскихъ на законъ жидовскій обрѣзаныхъ у кого доискались и познали: и таковыи тежъ жидове отъ врядовъ нашихъ мѣли бы поиманы быти и маетности ихъ на насъ забраны. Якожъ тыи вси мѣста, гдѣ таковыи люди мѣли выискиваны быти, тымъ дворяномъ нашимъ на спискахъ суть даны отъ подканцлера нашого коруны Польскоѣ князя Матѣевского; а предься велѣли есьмо листъ нашъ по всему тамошнему панству нашому писати, для того: хотя бы гдѣ и въ иньшихъ замкахъ и мѣстѣхъ нашихъ таковыи люди знайдены и досвѣтчены были, абы ихъ нихто не боронилъ и за ними ничимъ не стоялъ. То, пакъ, тыми разы присылали до насъ подданыи наши жидове всихъ замковъ и мѣстъ и дворовъ нашихъ великого князьства Литовского, жалуючи и велико собѣ обтяжаючи, штожъ дей тые дворяне наши, Сила и Янъ Корчіусъ, а къ тому нѣкоторыи державцы и врядники наши подлѣ росказанья нашого въ томъ ся не справують, и, вымышляючи собѣ пожитки, винныхъ людей тамъ ся не доискивають, а имъ самымъ прирожонымъ жидомъ трудности и утисненья великіи дѣлають, и по дорогамъ безправнѣ ихъ имають и гамують, и въ домы ихъ пріѣзжаючи тяжкости несносные имъ чинять, для чогожъ они изъ домовъ своихъ на ярмарки ѣздити не смѣють, и купли свои опустили и къ упадку великому пришли. Въ чомъ же они невинность свою передъ нами оповѣдали, ижъ таковыхъ людей, которые бы зъ вѣры хрестіянской на законъ жидовскій отдалися, и съ здѣшнего панства нашого корунного вышли, або вывезены были, або которые бы тамошніе обыватели великого князьства отъ вѣры хрестіянской на законъ жидовскій обрѣзалися, межи собою не мають, и ихъ у себе не переховывають, и ничого о нихъ не вѣдають, а подъ тую кару ся намъ поддають: естли бы у кого зъ нихъ таковый человѣкъ, хто бы зъ вѣры хрестіянской къ закону жидовскому приступилъ, знайденъ былъ, и на кого бы то слушнымъ доводомъ съ права было переведено; абы таковый кождый горломъ и маетностью безъ всякого милосердія каранъ былъ: одно бы правый за винного ниякотороѣ трудности и каранья не терпѣлъ. И плачливо били они намъ чоломъ, абыхмо тяжкости и безправьыя не казали въ томъ имъ чинити, и ихъ имати, и домовъ ихъ пустошити: якожъ и ваша милость за ними просячи къ намъ писали, абыхмо тыхъ жидовъ у справедливости заховали, и правого за винного не велѣли безправнѣ имати и къ шкодамъ и впадку ихъ приводити: бо дей они тепере зъ домовъ своихъ съ куплями нигдѣ не смѣютъ ѣздити; штожъ и подскарбій земскій, маршалокъ и писарь нашъ панъ Иванъ Горностай повѣдаючи, тыхъ часовъ до насъ писалъ, ижъ оные жидове на теперешній ярмарокъ Люблинскій минулый не ѣздили, и за тымъ вартованьемъ ихъ, въ мытѣхъ нашихъ шкода великая ся намъ дѣетъ. Про то ачъ-кольве казали есьмо таковыхъ людей, которые бы з вѣры хрестіянской выступили и на законъ жидовскій ся обрѣзали, и зъ мѣста нашого Краковского и зъ иньшихъ мѣсть корунныхъ до тамошнего панства нашого вышли, довѣдыватися и познавати, и, кого познавши, врядомъ нашимъ вѣдомо о томъ давати; и естли бы таковыи люди винныи тамъ опознаны были, и до науки нашое подъ которымъ врядомъ осажоны, и коли бы въ той винности своей слушными доводы подлѣ права были поконаны: однакожъ быхмо мы, съ порадою вашой милости казали тыхъ винныхъ тамъ же водлѣ выступовъ ихъ скарати. А естли бы на которого жида правдивого помовлена было, ижбы онъ первѣй хрестьяниномъ былъ и въ жидовскій законъ приступилъ, а онъ бы зъ стародавна, съ поколѣнья жидовского ся народилъ и предься законъ жидовскій держалъ, и въ томъ ся хотѣлъ выправити: тогды бы могъ самъ и съ пріятельми своими невинность свою таковыми выводы очистити, яко у привильяхъ нашихъ всимъ жидомъ даныхъ стоитъ выписано. Але, што ся дотычетъ иншихъ жидовъ, родичовъ тамошнихъ, або и прихожихъ, которые бы съ предковъ своихъ въ жидовскомъ старомъ законѣ были, а тыхъ людей винныхъ у себе не мають: таковыхъ не велѣли есьмо тымъ дворяномъ имати, и по дорогамъ ихъ гамовати, и на домы ихъ находити и тяжкости имъ дѣлати. И вельми то намъ дивно есть, ижъ они надъ волю и росказанье нашо, иначей въ томъ ся справовали, и таковыи непотребныи тревоги вымыслы своими межи поддаными нашими дѣлали, и въ мытѣхъ нашихъ шкоды намъ учинили. А такъ, кгды ваша милость таковую справу о томъ нерядномъ поступѣ ихъ намъ дали, мы до всихъ старостъ и державецъ и врядниковъ нашихъ по всему великому князьству листъ нашъ писати казали, приказуючи, абы они вездѣ, по замкомъ и мѣстомъ и дворомъ нашимъ, оныхъ жидовъ, прироженьцовъ тамошнихъ и прихожихъ людей, которые здавна въ жидовствѣ ся народили и теперь законъ свой старый жидовскій держатъ, а о тыхъ людехъ, которые бы зъ вѣры хрестіянской къ закону жидовскому приступили, ничого не ведаютъ и у себе ихъ не переховываютъ, безвиннѣ не имали и никоторого безправья и трудности имъ не чинили, и въ домѣхъ ихъ, такожъ по дорогамъ не казали ихъ имати и статковъ ихъ забирати, и никоторыхъ пожитковъ съ нихъ собѣ не вымышляли, а дали имъ въ томъ покой: нехай бы они свободнѣ и добровольнѣ въ домѣхъ своихъ мѣшкали, и, по куплямъ ѣздячи, торговали безъ всякого гамованья. Ино, естли бы который жидъ таковыхъ людей хрестіянскихъ, которые бы ся на законъ жидовскій обрѣзали, у себе переховывалъ и таилъ, а тые бы люди въ дому его знайдены были: о томъ бы ваша милость съ пильностью казали довѣдыватися, и таковыхъ людей винныхъ тамъ выискивати, и, гдѣ ихъ знашедши, загамовати и осадити; а намъ бы ваша милость черезъ листы свои въ той рѣчи вѣдати давали, и пораду свою на онъ же часъ около того ознаймили, какого бы каранья тыи люди винныи заслужили. А кгды бы мы съ писанья и порады вашой милости справу въ томъ возмемъ: тогды таковыи люди винныи тамъ же, водлѣ выступовъ своихъ будутъ караны; а правый за винного жадного каранья, а ни шкоды неповиненъ нихто терпѣти. А мы тежъ тымъ дворяномъ не казали есьмо правымъ людемъ никотороѣ трудности чинити, одно винныхъ искати въ тыхъ мѣстѣхъ, которые имъ на списку были даны. О томъ бы ваша милость вѣдали. Писанъ у Краковѣ, подъ лѣты Божьего нароженья 1539, мѣсяца Іюля въ 10 день, индикта 12.“

„ГРАНИЦА КНЯЗЬСТВУ ЛИТОВСКОМУ ЗЪ ЗЕМЛЕЮ ТАТАРСКОЮ ПЕРЕКОПСКОЮ, ОЧАКОВЫМЪ, БѢЛЫМЪ-ГОРОДОМЪ И ЗЕМЛЕЮ ВОЛОСКОЮ“. Дата не паказана, але дакумант запісаны паміж актаў 1540 г. — „Акты, относящ. къ истор. Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г.

„А то суть тые границы князства великого Литовского, свѣдѣтство господарю. Повѣдили люди старые, Кіяне, Черкашене, Каневцы, вѣдалые тыхъ границъ господарскихъ, покуль и по которымъ мѣстцомъ границы и урочища суть панству его милости князству великому Литовскому съ землею Татарскою Перекопскою, Очаковымъ, Бѣлымъ-городомъ и зъ землею Волоскою: Напервѣй повѣдили, ижъ земля вашей милости господарская великого князства Литовского почалася отъ Марахвы рѣчки, которая впала въ Днѣстръ, и на низъ Днѣстромъ, по половинѣ Днѣстра, мимо Тегиню, ажъ гдѣ Днѣстръ упалъ въ море; а оттоль съ устья Днѣстрова Лименомъ пошла граница мимо Очаковъ, ажъ до устья Днѣпрова, а Очаковъ на земли вашей милости господарской стоитъ; а отъ устья Днѣпрова до Таваня, а у Таваня перевозы были вашеи милости господарскіе на-полы съ Перекопскимъ царемъ. А по той сторонѣ Тавоня, съ Перекопскою землею граница вашей милости по Овечу воду и уверхъ Овечее воды, а отъ верховъ Овечее воды уверхъ Сомора и уверхъ Оргѣя, ажъ до Донца, а отъ Донца по Тихую Сосну. А на тые границы князь Семенъ Олельковичъ высылалъ намѣстника своего Свиридова, который отъ него Черкасы держалъ, и тотъ по тымъ мѣстцомъ, розъѣждчалъ и по тымъ урочищамъ границы клалъ, яко съ землею Татарскою такъ и зъ Бѣлымъ-городомъ, такъ тежъ съ землею Волоскою“.

КАРАЛЕЎСКАЕ УПОЎНАВАЖАНЬНЕ ЛІТОЎСКІМ ПАСЛОМ. 1541 Г. СЬНЕЖНЯ 20 ДНЯ. — „Акты, относящіеся къ исторіи Зап. Рос.“, т. ІІ, СПБ., 1848 г.

…„Чинимъ явно симъ нашимъ листомъ, што есмо послали отъ насъ до брата нашого, великого князя Ивана Васильевича, пословъ нашихъ великихъ: воеводу Полоцкого, маршалка нашого пана Яна Юрьевича Глѣбовича, а подстолія нашого, старосту Мельницкого пана Никодима Яновича Тѣхоновского, а писаря дворовъ нашихъ Виленского повѣту, державцу Ожского и Перелойского пана Миколая Андрушевича, и достаточную и суполную моцъ имъ есмо дали, яко они будучи тамъ мають ся справовати. И которымъ обычаемъ съ братомъ нашимъ съ великимъ княземъ Московскимъ они миръ вѣчный або добрую змову вдѣлаютъ, мы тое застановенье ихъ маемъ приняти, и то все держати и полнити неотмѣннѣ. На штожъ дали есмо имъ сесь нашъ листъ, съ подписомъ руки нашое и съ печатью нашою“…

ПСАЛТЫР. 1543 Г. У сабраньні рукапісаў Е. В. Барсава ў Маскве. Крыўскае (беларускае) паходжаньне гэтай кнігі відаць найперш с прыпіскі перапісчыка:

„дакончана е(с) сїа псалтырь з росказаня его мл(ос)ти вельможного пана Ивана Михаиловича старосты пинского, и кобрынского, клецкого, городецкого, рогачевского, державцы быховского и селецкого. Писалъ Парѳенъ“.

Тэкст гэтага Псалтыра сходны са скарынаўскім, але тут маюцца яшчэ надпісаньні над псальмамі, падобныя да надпісаньняў у чэскай Бібліі 1506 г. і якіх няма ў скарынаўскім Псалтыры. Мова помніка народная.

АПІСАНЬНЕ ГРАНІЦ ПАМІЖ ВЯЛІКІМ КНЯЗЬСТВАМ ЛІТОЎСКІМ І КАРУНАЙ ПОЛЬСКАЙ. 1546 Г. ЖНІЎНЯ 3.

„Обводъ Көрунный:

Напервѣй отъ Берестейского повѣту двора и мѣстечка Воиня, а съ Коруны Польское, отъ Парцова, з имѣнья земянъ повѣту Любельского, Андрея и Едама Бранецкихъ. Напервѣй тые-то Бранецкіе оказали початокъ быти границы имѣнью своему зъ великимъ князствомъ рѣку Бранку, которая идеть отъ Воиня, отъ мѣста великого князства, у млынка плебана Воинского, который млынокъ тужъ, подлѣ мѣста Воиня. И повѣдилъ панъ Андрей Бранецкій, ижъ тотъ млынокъ Воинцы держать отъ тридцати лѣтъ; потомъ тотъ же Андрѣй оповѣдилъ, ижъ тотъ млынъ Воинцы держать отъ двадцати и шести лѣтъ; а въ третій разъ повѣдили отъ двадцати лѣтъ, и менили собѣ великіе забійства, драпежства, боронячи своее властности отъ людей зъ великого князства Литовского, и реистръ шкодъ своихъ передъ нами оказывали. И повѣдили Бранецкіе, ижъ король его милость рачилъ росказати старостамъ своимъ, абы насъ ото всихъ наѣздокъ, забійства, грабежовъ и ото всихъ крывдъ отъ людей великого князства боронили, и къ тому выводечи свою справедливость ку большому свѣдецтву того ставили шесть свѣтковъ, шляхтичовъ, людей старыхъ, и сами тые Бранецкіе зъ оными свѣтками готовы были ку прысязѣ.

Тутъ же стоячи, два земянины Луковского повѣту Едамъ Кгутъ а Петръ Туровскій оповѣдали, ижъ дей тутъ же пришла земля наша Луковская до то того млынка, до рѣки Бранки.

Зъ великого князства врадникъ Воинскій, на имя Сума, съ подданными господарскими Воинскими повѣдили, ижъ то есть кгрунтъ зъ вѣковъ вѣчыстыхъ великого князства по обѣимъ сторонамъ тое рѣчки, и не Бронкою ее зовуть, але зовуть ее Воинкою, а нижей впала у Бронку рѣчку, а млынокъ тотъ въ томъ мѣстѣ стоить уже отъ дву сотъ лѣтъ у во покои, а былъ то млынокъ хлопскій, на имя Яголчинскій, и потомка того Яголки становили, оповѣдали тежъ того млынка и пали згнилые, ижъ тамъ первшіе млыны бывали, и доводъ на то ставили людей добрыхъ старыхъ, бояръ, мужовъ сугранныхъ многихъ. И повѣдилъ тежъ тотъ же врадникъ Воинскій, ижъ дей тотъ млынокъ на той рѣчцѣ на Воинцѣ приданъ есть зъ ласки господарское плебану Воинскому отъ шести лѣтъ, яко господаръ король его милость фундовалъ костелъ у Воинѣ, гдѣ жъ врадникъ и люди Воинскіе и зъ свѣтками готовы были присягнути“(…)

Гл. „Археографическій Сборникъ документовъ, относящихся къ исторіи Сѣв.-Зап. Руси, издав. при Упр. Виленского Учеб. Округа“, т. І. Вільня, 1867 г. бб. 46–47.

„ТАЙНА ТАЙНЫХ, АРИСТОТЕЛЕВА ВРАТА“, дайшлі да наc у рукапісе ХVІ ст. ў двох адзінцох: Вил. Публ. библ. № 272 і Музэю Холмскага Сьвятабогародзіцкага брацтва № 96. (Карскі, „Бѣлоруссы“, т, ІІІ, б. 52–55),

„Тайна-Тайных“ кніга ўсходнага паходжаньня і ня мае нічога супольнага з грэцкім філосафам Арыстоталям. Арыгінал яго ўзьнік у арабскай літэратуры Х–ХІ ст.; а пасьля, каля ХІІІ ст., быў перакладзены на лацінскую мову і пад назовам Secreta Secretorum у множстве сьпіскаў і старадрукаў пашыраўся па Зах. Эўропе, служачы арыгіналам для перакладу на мяйсцовыя мовы: (лацінскую, італьянскую, нямецкую, гішпанскую). Вельмі рана гэты помнік быў перакладзены на чэскую і харвацкую мовы. Аднача калі зраўняць з лацінскім ці чэскім тэкстам крыўскія (беларускія) пераклады, то паміж імі выявіцца значная рожніца, як ў будове помніка так і ў распакладзе часьцей яго. Дзеля гэтага для крыўскага перакладу, які ляжыць у аснове маскальскіх сьпіскаў, трэба шукаць другіх крыніц.

У нашым перакладзе больш чым у лацінскім і чэскім разьдзелаў (там libri Х); падзел кнігі не зыходзіцца; няма зьменкі аб перакладчыку з арабскага на лацінскі, што маецца ўсюды ў Зах. Эўропэйскіх тэкстах; урэшце ў нас ёсьць часьці дзе упамінаецца Майсей Эгіпцянін. Вучоныя досьледы паказалі што крыўскі тэкст, разам з жыдоўскім і аднэй версіяй гішпана-кастыльскай, падобны да другой арабскай вэрсіі, якая выяўляе часьцю, перапрацоўку, часьцю скарот першай. Нястача лацінскіх і заходна-славянскіх перакладаў гэтай другой рэдакціі, наводзіць на думку, што наш пераклад зроблены беспасярэдна з усходнага арыгіналу. Але з якога: арабскага ці жыдоўскага? У нашым перакладзе маюцца безсумлеўныя довады што гэта рэдакція зроблена з жыдоўскага арыгіналу.

Жыдоўскае паходжаньне перакладу „Тайна-тайных — Арыстотелева Врата“ было прычынай гаго што іх адносілі да гэрэтыцкіх, хоць тут нічога забароннага не было, бо гэты твор уяўляе сабой сваей адмены „Домострой“ злучаны з лекарскай кнігай.

Не глядзя на забарону царквы кніга Арыстоталевы Вароты, утраціўшы дзяленьне на вароты (арабская асобнасьць) і крыху зьмяніўшы назову зайшла ў Масковію, дзе апынулася ў бібліатэцы цара Міх. Ѳедаравіча і патрыярха Нікана. Натуральна перапісчыкі стараліся ў гэтых сьпісках пазбыцца асобнасьцяў крыўскай мовы, але гэта не саўсім удалося зрабіць ім.

Кніга распадаецца на „осмъ, главизень“ — часьцяў, а кождая часьць на некалькі „вратъ" якія адпавядаюць звычайным раздзелам у кнігах.

Главизна 1. Имать врата четвера: 1. о шедрости, 2. о храбрости, 3. о милосердии, 4. о добре и зле.

Главизна 2. Которымъ обычаем вѣстися царю.

Главизна третьяа. О парсуне и о справедливости речи.

Главизна четвертая. О правители и о писари. и о печатникоу. и о градодръжци и о тых (которые) збірають дане сего. и о витязех. и о заказцех. и о пёчатникох. У тэксце ёсьць яшчэ агалоўкі: О маршалку его; о тьх кто перечитаеть народы, и расмотряет обиды народовъ.

Главизна пятая. О пути его. и о тых что на поуть ходять от него въ посольстве от него. и о поведанїи посольства его.

О поведаніи слоуг своих. и бояръ и витязеи. главизна 6.

Главизна 7. О поведанїи воевном. и о образех полком. и о сторожех. как подобает росправити войско. с ким ся бити. и с ким ся не бити. и о премудрости парсуннои како заховати црю живот свои, питием и ядением и спаніем, и порты“.

Пасьля гэтай „главизны“: „Числа именій“ і табліца; пасьля:

„Врата первая, о премудрости порсунной. о белости, о власех. о бровех. о ноздрѣх. о челе. о оѵстех. о лицѣ. о оушию. о гласѣ. о шіи. о чреве и о персех. о плечех и хребте. образ же добро прироженья“… і г. п.

„Врата 18. О коѵпли раб и рабынь“.

Пасьля 21 варот чытаем:

„Рек моисеи египтянин хочю гсдрю написати что мя еси просил“.

Пасьля ідзе некалькі аддзелаў аб лекарствах.

„Главизна 8. О премудростех особных и танниць хованых. и о каменех дорогих.

Главизна послѣдняа. Якобы исполненіе повеленію царскому“.

Наш пераклад быў праўдападобна зроблены беспасярэдна з усходнага тэксту, бо ў мове перакладу трапляюца словы, якія могуць быць вытлумачаны толькі з жыдоўскага арыгіналу прыкладам:

„о перстни. учини перьстенъ. из сребра и злата и яхонтоѵ черлено(го) вырыи на нем образъ б’тоѵлинъ иже хоробруеть и ездить на кфире. и кланяютсе пред нею шесть. а се вчини в недлю рано в го(ди)ну слнцевоу. и в планету львову. а луна бы сарафе образе. а злы далекии отъ нея. а хто кладеть перьстень сесь на рукоу свою. честують его и послушни его. и противникъ его не оѵстоится пред ним“.

Тут б’тоѵлин з жыдоўскага: betula=дзева, кфире з жыд. k’fir=леў — абодвы знакі Зодзіяка; сарафе жыд. saraf=сэрафім.

ЛАПАТАЧНІК. Рукапіс Віл. Публ. бібл. № 272. Кніга гэта належыць да забароненых царквой. Вучыць яна як варажыць па авеччай лапатцы. Адзіны, які дахаваўся экзэмпляр названай кнігі мае агаловак:

„Книга от Петра египтенина, иже наоучаются вѣдати неисходимого плеча овець“.

Абычай варажыць па авечай лапатцы ідзе з усходу, але ён быў ведамы і грэка-рымскай старасьветчыне і познай візантыцкай пісьменнасьці; такую варажбу практыкаваў Атылла; ведама яна такжа некатарым як эўрапэйскім так і азіяцкім плямёнам. Гэты спосаб варажбы адносіць нас у глыбокую старасьвеччыну, ў часы калі ў жэртву складаліся рожныя жывёлы і калі па гэтых жэртвах чынілі варожбы. Наш тэкст праўдападобна з некуль занесены, але з якой мовы, трудна сказаць. Праф. Сперанскій лічыць, што Лапатачнік перакладзены з грэцкага тэксту, а акад. Сабалеўскі даводзіць, што з жыдоўскага. Вельмі быць можа што наш рукапіс зьяўляецца крыўскай перапрацоўкай арыгіналу якога колечы Пятра Егіпцяніна, зрэшта ня выключана магчымасьць што Лапатачник занесены к нам праз татараў, якія, як ведама, сяліліся ў нас у даволі значным ліку.

ШЕСТОКРЫЛЪ. Рукапіс ХVІ ст. Знаходзіцца ў тымжа рукапісе што і „Арыстоталевы Вароты“ (Віл. Публ. бібл. № 272).

Кніга гэта астранамічнага зьместу і датыча сонца і месяца і іх перамен пры зацьменьнях і фазах. Кніга падзелена на шэсьць крыл, каторыя зьяўляюцца тлумачэньнямі да многіх зьмешчаных ў рукапісе табліц. Аўтор Шэстакрыла Иммануэль — бэн-Якоб, італьянскі жыд ХІV ст. яго праца хутка была перакладзена на грэцкую мову. Наш Шэстакрыл праўдападобна перакладзены з жыдоўскай мовы, бо ў надпісах знакаў Зодзіяка мае побач крыўскіх і жыдоўскія назовы, пісаныя славянскімі літарамі: баран — тале; рыба — дагім; і г. д.

„ПРЕДСЛОВІЕ О ПОЕСЕХЪ НЕБЕСНЫХЪ“. Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

О СЕДМИ ЗВѢЗДАХЪ ВЕЛИКИХЪ ЯЖЕ СЯ НАРИЧАЮТСЯ ПЛАНЕТЫ, И СИЛЕ ИХЪ И О ХОДУ И О ДОМЕХЪ ИХЪ". Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

„СКАЗАНІЕ О СЕДМИ ПЛАНЕТАХ СИРЕЧЬ ВЕЛИКИХЪ МОЦЬНЫХЪ ЗВѢЗДАХ“. Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

Тут характэрыстыка плянэт даецца вершам:

А тым козелїа
козлы и поселія.
Крови не пущаю,
бо в тым шатья не маю.
А до лазьні не хозаю.
бо втом здоровія не ведаю…

„ОСЕНИ 12 ЗВѢЗДЪ, ШТО ВЛАДѢЮТЬ КЪ 12 ЧАСТЬЯМЪ ЧЕЛОВѢЧЕСКИМ“. Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

„А КОЛИ ХОЧЕТЬ ВѢДАТИ КАЖДОГО ЧЕЛОВѢКА ЗВѢЗДУ ЕГО“. Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

„СКАЗАНІЕ О СЕДМІ ЗВѢЗДАХЪ ВЕЛИКИХЪ И КОТОРЫИ СЯ ЗОДЕИ КОТОРЫМ ЗВѢЗДАМЪ СЛУЖАТЪ“. Астранамічны зборнік Віленскай Публічнай бібліатэкі № 272.

Усе вышэйпаказаныя астролёгічныя кнігі самі па сабе не цікавы для пісьменнасьці, яны толькі знаёмяць с кругазорам і духовымі вымаганьнямі чытачоў ХVІ ст.

„ЕРІЕСЬ ЗЕМЛЮ ДРЪЖИТЬ ПЕРВУЮ ПАРСІЮ, БРИТАНІЮ“. Рукапіс астралёгічнага зьместу, знаходзіцца ў Холмскім зборніку № 96. (Карскій, „Бѣлорусы“, т. ІІІ).

І. УСТАВА НА ВОЛОКИ ГОСПОДАРЯ КОРОЛЯ ЕГО МИЛОСТИ ВО ВСЕМЪ ВЕЛИКОМЪ КНЯЗЬСТВѢ ЛИТОВСКОМЪ, ЛѢТА БОЖОГО НАРОЖЕНЬЯ 1557, АПРѢЛЯ 1 ДНЯ. — „Акты, отн. къ истор. Западн. Росс.“ т. ІІІ, бб. 72–95.

1. О боярахъ путныхъ и о служкахъ. Бояре путные, стародавные, а не въкупные хочемъ мѣти, абы были на двухъ волокахъ постановлены, съ которыхъ бы за вси повинности, пѣнязми ошацовавши водлѣ кгрунту, яко люди осадные платили, а на службу тяглую и въ подводы ходити не повинни; а коли зъ росказанья нашого на дорогу поѣдуть, того году ничого платити не мають, а безъ воли и росказанья нашого, вряду нашому ихъ на дорогу и нигдѣ не посылати; а будучи на дорозѣ, служити имъ постарому: навязка имъ, яко и передъ тымъ, водлѣ статуту. Служокъ съ такихъ же бояръ ревизоры обирати, и не болшъ, только съ потребу, при каждомъ замку и двор нашомъ заставити мають; которыхъ служба будетъ ѣздити зъ листы нашими до дворовъ тому врядови прилеглыхъ, и съ пѣнязми платовъ нашихъ до Вильни, до скарбу, и за кривдами подданыхъ колеею зъ росказанья врядового ѣздити; а за то имъ на одинъ конь двѣ волоки вольныхъ отъ всихъ платовъ мѣти, и на потребу враду ѣздити не повинни.

2. О бортяхъ. Ижъ первѣй бортеве розность въ роботахъ отъ иньшихъ подданыхъ нашихъ мѣли, и теперь ихъ зоставуемъ, абы водлѣ шацунку кргрунтовъ, за вси повинности, цынши, овсы и сѣна пенязми зъ волокъ до скарбу нашого платили, яко и осадники; а коля имъ на войну ити кажемъ, мають мѣти тотъ рокъ вольный ото всихъ платовъ; а мосты имъ повинные заробляти, и тежъ за росказаньемъ и листомъ нашимъ, мосты имъ и неповинные мостити мають, а то имъ фолькгу въ цыншахъ нашихъ дѣлати кажемъ, водлѣ воли нашое.

3. О конюхахъ сѣдельныхъ и иньшихъ. Конюхи сѣдельные альбо дворные мають мѣти по двѣ волоки вольныхъ на службу конюшьскую, на которой коли будутъ, маетъ быти давано имъ на страву и на вси потребы грошей копъ чотыри на рокъ; а которые на службѣ не будуть, мають платити съ каждоѣ волоки по томужъ, яко и бортеве.

4. О Стрѣльцахъ. Стрѣльцомъ нашимъ по двѣ волоки вольные маетъ быти дано, а третюю на цыншу, хто похочетъ; а служба ихъ зъ росказаньемъ нашимъ въ ловы и на войну.

5. О слугахъ дворныхъ. Одверные и иньшые слуги дворные, мѣшкаючи на послугахъ нашихъ, мають мѣти по двѣ волоки вольныхъ отъ всихъ платовъ и повинностей; а которые на службахъ нашихъ не будуть, абы платили съ кождоѣ волоки пенязми водлѣ кгрунту, ошанцовавши вся повинности: а естли бы зъстарѣвшися на службахъ нашихъ, дома мѣшкали, таковымъ обѣдвъ волоки вольныхъ мѣти, вѣдьже олижъ за листомъ нашимъ господарьскимъ.

6. О осочникахъ. Ревизоръ зъ лѣсничимъ маетъ осочниковъ обирати, а не болшъ, одно съ потребу при пущахъ и ловѣхъ нашихъ становити, и то намъ господарю ознаймити, а на службу имъ по двѣ волоки давати вольныхъ отъ цыншу и всякихъ потяглей.

7. О войтахъ. На селахъ войтове маютъ мѣти по одной волоцѣ вольной: а похочетъ ли, маетъ ему и другая быти придана на цыншу, ошацовавши вси повинности и доходы водлѣ кгрунту. А служба ихъ то: зъ росказанья врядового, людей на работу, тежъ съ цынши и съ платы нашими выгоняти, и при отдаванью платовъ быти: подданыхъ нашихъ къ праву вмѣсто дѣцкого передъ урядомъ ставити; при работахъ всякихъ вмѣсто пристава надъ людми войтовства своего стояти; при отвоженью овсовъ и сѣнъ до Вильни и индѣ, зъ людьми войтовства своего ѣздити и ихъ отдавати; переоры волокъ пустыхъ и нанятыхъ, стѣны границы и копцы на каждый рокъ межи поддаными нашими поправовати и поновляти, подъ виною, копою грошей; а гдѣ бы отъ котораго сусѣда видѣлъ копцы альбо границы покажоны, маетъ то врядови оповѣдати, подъ тоюжъ виною. А судити вряду подданыхъ о всемъ дня торгового, кромъ причины кровавоѣ и кгвалтовноѣ: о такой винѣ коли жъ кольвекъ повелитъ урядъ ставити къ праву подданого, войтъ повиненъ; а который бы съ подданыхъ войта послушенъ не былъ, а за позваньемъ его передъ урядомъ не сталъ: по такового своевольного врядъ дѣцкого послати маетъ, и отъ непослушного дѣцкованья на милю въ обѣ стороны грошъ. А при судѣ войту быти, и справедливости подданому допомогати. Винъ нашихъ вѣдомость мѣти и ревизоромъ оповѣдати, и того стеречи, абы врядъ винъ и пересудовъ надъ уставу не бралъ; а естли бы за мовеньемъ его, врядъ того не пересталъ, маетъ то войтъ ревизору оповѣдати. А войта вряду о всякую вину судити, только войтовства у него не отнимати, ажъ посполу зъ ревизоромъ дознавши вину и неслушную справу его, и, того скинувши войта, иньшого уставити, мужа тоѣжъ волости, неподозрѣного, на которого подданые зволять. Которые войтове и тежъ лавники по селамъ судовъ жадныхъ судити, поклоновъ вымогати и вымысловъ надъ поддаными чинити не маютъ, подъ виною до скарбу нашого, рублемъ грошей: одно, обачивши гдѣ-кольве шкоду нашу господарьскую, урядови або ревизору оповѣдати, ничого не закрываючи, подъ тоюжъ виною. А коли войтовство кому дають, присѣгати ему ненадобѣ, кгдыжъ вже вина на войта описана. А откуповъ урядъ съ подданыхъ за роботу брати не маетъ, а гдѣ жъ бы бралъ, войтъ маетъ то ревизору оповѣдати, подъ виною, копою грошей. А ести бы войтъ волоку пустую кому нанялъ, альбо отъ уряду нанятую передъ ревизоромъ утаилъ, тогды за то скарати его, яко злодѣя, горломъ. А у войтовство кождому маетъ быти придано волокъ сто, альбо большъ, водлъ прилеглости, хотя два и три села и большъ злучити. А для розознанья межи подданыхъ, войтъ маетъ мѣти шнуръ однакоѣ мѣры, справленый и досвѣтченый, и часу мокрого, альбо сухого, завжды его лихтовати и досвѣтчати; и, естли подданый одинъ другому межу переоретъ и сказитъ, ино вряднику на копу не ѣздити и проѣзду не брати, але войтъ межу направитъ и возметъ на томъ, хто ее сказилъ, на врядъ дванадцать грошей, а собѣ за працу чотыри грошы. А вина битая, правомъ переведеная, дванадцать грошей, а хотябъ не переведена и за обжалованьемъ поеднана, таковая жъ вина. А естли бой станеться, а не жалуючи вряду поеднаются: тая вина шесть грошей, хто еднаетъ, и объявити того врядови войтъ и лавники повинни, подъ виною, копою грошей.

8. Лавники въ селахъ по два и по три, альбо и большъ, подлѣ великости села, мають быти становлены, люди неподозрѣные, вѣры годные, которыхъ повинность шкодъ межи подданыхъ въ испасехъ и въ иньшыхъ рѣчехъ оглѣдати, а за працу лавнику оглядного отъ шкоды грошъ; за тымъ же грошомъ, то што ему оказывано, справедливѣ, подъ присѣгою передъ урядомъ сознавати повиненъ; а посвѣтчитъ ли несправедливъ, ино карати его, за слушнымъ доводомъ, яко кривоприсяжца, горломъ. А безчестья лавнику рубль грошей. Нижьли отъ потяглей и всякихъ повинностей съ поддаными зъ волокь своихъ вызволены быти не маютъ.

9. О мѣстѣхъ и ихъ повинностехъ. Мѣста упривильеваные привильевъ своихъ уживати будутъ; а которые не вызволены отъ платовъ, мають платити; зъ волоки грунту преднего цыншу 50 грошей, а зъ среднего кгрунту 40 грошей, а зъ подлого 30 грошей, а со всякого кгрунту за толоки по 12 грошей; а зъ домовъ въ рынку, отъ прута по пол-8 пѣнязя, а въ улицахъ отъ прута 5 пѣнязей, зъ огородовъ въ мѣстѣ отъ прута пол-3 пѣнязя, азъ гуменныхъ пляцовъ на предмѣстью отъ прута одинъ пѣнязь, а отъ моркгу 3 грошы, а иньшихъ повинностей полнити, и стацыи давати, и зъ листы нашими и врядниковъ нашихъ ѣздити неповинни. А войту мѣстскому при болшомъ мѣстѣ по волоцѣ, а при меншомъ по полволоки ревизорове наши давати маютъ, за што они повинни будутъ порядку въ мѣстѣхъ и пожитковъ нашихъ примножати и доглѣдати, на подводы складатися и платити всимъ по тому, яко въ особливой уставѣ нашой описано.

10. Капщизна однакова по всему великому князьству Литовскому маетъ быти брана, то есть: отъ меду копа грошей, отъ пива копа грошей, отъ горѣлки 30 грошей; а при отбиранью капщизны и вписыванью въ реистръ, хто ново прійметъ врядъ, не большъ брати маетъ, только отъ меду и отъ пива по чотыри пѣнязи, отъ горѣлки 2 пѣнязи, отъ волоки 12 пѣнязей; а хто шинку и волоки не маетъ, тотъ отъ воротъ маетъ дати 2 пѣнязи; а обачивши лѣпшый пожитокъ зъ наймованья шинку, вольно будетъ кому хотя наняти, або тымъ же мѣщаномъ, за вѣдомостью подскарбія нашого.

11. Рѣзники вси въ мѣстѣхъ нашихъ абы ся вписывали въ реистръ ревизора, а въ небытности его, на врядѣ; съ которыхъ на насъ маетъ быти брано въ кождый годъ: за камень лою по 15 грошей, а особно на врядъ, за лопатку отъ каждого быдляти пѣнязми дня торгового, то есть, за воловую и яловичью грошъ 1, а за вепровую 5 пѣнязей, а за баранью, козью, телячью по три пѣнязи, а писчого отъ каменя лою, то есть, отъ пятнадцати грошей на врядъ по 2 пѣнязи. Даемъ тежъ вольность всимъ подданымъ нашимъ, и чыи-кольвекъ будь, абы дня торгового возили до мѣстъ, на торгъ, мясо всякого быдляти битого, почавши отъ дня святого Балтромея ажъ до мясопусту, а торговое на врядъ также маютъ давати пѣнязми, а большъ ничого. А хто бы мясо здохлого, шаленого и уродоватого быдла на продажу привозилъ, а то на него слушнѣ переведено будетъ, водлѣ права, того скарати горломъъ, яко фалшера; для чогожъ подданые наши, бьючи быдла въ селѣхъ, маютъ оказывати лавникомъ, а хто-кольвекъ мясо на торгъ везетъ, тотъ и скуру быдла того забитога зъ собою взяти маетъ, для подозрѣнья въ злодѣйствѣ.

12. Коморники въ мѣстѣхъ быти маютъ, которые жадныхъ роботъ на насъ, ани на врядъ нашъ дѣлати не маютъ, одно, ижъ торговъ и вольностей мѣстскихъ уживають, и доглѣдати, абы тежъ нихто поблуднѣ и безъ вѣдомости вряду на кгрунтѣхъ нашихъ не мѣшкалъ; а маютъ давати въ кождый годъ до скарбу нашого по 2 грошы: и про то врядови мають господарьскіе коморники, пріймуючи, оповѣдати, для того, ижбы межи такими збродня въ мѣстѣхъ не была^[7].

13. Корчмы покутные конечнѣ поселамъ абы не были, для злодѣйства и иньшихъ збытковъ, што врядъ забороняти маетъ водлѣ статуту: также пива абы нихто съ подданыхъ нашихъ на селахъ варити не смѣлъ, подъ виною копы грошей на насъ; бо съ того многіе зъ нихъ въ роспустнасть и въ убожьство приходятъ. Вѣдьже въ кождомъ войтовствѣ, въ слушномъ селѣ, звлаща при гостинцу, можетъ быти корчма за вѣдомостью вряду альбо ревизора постановлена, одно такъ, яко бы капщизна наша не гинула, съ котороѣ подданымъ нашимъ кгрунтовъ шинковныхъ уживати незаборонно.

14. Торги нигдѣ новые подлѣ мѣстъ нашихъ ближе трехъ миль, къ переказѣ мѣстомъ и торгомъ нашимъ абы не были, окромъ торговъ старыхъ: тыи по давному быти маютъ.

15. Цыншу зъ волоки сельскоѣ кгрунту доброго 21 грошъ, зъ середнего 12 грошей, съ подлого 8 грошей, а зъ вельми подлого песковаватого альбо болотистого 6 грошей; овса зъ волоки доброго и середнего кгрунту по двѣ бочки, а съ подлого одна бочка; а естли пѣнязми за овесъ казано будетъ давати, ино за кождую бочку 5 грошей, а за отвозъ бочки каждоѣ 5 же грошей; съ тыхъ же менованыхъ кгрунтовъ, съ каждоѣ волоки сѣна возъ одинъ, альбо 3 грошы за сѣно и за отвозъ 2 грошы; а зъ вельми подлого кгрунту сѣна и овса давати неповинни, нижли съ кождоѣ волоки всякого кгрунту мають давати: гусь, альбо полтора гроша, куръ двое, або пѣнязей 16, яицъ двадцать, або пѣнязей 4, на неводы грошей два, за стацыю грошей полтретья; а коли стацыю кажемъ брати, ино одинъ разъ въ годъ, за тые пѣнязи, мають давати съ тридцати волокъ яловицу одну, бараны два, и съ кождоѣ волоки по куряти и по десяти яицъ, а пѣнязей вже того году за стацыю не маютъ давати.

16. Робота тяглымъ людемъ съ кождоѣ волоки по два дня на недѣлю, а толоки чотыри лѣтѣ, съ чимъ скажутъ, за што маетъ быти отпущона имъ робота о Божьемъ Нароженьи тыждень, о мясопустѣхъ тыждень, о Велико-дни тыждень. А которыхъ на роботу не надобѣ, ино ихъ на осадѣ посадити, и будутъ давати съ кождого кгрунту осады грошей 30, толокъ 12, або за толоки грошей 12, а за кгвалты первоуставленые жыта бочка, альбо грошей 10; и вже такіе осадники робити ничого неповинни, кромъ сѣна, роздѣливши на войтовства тяглые и осадные сѣножати ровно, и то имъ зробити и въ часъ спрятати. А зъ застѣнковъ тая повинность: гдѣ волока полная быти не можетъ, ино отъ моркгу кгрунту доброго грошей 3 и пѣнязи 4, а зъ среднего моркгу грошей 3, а съ подлого грошей 2, а зъ велми подлого пол-2 гроша; а зъ волоки сѣножатноѣ, гдѣ могутъ быти дрова и проробки, зъ сѣножати добрые 50 грошей, а зъ середніе 30 грошей, а съ подлые 20 грошей, а зъ велми подлые болотливые або песковатые 15 грошей. А ижъ вже подданые наши на тыхъ платѣхъ и повинностехъ волочныхъ суть осажены и постановлены, про то жадныхъ стацый давати, а ни подниманья чинити на послы наши и чужоземскіе неповинни.

17. Огородники при дворѣхъ нашихъ маютъ быти, даючи кождому по три моркги земли, а имъ съ того служити по одному дню въ тыждень пѣшо, а жоны ихъ, лѣтѣ, не болшъ, одно шесть дней до жнива, альбо до полотья будутъ повинни.

18. Овсы дяколные подданые наши волостные зъ волокъ маютъ отвозити до Вильни, до лововъ, до портовъ и до иньшихъ дворовъ нашихъ, гдѣ кажемъ, за 20 миль, а сѣно за 15 миль; а къ тому еще сѣна дворного съ кождоѣ волоки по возу одному отвезти повинни, гдѣ имъ будетъ росказано; а коли дворныхъ сѣнъ и овсовъ съ потребу на наши кони быти можетъ, тогды пѣнязми за сѣно и овесъ заплатити. А отдаючи овсы дяколные, не мають въ иньшую мѣру, только въ бочку отдавати, въ которой чотыри корцы Краковскихъ, подъ стрыхъ, безъ верху и топтанья, а большъ имьъ не надобѣ платити, только вписного и реистръ отъ бочки овса пѣнязь; и колько хто откуль сѣнъ и овсовъ прійметъ, маетъ съ того квитовати, не беручи за квитъ ничого. А коли потреба наша укажетъ сѣна и овсы гдѣ-колве провадити въ таковые далекіе мѣста, яко вышей описано, до портовъ и индѣ до дворовъ и до лововъ, о томъ за-часъ о святомъ Балтромею, отъ насъ, альбо съ скарбу черезъ листъ вѣдомо учинити врядникомъ нашимъ, а съ того не вымовлятися всимъ подданымъ нашимъ и въ Жомойти и въ Подляской земли. А ижъ за отвозъ овса платятъ подданые отъ двухъ бочокъ по 10 грошей за 20 миль, то за кождую милю прійдетъ по полгрошку: тогды таковымъ, хто до Вильни, альбо гдѣ-кольве уставичьнѣ овсовъ не возятъ, а будетъ на то имъ росказанье наше; ино, колько миль до порту, альбо гдѣ индѣ тотъ овесъ провадити будутъ, такъ много имъ зъ отвозныхъ пѣнязей отпустити, за милю отъ кождоѣ бочки по полтретья пѣнязя, а остаткомъ тыхъ пѣнязей отвозныхъ наймовати судины, на отпроваженье водою тыхъ овсовъ до Вильни, альбо гдѣ потреба наша укажетъ; а которые уставичьнѣ овсы возятъ, ино и того остатку отвозовъ на нихъ не брати.

19. Серебщизна на подданыхъ нашихъ абы николи отъ воловъ и клячь не брана, одно зъ волокъ, ино съ каждоѣ волоки, не уживаючи разности кгрунту, доброго и подлого; а зъ Рускихъ волостей серебщизна по старому, и тамъ, гдъ помѣры нѣтъ.

20. Робота подданымъ черезъ войта маетъ быти заказана дня недѣлного, съ чимъ и на который день люди до роботы прійти мають, и войтъ тогожъ дня людемъ закажетъ роботу: и который чоловѣкъ не выйдетъ на роботу, ино за первый день огурного заплатитъ грошъ, а за другій день барана; а коли и въ третій разъ огурится, або за пьянствомъ не выйдетъ, ино бичемъ на лавцѣ скарати, а дни повинные велѣти заробити. А вѣдьже, гдѣ бы зъ якоѣ пригоды не могъ подданый выйти на роботу, онъ маетъ черезъ сусѣда, альбо лавника вряду оповѣдати, а врядъ порозумѣвши слушную причину, не маетъ его никоторою съ тыхъ виною казнити, а иньшого дня заробити ему повинное, што змѣшкалъ; а не откупатися отъ роботы никому.

21. Пустыхъ волокъ подданымъ не пахати, а который не вписавшися въ реистръ смѣетъ то вчинити, збожье до гумна нашого тратитъ и вины рубль грошей до скарбу нашого заплатитъ.

22. А становитися къ роботѣ подданымъ якъ слонце всходитъ, а сойти зъ роботы якъ слонцу заходити. А отпочивку тымъ што съ быдломъ робятъ, передъ обѣдомъ година, въ полудню година, надъ вечеромъ година; а которые пѣшо робятъ, тымъ отпочивку въ тыежъ часы, одно по полгодины маетъ быти, а то лѣтѣ на великомъ дни отпочиненье. А хто рано на роботу не выйдетъ за огурствомъ, таковый другого дня только часовъ, колько омѣшкалъ, заробити маетъ.

23. Фолварки хочемъ мѣти, абы вездѣ становлены были, о наболши быти могуть при кождыхъ замкахъ и дворѣхъ нашихъ, окромъ, гдѣ бы кгрунты злые и непожиточные были; и таковые казати людьми осажати, оставивши на врадъ въ кождомъ поли по одной волоцѣ, а то врядъ огородники и своимъ быдломъ заробити маетъ, а къ тому, моргъ земли на огородъ, съ чого личьбы чинити и платити неповиненъ.

24. Урядъ нашъ гумно въ пильной опатрности мѣти маетъ, яко бы въ немъ ни въ чомъ шкоды намъ не было; а отъ збожья ужатья всякого маетъ мѣти на себе третій снопъ, отдавши первѣй десятину и засѣявши пашню нашу; а умолоту всякого збожья ревизорове наши у-во всихъ гумнахъ при дворахъ нашихъ пробовати маютъ, и того доглѣдати и научати, абы вездѣ зъ выбоемъ и безъ опилку збожья молочены были. А продаванье збожья гуменного маетъ быти на личьбѣ принято, по чомъ врядникъ положить, яко продавати: для того для всихъ подданыхъ мають быти бочки торговые въ мѣстѣхъ, въ дворѣхъ и гумнахъ нашихъ, въ селахъ и на всихъ гостинцахъ, однакоѣ мѣры, по чотыри корцы Краковскихъ, которыхъ корцовъ на тотъ часъ десять въ полубочку Виленьскомъ, и тою жъ мѣрою продавати и засѣвати пашню зѣ гумна, и такіе бочки держати подъ клейномъ однакимъ. А въ гумнѣхъ нашихъ маетъ быти гуменникъ, подданый нашъ въ тойже волости осѣлый, чоловѣкъ добрый, справный, неподозрѣный, который на тую службу гуменную маетъ мѣти волоку, отъ цыншовъ и всякихъ иныхъ платовъ, роботъ и повинностей вольную. А около засѣванья пашни урядъ маетъ пильность чинити, абы вси были засѣваны; а гдѣ бы который за недбалостью не засѣялъ, а либо тежъ пашню кому наймовалъ, а то бы ся слушнѣ передъ ревизоромъ оказало: таковый маетъ дати съ кождого моргу незасѣяного, або кому нанятого по десяти копъ збожья, о чомъ съ пильностью ревизорове маютъ ся довѣдывати отъ войтовъ, лавниковъ и иньшихъ подданыхъ нашихъ. Вѣдьже, гдѣ бы въ которомъ году неврожай былъ, а такъ много, чимъ бы пашню засѣяти, не нажалъ, маетъ о то по науку послати до подскарбьего нашого за-часу, и подскарбій маетъ ему казати старымъ збожьемъ засѣвати; а гдѣ бы не было, ино за пѣнязи цыншовые куповати, альбо зъ иньшого двора прибавляти, абы ся тымъ николи пашни наши не зменьшивали. А зъ гумна нашого жита въ отсопъ не давати, одно въ лѣты голодные, и то алижъ за нашимъ альбо подскарбьего нашого листомъ; а дати то на волю подданыхъ, всхотятъ ли у копахъ, альбо молочонымъ жытомъ брати. Евьи тежъ, гдѣ бы врядъ разумѣлъ быти не потребные, маетъ зъ гумна нашого выкинути, кгдыжъ на быдло и на стадо солома отъ збожья не зъ евьи молочоного пожиточнѣйшая есть; а гдѣ бы евьи мѣти была потреба, тамъ поодаль отъ стодолъ ни скиртъ, у гумнѣхъ нашихъ и подданыхъ, для небезпечыности отъ огня, мають быти дѣланы. А на заробленье пашни, на кождую волоку, абы было оставлено по семи волокъ осѣлыхъ подданыхъ нашихъ, зъ волы и зъ клячами, поблизъ двора и пашни, которые по два дни въ тыждень служити маютъ, съ чимъ урядъ роскажетъ.

25. О сборѣ быдла всякого и о рыкуньяхъ. При кождомъ фольварку нашомъ хочемъ мѣти дворничьки, то есть, рыкуньи порадные, которымъ на рокъ, за працу ихъ, зъ нашихъ пѣнязей по двѣ копѣ грошей маетъ быти давано отъ уряду, а три бочки жыта зъ гумна нашого и четвертая съ третьего снопа врядничого, на выхованье: для чого при кождомъ фольварку нашомъ мають ховати принамнѣй до двадцати коровъ; а естли бы з много не было, ино зъ гуменныхъ пѣнезей купити, колько можетъ который дворъ выховати, и то передъ ревизоромъ оказати; и маетъ врядъ въ дозрѣнью и доброй опатрности быдло дворное мѣти, а до скарбу нашого отъ коровы дойные не большъ платити, только двадцать грошей, а отъ овцы староѣ за волну на рокъ одинъ грошъ, а отъ молодоѣ по полугрошку, а приплодки въ реистръ писати и вѣдомости при личьбѣ чинити; а гдѣ дойные овцы и козы быти могутъ, маетъ съ таковыхъ ревизоръ платъ становити, и урядъ дворничокъ къ тому принужати маетъ, абы и съ того пожитокъ былъ, кгдыжъ то на многихъ мѣстцахъ за добрымъ дозрѣньемъ быти можетъ. А гдѣ бы колько у рыкуньи невѣстъ альбо дѣвокъ была потреба, то ревизоръ постановити маетъ водлѣ великости быдла; которымъ урядъ съ пѣнязей нашихъ наемъ платати маетъ. А старое быдло, овцы и козы продаючи, пѣнязи до скарбу нашого отдавати, а згожое, звлаща поблизу, до кухни нашое отсылати; а которое быдля здохнетъ, ино за скуру воловую 5 грошей, за коровью 3 грошы, а съ иньшого дробного быдла здохлого за скуры не платити до скарбу: нижли съ свирѣпъ стадныхъ скуръ не продаючи оказывати конюшому нашому дворному. А то все ревизорове маютъ въ бачности мѣти, и на мѣстцу при пописыванью оборы, въ реистры писати, для того, абы не было забавенье при личьбѣ.

26. Огороды дворные абы были вездѣ розмѣрены, съ которыхъ врядъ маетъ давати до скарбу съ каждого моргу по 12 грошей; а съ конопель дворныхъ вже неповинно неводовъ робити; а естли бы огородныхъ рѣчей до кухни нашое потреба была, тогды то врядъ маетъ отсылати, гдѣ будетъ росказанье наше, а пѣнязми вже не будетъ повиненъ платити.

27. Урядники наши отробившися отъ пашни, въ осень и на веснѣ, ставы и сажавки поддаными будовати мають, а пѣнязей гуменныхъ, и за рыбы и сь продаванья старого быдла браныхъ могуть выдати до двадцати копъ на наемники и на грабары до такоѣ роботы, а коли ревизоръ пріѣдетъ, тую роботу и накладъ ему окажутъ; а гдѣ бы мѣстцо на ставъ большого накладу потребовало, то ревизоръ оглядѣвши, маетъ намъ повѣдити, и зъ нашого росказанья будетъ справовати таковые справы; а за працу вряднику съ кождого ставу при спустѣ десятая рыба, нижли не спущати ставовъ безъ нашого вѣданья; а въ спустныхъ ставѣхъ врядъ и нихто иный ниякою сѣтью рыбы ловити не маютъ, подъ карностью строгою. А гдѣ при ставѣхъ могутъ быти млыны и фолюши, альбо млыны на руду маетъ врядъ казати будовати, звычаемъ тымъ яко ся заховываеть, намовившися зь ревизоромъ. А млынаромъ третья мѣрка зъ млива, и волоку одну имъ давати, а двѣ мѣрки на пожитокъ скарбу нашого; и съ тоѣ третіе мѣрки повиненъ млынарь до роботы млына и спустовъ мистромъ быти, и оправовати, и кгвалтовъ стеречи и съ помочью подданыхъ гамовати, желѣзо и вси потребы до млына своимъ накладомъ маетъ справовати; а съ волоки до замку альбо двора, которому послушонъ, одинъ день въ тыждень тесельскою роботою служити. А который млынарь въ злодѣйствѣ будетъ досвѣтченъ, таковый маетъ отпадати права млынарьского и отъ млына, а вѣдьже олижъ зъ явного суда поконаный; а гдѣ бы что вонтпливого въ таковомъ судѣ около справы млынарьскоѣ было, маетъ врядъ иныхъ млынаровъ къ тому възвати, и, взявши порозумѣнье отъ нихъ, такъ млынаря осудити.

28. Сѣна зъ дворныхъ сѣножатей на врядъ нашъ даемъ пятый возъ, также пятую стирту, альбо оборогъ, ровно кладучи нашъ и врядовый; але врядъ маетъ съ пильностыю причинятися, абы сѣножати дворные не залегали, и зарослые выправованы и въ часъ покошены были; а гдѣ бы иначей, и намъ бы въ томъ шкода ся дѣяла, тогды врядъ маетъ то намъ нагородити зъ своего пятого ваза, чого ревизоръ пильнѣ дозрѣти маетъ.

29. Гдѣ кони зъ дворѣхъ нашихъ стоятъ, ино што на тые кони и машталеры при нихъ выдано будетъ, яко въ нашомъ, альбо конюшого нашого листѣ оброкъ имъ на тыждень описанъ будетъ, за квитомъ машталерьскимъ, подъ печатью шляхтича, чоловѣка доброго, одного альбо двухъ, и то на личьбѣ приняти; вѣдьже врядники наши мають въ дозрѣньи своемъ мѣти, абы овсы и сѣна на сторону не шли, и при нашихъ конѣхъ машталеры своихъ коней не ховали бы; а гдѣ посланецъ нашъ при конѣхъ будетъ, тогды отъ того за его печатью, а не отъ машталера квитъ взяти, и што бы тежъ врядъ на уздѣницы, попонки и на иньшые потребы коней нашихъ пѣнязей выдалъ, а то ся на квитѣ посланца або машталерьскомъ окажетъ, и то также на личьбѣ ему приняти.

30. О листѣхъ на данину. Абы и тымъ, кому што зъ ласки нашое бываетъ дано, трудности при чиненью личьбы не было: про то, кому што отъ которого двора нашого далимъ, державца або тивунъ оный листъ нашъ, за которымъ поступити даное маетъ, въ реистръ свой вписати повиненъ, и кгды при личьбѣ окажетъ, то маетъ быти принято; а вѣдьже подскарбій о таковыхъ данинахъ маетъ въ канцлярыи нашой вѣдомость брати, и, естли не згодитъ ся копѣя того листу съ метрикою канцлярыйскою, повиненъ будетъ врядникъ шкоду намъ оправити, або оный листъ, за которымъ поступилъ, оказати.

31. Платы, цыншы, серебщизны, и вси иные доходы съ подданыхъ нашихъ, отъ уряду и ихъ намѣстниковъ нигдѣ индѣ не маютъ быти браны, только въ дворѣхъ нашихъ, а гдѣ дворовъ нашихъ нѣтъ, ино въ мѣстѣхъ, або на селѣ, на одномъ мѣстцу, въ господѣ, не поѣзджаючи и не посылаючи на села а ни въ домы войтовъ, подъ ласкою нашою, чого ревизорове съ пильностью довѣдыватися мають. Которые цыншы и всякіе платы подданые во всихъ замкахъ и волостяхъ нашихъ мають почати давати до вряду своего на день святого Михайла, и такъ будутъ отдавати, за напоминаньемъ войта своего, ажъ до святого Мартина, кождый при своемъ войтѣ; а хто не отдастъ до менованого дня, войтъ, за росказаньемъ врядничимъ, маетъ такого ставити передъ урядомъ, а врядъ довѣдавшися, ижъ онъ могучи заплатити податокъ, за недбалостью не платитъ, маетъ его до вязенья осадити, поколь заплатитъ, а дѣцкованья не брати на немъ, только одинъ грошъ поколодного. А воловъ и коней за цыншъ и ни за што иное не грабити николи. А который чоловѣкъ не можетъ податокъ заплатити за тыми причинами, то есть, за пожогою, за вымеретьемъ або за хворобою всего дому, за голодомъ, за побитьемъ граду и за убожствомъ: такового кгды войтъ поставитъ, урядъ отъ войта и лавниковъ и сусѣдовъ его того вѣдомость вземши, маетъ еще послати до его дому довѣдатися достаточнѣ, и будетъ справедливо то, такового маетъ въ реистръ вписати, и, при личьбѣ въ скарбѣ, оповѣдати, за которою причиною не могъ отдати; а подскорбій нашъ, при личьбѣ, маетъ то отложити на вывѣданье ревизора, который ревизоръ тогожъ году, которого личьбы починаються, маетъ быти посланъ, и вывѣданье чинити отъ войтовъ и подданыхъ сусѣдовъ того, хто не отдалъ; а довѣдавшися такъ неотданыхъ платовъ (яко и волокъ пустыхъ, и всихъ рѣчей, што бы зъ личьбы на квитѣхъ до вывѣданья описано, и тежъ ужатья гумна въ томъ лѣтѣ), маетъ свой листъ дати на то, чого ся довѣдаетъ около рѣчей зъ личьбы описаныхъ; а тотъ листъ его будетъ моцный, яко и скарбный квитъ въ той рѣчи, и на другой личьбѣ, въ скарбѣ, за оказаньемъ того листа ревизорского, маетъ быти принято все, што въ немъ описано.

32. А часу выбиранья доходовъ нашихъ, долговъ своихъ нихто на подданыхъ нашихъ справовати не маетъ.

33. О дняхъ личьбамъ назначоныхъ, и о писарѣхъ скарбныхъ, и абы врядъ пѣнязей при собѣ не задерживалъ. Къ тому хочемъ мѣти, абы врядники въ пожиткахъ нашихъ такъ заховали ся, а платы и доходы, што-кольвекъ можетъ быти выбрано, отдавали въ скарбъ нашъ первѣй свята Божьего Нароженья; а отдавши пѣнязи, врядникъ маетъ взяти квитъ отъ подскарбьего въ личьбѣ, альбо отъ писаря скарбного, за который квитъ не мають большъ брати въ скарб, только два грошы; а можетъ ли и личьбу учинити на тотъ же часъ, маетъ быти слуханъ, и по личьбѣ чого справятся, квитовати такового. А пѣнязи и личьбу отбирати на замку нашомъ (гдѣ домъ зъ росказанья нашого указанъ будетъ), а брати личбу по роистромъ и уставѣ ревизорской, а тамъ гдѣ ревизоръ не былъ, ино по первой уставѣ. А певные часы врядникомъ всимъ чинити личьбу складаемъ отъ нового лѣта.

Напервѣй, личьба починается Генваря первого дня съ земли Жомойтской, съ тивунствъ и съ державъ тамошнихъ, то есть: съ Плотель, съ Телшъ, зъ Биржанъ, зъ Бирженянъ, съ Тверы, зъ Кгондинкги, зъ Дирванъ обѣюхъ половицъ, зъ Ужвенты, зъ Ретова, зъ Шовдовъ, съ Поюрья обѣюхъ половицъ, зъ Вешвани, зъ Ойракголы, съ Коршова, а доконаются дня 15 тогожъ мѣсяца. 16-го дня Генваря почнутся личбы зъ Велены, съ Керстомони, зъ Росіены, зъ Ясвойни, зъ Вилькеи, съ Крожъ, съ Ботокъ и со всее волости Упитской, кгдыжъ тамъ фолварковъ нѣтъ, а доконаются дня 1 Февраля. 2-го дня Февраля почнутся личбы зъ восковничого Виленского, съ ключа Луцкого и со всихъ мытъ Волынскихъ и Подляскихъ и Рускихъ съ корчмами, съ Ковенскихъ мытъ и Жомойсткихъ, а доконаются личбы 23 дня, у вилію святого Матѣя. А потомъ, Февраля 24 дня почнутся личбы съ замковъ и дворовъ Троцкого повѣту: съ Берестья, зъ Милейчичь, зъ Мелника, зъ Лосичъ, зъ Дорогичина, и съ подымного съ Каменца, съ городка Высокого, съ Тыкочына, съ Кнышина, зъ Забѣлья, а доконаются 6 дня Марта. 7-го дня тогожъ мѣсяца Марта почнутся личбы: со Мстибогова, зъ Зелвы, зъ Вольпы, зъ Волковыска, и зъ войтовства тамошнего зъ Лыскова, зь Межирѣча, зъ Слонимского староства, зъ Лососиные, зъ Байковичъ, а доконаются Марта 17 дня. Тогожъ мѣсяца 18 дня почнутся личбы съ Бѣлицы, съ Ожы, съ Перелома и зъ неводничствомъ, съ Перевалки, зъ Василишокъ, зъ Острыни, зъ Мереча и съ фолварковъ тамошнихъ, съ Коневы, съ Дубичъ, зъ Радуни, зъ Ейшишокъ, зъ Воронъ, зъ Волкиникъ и Лепунъ, а доконаются Марта 28 дня. Тогожъ дня почнуться личбы зъ Олиты съ фолварковъ и неводничства тамошнего, зъ Ситна, съ Берштанъ, съ Дорсунишокъ, съ Ковна, зъ Румшишокъ, съ Кормялова, зъ Сомилишокъ, зъ Жижморъ, зъ Жослей съ тивунства, съ городничества и съ ключа Троцкого, съ капщизны мѣста тамошнего и съ капщизны мѣста Городенского, а доконаются личбы съ Троцкого повѣту до дня 7 Априля. 8-го дня мѣсяца Априля почнутся личбы съ замковъ и съ дворовъ повѣту Виленского, зъ Бряславля, съ Друи, и съ неводничьствъ тамошнихъ, зъ Дисны, зъ Довкгялишокъ зъ неводничьствомъ, зъ Ляховичь, зъ Айны, съ Красного села, зъ Маркова, зъ Мядела, зъ Лебедева, зъ Дуниловичь, съ Ушьполь, съ Пенянъ, зъ Абелы, съ Утены, зъ Оникштъ, зъ Вилкомира, зъ Воложина, зъ Болникъ, а доконаются тогожъ мѣсяца 21 дня. Априля 22 дня почну личбы зъ Лиды, съ Трабъ, зъ Кгераноинъ и съ фолварковъ, съ тивунства, съ неводничьства, съ городиничества, съ ключа и съ капщизны Виленскоѣ, съ капщизны Новгородскоѣ и отъ права Майтборского тамошнего, съ капщизны Цериньскоѣ и зъ мѣста Менского, съ Крева, зъ Ошмяны, зъ Медникъ, зъ Любова, зъ Рокантишокъ, зъ Виршупъ и зъ млына Виленского, а доконаются личбы повѣту Виленского Мая 5 дня. 6-го дня мѣсяца Мая почнутся личбы зъ волостей Русскихъ, напервѣй зъ Рѣчицы, зъ Мозыря, съ Бобруйска, съ Чичерска, съ Пропойска, зо Мстиславля, зо Ршы, зъ Любеча, а доконаются 18 дня тогожъ мѣсяца. 19-го дня Мая почнутся личбы зъ Гомья, зъ Глуска, зъ Могилева, зъ Свислочи, съ Борисова, зъ Любошанъ отъ права Майтборского, и зъ бобровичъства Полоцкого, а доконаются личбы зъ волостей Русскихъ остатнего дня тогожъ мѣсяца Мая. А иные дворы, которые кгды будутъ влучоны въ тую справу, мають ити въ личбѣ тыхъ дневъ и въ тыежъ повѣты, кождый къ которому належитъ, и въ тыхъ часѣхъ назначоныхъ каждый урядникъ маетъ личбы отдавати первого дня, яко которымъ державамъ писано къ личбѣ становити и оказати ся подскарбію нашому, а подскарбій маетъ росказати писаромъ скарбнымъ ихъ отправовати и личбу брати, ничимъ не задерживаючи.

34. Про то хочемъ мѣти двухъ писаровъ скарбныхъ на пріймованье личбы, которые ижбы одностайнѣ, однакою моцью и згодливо брали личбу, кому подскарбій отправовати роскажетъ, пильнѣ доглЬдаючи пожитковъ нашихъ, а маючи реистры прошлоѣ личбы; и въ чомъ бы вонтпливость альбо шкоду бачили, не мають того никому замолчивати, але подскарбію оповѣдати, а подскарбій намъ, и во всемъ послушенство абы чинили къ подскарбію и всякіе справы нигдѣ индѣ, одно къ нему доносили, также и реистры личбы съ — одного складаючи, къ подскарбію приносити мають. А безъ вѣдома подскарбія, писари скарбные яко личбы, такъ и пѣнязей пріймовати не мають. А за квиты абы болшъ не брали дьяки скарбные, только по 12 грошей, и не давали бы розныхъ квитовъ, ино вси доходы и пожитки одного двора съ фолварки, а потомъ гумна со всимъ господарьствомъ на одномъ листѣ выписавши, и въ чомъ бы ся урядникъ усправедливилъ прошлоѣ личбы (што на ревизора оставлено было), со всего одинъ квитъ дати; и въ томъ же квитѣ описывати, гдѣ въ которомъ урядѣ што прибавлено, а што зменьшило пожитковъ, и за писанье квитовъ тыхъ дьяки не маютъ болшъ брати, только 12 грошей, хотя бы на аркушу цѣломъ и болшей писано было, то всего за одинъ квитъ грошей 14. А надъ то, таковымъ писаромъ скарбнымъ, зъ ласки нашое, зъ скарбу давати на годъ, за ихъ службу и на страву, кождому зъ нихъ по 160 копъ грошей и по 15 локотъ одомашки, а на ихъи слуги и дьякомъ обоимъ по поставу сукна колтрышоваго. Тыежъ писари скарбные не мають ся забавляти своими потребами въ тые часы личбамъ назначоные, абы ничимъ продолженье и омѣшканье не было въ отправѣ личбы; а естли бы писари скарбные, за которыми своими потребами, альбо вымыслами, въ который день личбы не брали, альбо личбу и скарбные пѣнязи безъ воли и вѣдома подскарбія пріймовали, и послушенства къ старшому своему не чинили, а намъ бы отъ того забавенье въ скарбныхъ дѣлѣхъ належало: ино о томъ маетъ подскарбій доносити до насъ, хто въ чомъ коли будетъ дознанъ, ижъ вымышляючи, пожитокъ съ того собѣ учинилъ и продолжилъ личбы, и то намъ объявити подскароій виненъ, а мы, вину его дознавши, съ тымь учинимъ што будетъ воля наша. Вѣдьже, кгды тые писари все то, што бы они видѣли и розумѣли шкодного въ пожиткахъ нашихъ и потребного къ вѣдомости нашой подскарбію обьявятъ, подскарбій намъ объявити виненъ: и што будетъ воля наша, то имъ ознаймитъ, а они по тому, яко имъ подскарбій именемъ нашимъ роскажетъ, мають справовати ся. А кглы бы подскарбій того занѣхалъ и намъ не оповѣдалъ, тогды тые писари наши мають то намъ доносити и оповѣдати, водлѣ присяги своее и повинности къ намъ пану своему.

35. Тежъ опатруючи, абы нихто платовъ нашихъ при собѣ не задерживалъ и личбу чинилъ на часы назначоные, про то такъ постановляемъ: съ которого бы вряду пѣнязи до Божьего Нароженья въ скарбъ нашъ были не отданы, о таковомъ вряднику, якого стану будь, по Божьемъ Нароженьи подскарбій оповвдавши намъ, а зъ волею и за листомъ нашимъ, маетъ послати дворянина въ имѣнье его, што бы за оную сумму стояло; и естли тое имѣнье ему заставитъ въ суммѣ, альбо къ которому двору прилучитъ, маетъ ся въ томъ водлѣ росказанья нашого заховати; и вже таковымъ вымова не будетъ пущона на спустошенье, згорѣнье, вымеретье и убожство на волокахъ подданыхъ, але всю сумму сполна олижъ заплатитъ, тогды тое свое имѣнье з рукъ у заставника возметъ. А кгды бы маетность его за то не стояла, а будетъ безъ бытности нашое, альбо поколѣ оную сумму всю сполна заплатитъ, а то для того, ижъ въ недбалость рѣчь нашу господарьскую и земского скарбу положилъ, и не отдалъ того, што-кольве выбрати могъ; ино, на комъ не могъ взяти (яко на уставѣ описано, ижь „неможнымъ, кто бы не мѣлъ чимъ заплатити, абы обтяженье не было“), про то, маючи такъ много часу замѣреного, мѣлъ его въ реистръ вписати, а што выбралъ, то было отдавати передъ рокомъ и дбати въ рѣчи скарбу нашого; а далѣй то будетъ на воли нашой, што съ такимъ недбалымъ врядникомъ чинити. Гдѣ бы тежъ который урядникъ личбы на часъ назначоный не пильновалъ, хотя пѣнези въ скарбъ отдавши, ино постерегаючи своевольноѣ недбалости, ижъ великое затрудненье въ скарбѣ дѣется, коли рокъ въ рокъ личбами входить: для того, по выистью менованого часу личбѣ того повѣту, въ которымъ оный врядъ лежитъ, маетъ подскарбій, также за вѣдомостью и листомъ нашимъ, въ имѣнье недбалого вослати и увязати ся за всю сумму зъ уряду его до скарбу належачую, и такъ долго держати тое имѣнье и пожитки зъ него до скарбу чинити, олижъ личбу вчинитъ и справитъ ся всего зъ уряду своего. А то чинити и всылати въ таковыи имѣнья, не продолживаючи часу, але бордзо послѣ року и часу менованого; а кгды увязанье дойдетъ, оный недбалый не можетъ личбу чинити, олижъ вси иныи личбы того року доконаются, тогды вжо его слухати въ личбѣ будуть, и, што зъ личбы при немъ найдется, заплативши, имѣнье возметъ. Вѣдьже, хто бы зь якой пригоды, згубы альбо згорѣнья реистровъ, або смерти или хоробы служебника, который платы отбиралъ, альбо самъ врядникъ умретъ и жона або дѣти зостанутъ, и за иными кгвалговными пригодами, не могъ пѣнязей первѣй дня назначоного въ скарбъ дати, альбо личбу чинити: таковый кождый предься маетъ стати на часъ назначоный, альбо черезъ листъ оповѣдати пригоду подскарбію, также змерлого жона, або дѣти; а подскарбій порозумѣвши причинѣ именованой, и естли будетъ слушна, маетъ ознаймити и зложити ему часъ къ отдаванью пѣнязей, альбо къ личбѣ, не даючи увязанья, а того вже часу не отмѣшкати, подъ обовязкомъ вверху помѣненымъ.

36. О ревизорехъ, мѣрникахъ и о помѣрѣ волочной, и о селидбахъ подданыхъ. Ревизоры маютъ быти прысяглые, люди добрые, сумнѣнья побожного, осѣлые, а не голоты, въ помѣрѣ волочной и въ господарьствѣ добрѣ умѣлые, абы умѣли всего достаточнѣ и справедливо вывѣдати и указати пожитокъ нашъ врядови, въ чомъ ся можетъ причинити. Тежъ ревизоръ маетъ доглядати и съ пильностью довѣдыватися, абы нихто зъ шляхты и подданыхъ нашихъ въ пущахъ, на властныхъ грунтѣхъ нашихъ проробковъ не чинили и никакъ къ собѣ не привлащали, и оповѣдати намъ того недбалого врядника, въ чыемъ бы ся то урядѣ дѣяло. Тежъ ревизоры мають доглядати, абы отъ мѣрниковъ селидбы назначиваны были въ третьемъ середнемъ поли; а гдѣ бы мѣрникъ того не вчинилъ, тогды самъ ревизоръ маеть назначити селидбы, а врядъ маетъ съ пильностью примусити подданыхъ селитися на мѣстцахъ назначоныхъ, чого тотъ же ревизоръ маетъ доглядати, и всихъ справъ господарства врядового, естли слушнѣ а раднѣ справуються; а нерадного и такового, который бы ся не водлѣ уставы и росказанья нашого справовалъ, маетъ ревизоръ, подъ тоюжъ присягою, которою обовязанъ, винного не закрывати, але намъ оповѣдати и довести того на него, а мы учинимъ съ тымъ, што ся слушного намъ повидитъ. Ревизоръ, гдѣ бы въ ревизѣи его помѣра еще не дошла, або непорадная была, маетъ мѣти до кождого двора одного слугу мѣрника, черезъ которыхъ помѣру справовати будетъ; а плату такому слузѣ на годъ по десяти копъ грошей зъ скарбу нашого; а отъ помѣры знову, альбо перемѣренья брати маютъ по десяти грошей съ кождоѣ волоки, а гдѣ бы только ихъ поправляли, 2 грошы отъ волоки. А таковые мѣрники естли бы ся неслушнѣ справовали и лѣниво для своего пожитку мѣрили, за то ревизоръ самъ маетъ отповѣдати. Естли бы тежъ до колька дворовъ нашихъ потреба мѣрниковъ была, ино одного уставити и дати три волоки ему вольныхъ ото всихъ повинностей, къ тому войтовство одно, а то учинити за нашимъ вѣдомомъ. А не иный хто обирати маетъ таковыхъ мѣрниковъ, одно ревизоръ. А гдѣ помѣра пойдетъ, мають мѣрити всякій кгрунтъ, купленый и заставный, кгдыжъ кметъ и вся его маетность наша есть; а писати кгрунтъ, яко велики волоки вдолжъ и поперекъ и на которыхъ мѣстцахъ, и, естли бы съ причины лихого грунту наддатки чинили, то мають при томъ же описывати. А гдѣ могутъ быти волоки прогоняные, ино тамъ мѣрити въ три поля, въ кождое поле 11 моркговъ, то есть, у волоку 33 моркги зъ наддаткомъ; а не могутъ ли быти прогоняные волоки съ причинъ розныхъ, ино моркговати. А гдѣ безъ земянскихъ кгрунтовъ не выпростуються, таковые земли беручи, нашими кгрунты мають отдавати, гдѣ бы земяномъ споручь къ ихъ имѣньямъ, и ровно, якимъ кгрунтомъ возмутъ и колько, такимъ и также много отдати; а гдѣ бы ся ровный кгрунтъ на отмѣну не трафилъ, ино за волоку кгрунту преднего среднимъ кгрунтомъ полторы волоки дати, а за волоку среднего кгрунту подлымъ двѣ дати, какъ ся то учинитъ, а за волоку кгрунту преднего дати подлого кгрунту три волоки. А гдѣ наддатокъ подлымъ, болотливымъ, або песковатымъ кгрунтомъ прійдетъ въ отмѣну давати, и то даемъ на пильное уваженье уряду нашого, и ревизора и мѣрниковъ, абы намъ и тому, у кого беруть, шкода не была; для чога отмѣна абы не была давана безъ уряду. Але хто бы таковое отмѣны, за упоромъ, пріймовати не хотѣлъ, мають зостановити таковую отмену, уписавши до книгъ тогожъ уряду нашого, а врядъ маетъ напоминати его о бранье отмѣны; на чомъ естли бы не пересталъ и, намъ не обжаловавши, упорнѣ стѣны волокамъ и границы казилъ, и въ оный кгрунтъ въ помѣру взятый вступовался: того врядъ нашъ маетъ моцно боронити, альбо правомъ кгвалту на таковомъ поискивати. Реризоръ и мърники мають и на то бачность мѣти, абы къ прылеглымъ замкомъ и дворомъ села и всякіе кгрунты наши прилучали, яко къ которому двору ближей и споручъ, а вѢдьже такъ, ижбы ся можности и широкости тыхъ врядовъ таковымъ перемѣненьемъ въ подданыхъ и въ кгрунтехъ не зменшивало. Тыежъ ревизоры и мѣрники маютъ ся довѣдывати, посполу зъ урядомъ, отъ войтовъ и отъ лавниковъ и подданыхъ, о землахъ и всякихъ кгрунтѣхъ нашихъ затаеныхъ, або отъ кого-кольве забраныхъ, и то намъ господарю доносити и оповѣдати, водлѣ присяги и повинности своее.

37. О урядникахъ и ихъ намѣстникахъ. Вси урядники наши сами особами своими мають быти на врядѣхъ своихъ, въ часъ пріѣханья ревязора, кромъ пановъ радъ нашихъ, альбо тыхъ, которые поселствы и иньшими послугами нашими альбо потребами рѣчи посполитоѣ обовязаны: вѣдьже таковые врядникомъ, альбо намѣстникомъ своимъ росказати повинни, абы всякое послушенство въ нашихъ пожиткахъ къ ревизоромъ и посланцомъ нашимъ мѣли, обо всемъ вѣдомость имъ давали, и въ чомъ бы ся якая шкода намъ, альбо кривда подданымъ дѣяла, абы врядникъ або намѣстникъ на врядѣ во всемъ передъ ревизоромъ отказывалъ. А врядники и намѣстники маютъ быти лоди добрые, вѣры годные. А естли бы нашъ врядникъ съ своимъ намѣстникомъ, або зъ слугою, за прошеньемъ отъ войта або подданого, справедливости укривжоному подданому не учинилъ: ино, хотя бъ того слуги не было, повиненъ самъ панъ передъ ревизоромъ о тую кривду ему отказывати и съ права всказаное нагородити, а собѣ на томъ слузѣ шкоды доходити; а который бы врядникъ о такую кривду не отповѣдалъ, альбо нагорожати кривды и шкоды подданымъ не хотѣлъь: то маетъ ревизоръ намъ господарю, а въ небытности насъ, подскарбію ознаймити, не зъѣзджаючи зъ оного вряду, и возметъ науку, яко ся въ томъ заховати.

38. О доходахъ на урядъ и о лежьнехъ. Во всихъ замкахъ и дворѣхъ нашихъ, гдѣ земли на волоки вже розмѣрены, даемъ зъ ласки нашое господарскоѣ на врядъ нашъ: платъ весь съ десятоѣ волоки; кромъ овса и сѣна третій снопъ зъ гуменъ нашихъ всякого збожья; торговое и помѣрное все, и за лопатки пѣнязми дня торгового; десятая рыба при спущанью ставовъ; вина, коли который подданый на роботу не выйдетъ, грошь 1 за день, а за другій день барана; записного отъ волоки пѣнезей 14, а гдѣ на насъ овесъ отбирають, ино отъ бочки по пѣнезю; вижованья грошъ, отъ присяги 2 грошы, пересуду отъ копы грошей 3, дѣцкованье и помилное слугамъ; куница за дѣвкою и вдовою, коли до другоѣ волости замужъ идетъ, грошей 12; поколодного грошъ, зъ нивъ нашихъ третій грошъ, за скаженье межы 12 грошей. Нижьли врядъ нашъ за вины подданыхъ, заруки, и ни за што иное, лежьневъ въ домы, а ни тежъ по коледы великодные, и пожитки вымышленые, и о скаженье межъ, въѣзджати, а ни всылати на суды не маетъ, чого ревизоръ пильнѣ стеречи и боронити повиненъ.

39. О судеревныхъ лѣсѣхъ и пущахъ, и о бобровыхщ гонехъ, и о бортехъ, сѣножатехъ и оступѣхъ, и о лѣсѣхъ размѣреныхъ. Есть нѣкоторые лѣсы, пущы и дубровы наши до которыхъ зъ стародавна шляхта и подданые ихъ уступы и входы мають, восполокъ съ подданными нашими; о таковыхъ пущахъ и лѣсѣхъ вси врядники наши и ихъ намѣстники маютъ ревизоромъ вѣдомость чинити, и сполнѣ а пильнѣ ся о томъ довѣдывати: хто, за якою справедливостью и яко много служобъ людей входы свои маютъ; и, вывѣдавши певнѣ, яко много того кгрунту мають, о томъ справу давати намъ: водлѣ котороѣ вѣдомости, по великости и малости кгрунту нашого, комисаровъ зослати маемъ. А поколь комисары наши на то выѣдутъ, маетъ урядъ подданымъ росказати, уживати тыхъ кгрунтовъ по первому, абы съ держанья не были выпущоны, а пожитокъ до скарбу съ того множити: вѣдь же, гдѣ бы споръ шолъ о рѣчь ровную, меньшую, альбо мало болшую, нижьли о волоку, тогды таковые рѣчи можетъ врядъ съ ревизоромъ альбо съ помѣрчимъ кончати и становити, не ждучи зосланья комисаровъ отъ насъ, абы ся для такъ ровноѣ рѣчи въ замкненью помѣры волокъ омѣшканье не сдѣяло; а врядъ, яко повиненъ, съ пильностью маетъ дозрѣти, ижбыхмо шкоды въ справедливости кгрунту нашого не мѣли. А лѣсы на волоки размереные, гдѣ годно, на пашню людми осажати и вольности маетъ давати урядъ на пять, альбо на шесть лѣтъ, ажъ и до десяти, и то маетъ быти тамъ гдѣ чорные лѣсы и тяжкіе къ выробленью; и то даемъ на баченье врядовое, а ревизоръ, пріѣхавши, вольность тую уважитъ и цыншъ постановитъ, по высѣденью воля платити, водлѣ уставы. Вѣдьже таковые лѣсы, гдѣ бы на пашню згодитися не могли, помѣряючи, не мають прогоняти и прорубывати волокъ, одно въ-около обмѣривши и границы положивши пописати довгость и широкость шнуровъ, и колько волокъ и моркговъ, яко ся вымѣритъ, и зморкговавши на реистры пописати; а вѣдьже отъ таковоѣ помѣры меньши брати, то есть, отъ десяти моркговъ грошъ 1.

А гдѣ сѣножати въ пущахъ нашихъ суть, ино врядъ и лѣсничій мають давати вѣдомость ревизору, а ревизоръ маетъ, гдѣ бы потреба была, до двора нашого таковые сѣножати привернути, альбо межи подданыхъ на платѣ роздати; а подданые на косьбу вси, колько ихъ поймутъ, однымъ разомъ мають ходити, оповѣдавшися лѣсничому. А ручницы, пса, рогатины и ничого, чимъ бы звѣря забилъ, не брати ему зъ собою. А гдѣ бы межи пущою болота и лѣсы, кгрунту на пашню годного меньши трехъ волокъ было, тамъ людей не садити, для злодѣйства и прокрадыванья мытъ, але на платы роздавати. А вь оступѣхъ и ловѣхъ нашихъ проробковъ и сѣножатей никому не мѣти, водлѣ уставы.

Ловы и оступы въ пущахъ нашихъ ревизоры съ лѣсничими и тежъ съ осочники, почавши отъ Бѣловежъ ажъ до Ковна, порядкомъ слушнымъ росправити и росписати казати мають на разные часы, для волнѣйшого перебыванья и вѣдомости о звѣру, и яко много до которого оступу людей потреба, и о далекости, оступовъ, мають съ пильностью межи собою то постановивши въ реистръ вписати и на врядѣ зоставити, або за вѣдомостью потребы певноѣ личбы людей, зъ далекихъ волостей ихъ не гнано, кгдыжъ и безъ того обойтися можно. А подданые наши тяглые и осадные кождый зъ волокъ своихъ повинни будуть до оступовъ нашихъ пѣшо ходити и зъ возами ѣздити, а поколь въ ловѣхъ нашихъ мѣшкати будутъ, потоль на иньшие роботы ходити неповинни: але хлопята и старые абы въ ловы не ходили. Къ тому тежъ врядъ безъ вѣдомости листу и росказанья нашого, подданыхъ въ ловы выгоняти не маетъ, подъ ласкою нашою.

Бортное дерево наше все абы врядъ въ своей вѣдомости мѣлъ, чого ревизорове доглядати мають. Дани тежъ медовые водлѣ старыхъ звычаевъ ити мають съ пущъ, а зъ ульевъ домовыхъ и зъ бортей на волокахъ жаденъ съ подданыхъ плату давати неповиненъ. А за борть шляхецкую, которая бы ся подданому у волоцѣ достала, такъ съ пчолами яко пустая, маетъ быти заплата водлѣ статуту, то есть, за борть пустую 15 грошей, со пчолами 30 грошей; а хто бы заплаты приняти не хотѣлъ, тому вольно борть свою зо пня спустити и взяти.

А во всихъ нашихъ и обчихъ пущахъ, гдѣ передъ тымъ подданые наши бобры на насъ, гонили, и теперь по первому гонити мають; а гдѣ бы ся въ рѣкахъ и въ озерахъ нашихъ ново бобры показали, и тамъ ловити мають, а за працу ихъ брати имъ бобра пятого, альбо почеревье отъ кождого бобра. А гдѣ подданые въ пущахъ нашихъ лазни для входовъ мають, при таковыхъ лазняхъ абы конечно быдла и собакъ не ховали, чого имъ врядникъ и лѣсничій боронити мають.

Вольность подданые до пущи нашое, хотя жъ и головноѣ, вѣдьже не глубоко мають мѣти, по дрова, по хворостъ на гороженьѣ, по дерево на будованье, по лыка на свою только потребу, а не на продажу, а гдѣ для оступовъ закажутъ имъ, ино поколь заграничатъ ревизорове, того уживати, и то такъ, абы на одномъ мѣстцу брали. А робятамъ малымъ и невѣстамъ губъ, овощу лѣсного всякого, ягодъ, и хмѣлю во всихъ пущахъ нашихъ не боронитн. А на своихъ волокахъ подданнымъ вольно забити волка, лисицу, рыся, росомаху, зайца, бѣлку и иньшый звѣрь малый, также птахи всякіе, и продавати кому хотячи и не оповѣдаючи вряду, але серны и иньшого болшого звѣру не бити и на своихъ волокахъ; а особливо въ пущахъ и подъ пущами нашими ручницъ ховати и жадного звѣру ловити не маютъ, подъ горломъ.

40. Вольность подданымъ до рѣкъ и озеръ нашихъ, рыбъ ловити крыгою, удою, броднемъ, тригубицею, сборомъ и иньшими малыми сѣтками, урядъ и неводничій не мають заборонити, нижѣли ѣзовъ забивати не могуть; а мѣсяца Апрѣля, Мая, Іюня ничимъ рыбъ не ловити въ озерахъ только, для множенья ихъ въ тыхъ мѣсяцахъ, чого урядъ и неводничій заборонити мають; вѣдьже въ рѣкахъ воленъ завжды подданымъ уловъ на рыбы.

41. Подданый убогій и недостаточный, часовъ голодныхъ, засѣявши пашню на зиму, кгды отходить кормитися, маетъ оповѣдатися врядови при войтѣ, и указати убожство и недостатокъ свой, для чого то учинити муситъ; и у такового подданого домовство и засѣвокъ не маетъ быти бранъ, ажъ до святого Яна, а не вернетъ ли ся до того часу, тратитъ засѣвокъ и будетъ то все отдано иньшому, безъ поклону врядничого. А который бы человѣкъ не оповѣдавшися вряднику при войтѣ утекъ зъ волоки, тую землю зо всимъ домовствомъ, што ся останетъ, иньшому дати, а збѣглого самъ врядъ и черезъ войта искати маютъ; а гдѣ его найдутъ, а выдати не схотятъ, ино правомъ доходити. Пакъ ли самъ отходень послѣ часу назначоного, альбо збѣгъ, правомъ зысканый, любо и безъ права, вернется, таковыхъ на пустыхъ волокахъ осажати. А естли за кривдою отъ врядника и войта выйдетъ подданый, а потомъ прійдетъ назадъ, ревизоръ винности его маетъ ся довѣдати и уважити причину, естли припустити его къ засѣвку и будованью, альбо ни.

42. Продати на волоцѣ будованье и домовство подданому вольно, передъ урядомъ, при войтѣ и лавникахъ; а тотъ хто купитъ, осадивши волоку свою, который бы дужъ потягли тягнути, можетъ умѣстѣ або на пустой волоцѣ сѣсти; и тотъ, хто купитъ, не маетъ большъ дати врядникови, только 2 грошы и записного въ реистръ грошъ. А естли въ томъ урядѣ нѣтъ мѣста и волоки пустоѣ, ино ему до иньшого имѣнья нашого вольно ити, вземши листъ отъ уряду до того, куды ся переноситъ, ижъ добровольнѣ вышолъ, волоку осадивши, и въ томъ ему передъ урядомъ або войтомъ уиститися, што бы индѣ не шолъ, только до волости нашое.

43. Вездѣ при селѣхъ нашихъ волоки пустые, альбо не принятые и раздробленые врядъ и ревизоръ при бытности своей людми добрыми осажати маетъ, и писати въ реистръ, которого дня и часу ихъ пріймутъ; съ которыхъ волокъ, поколь ся збудуетъ и волоку направитъ, до лѣтъ двухъ, альбо трехъ, не маетъ большъ дати за вси повинности, только грошей 42, снявши жыто и ярину, а роботы и подводъ и никоторыхъ потяглей не тягнути, поколь ся побудуетъ; а то на узнаньѣ врядовомъ и ревизорскомъ, естли близко и лацно будованья досягнути можетъ; а пріемного не брати болшъ, только 2 грошы на державцу, а дьяку грошъ. А никому пустыхъ волокъ, а ни сѣножатей на нихъ не наймовати, и за поклоны, а ни за скарбные доходы не давати пахати, никакимъ обычаемъ.

44. У подводы далекіе, альбо для будованья замковъ и дворовъ, подданые наши ходити повинны, и, водлѣ великости часу помѣшканья тамъ и далекости дороги, мають ся складати съ трехъ альбо съ чотырехъ волокъ на одинъ возъ, альбо на роботника одного (а не маетъ нихто такихъ подводь и роботъ замышляти, олижъ за нашимъ листомъ); и за то будетъ отпущано подданымъ съ платовъ, за волею нашою, водлѣ замѣшканья ихъ тамъ на той послузѣ нашой. А будованье, и воженье дерева, и подводы до дворовъ близкихъ и прилеглыхъ, то маетъ быти на бачности вряду и ревизоровъ нашихъ: вѣдьже, кгды бы што поважного робити мѣли, мають ся пытати у насъ, а въ небытности нашой у подскарбія нашого. А старостове и тивунове подводъ жадныхъ отъ подданыхъ нашихъ на свою потребу, а ни пріятелей своихъ брати не мають, подъ утратою вряду, а врядникъ гдѣ бы ихъ бралъ на свою альбо чыю иньшую потребу, горло тратитъ. А кгды врядъ ѣдетъ съ пѣнязми до скарбу, до Вильни, тогды войтове, колеею, по року, кождый зъ войтовства своего подъ пѣнязи подводу мають давати, то есть, подъ пятьсотъ копъ подводы двѣ, а подъ тысячу копъ подводъ чотыри; и которые съ подданыхъ съ пѣнязми поѣдутъ, тымъ со всего войтовства того маетъ быти складано, за кождую милю отъ одного коня грошъ 1. Тымъ обычаемъ, не прійдетъ то въ другой волости на войтовство разъ въ кольку лѣтѣхъ; што маетъ быти въ Жомойти и во всемъ великомъ князствѣ Литовскомъ. А гдѣ бы тежъ за листомъ и росказаньемъ нашимъ, люди осадные збожья альбо товары лѣсные до портовъ возили, тогды имъ въ цыншахъ также фолкга маетъ быти удѣлана.

45. Естли бы подданые, за росказаньемъ нашимъ листовнымъ, каменье возили, тогды имъ за то въ цыншахъ такожъ фолкга маетъ быти вдѣлана, водлѣ замѣшканья ихъ на той послузѣ нашой. А на спущенье дерева съ пущи Марковскоѣ, вси подданые наши волости тамошнеѣ мають быти на тяглую службу постановлены, такъ яко Волкиницкіе, которые за дни имъ повиноватые дерево и дрова спущати до Вильни будуть повинни; а гды бы тая волость водлѣ потребы нашое тому досыть вчинити не могла, мають быти на то отлучены люди отъ одного альбо двухъ дворовъ нашихъ, которыхъ также на тяглую службу постановити и къ той службѣ съ потребу ихъ привернути.

46. Мосты на мѣстцахъ звыклыхъ подданые мають робити, какъ бы безпечьный переѣздъ былъ, кождый за своимъ войтомъ; а коли войтъ недбало ся заховываетъ, ино врядъ его маетъ напомянути, и естли непослушны подданые войта, ино ихъ врядъ кажетъ выгнати къ той роботѣ, за войтомъ. А на гостинцахъ и дорогахъ, гдѣ мы господарь съ дворомъ нашимъ ѣдемъ, тамъ за дозрѣньемъ врядовымъ звыклыи мосты робити, а за то ничого на подданыхъ врядникъ и мостовничій его брати не мають. А мостовничій отъ насъ посланый маетъ только людей боярьскихъ у мощенью мостовъ доглядати, абы были добрѣ зароблены. А естли бы подданые наши осадные, за росказаньемъ и листомъ нашимъ, мосты мостили незвыклые и имъ неповинные, та то имъ будетъ отпущено съ платовъ нашихъ. А подданымй тяглыми мосты робити за дни имъ повиноватые.

47. На сторожу замковъ и дворовъ нашихъ чергою подданые ходити повинни, але не болшъ ихъ врядъ брати маетъ, одно яко ревизоръ уставитъ; а ревизоръ не маетъ уставляти сторожы, только водлѣ потребы, великости и важности дворовъ нашихъ; и съ тыхъ же сторожовъ, до коней нашихъ, гдѣ будутъ стояти, до кождоѣ стайни одинъ сторожъ, а до двадцати воловъ кормныхъ также одного сторожа ставити.

48. Ремесленики всякого ремесла мають быти на одной вольной волоцѣ ставлены отъ ревизора, при всихъ замкахъ и дворѣхъ нашихъ, водлѣ потребы, а звлаща, при гостинцахъ и тыхъ дворѣхъ, въ которыхъ частѣй бываемъ, то есть, тесли, ковали, слѣсары, колодѣи, бондары, рыболове, кграбары, и тыхъ ремеслениковъ не маетъ урядъ до домовъ своихъ посылати, а ни роботами своими забавляти.

49. Позвы жадные и дѣтцкіе отъ пановъ воеводъ, также и въ земли Жомойтской отъ старосты абы не были даваны на подданыхъ нашихъ, але врядъ, подъ которымъ есть подданый, маетъ съ нимъ справедливость неомѣшканую водлѣ справа дѣлати. Такъ тежъ естли подданый пановъ радъ нашихъ, зъ особна, стану вшелякого, вчинитъ бой якій, кривду, або грабежъ подданымъ нашымъ, старостове, державцы, тивуны и ихъ врядники мають подданымъ нашимъ на всемъ кривда и шкода нагородила. А посылати врядови своего слугу зъ войтомъ за кривдами подданыхъ безъ вымовы; которому слезѣ врядничому помильного, отъ кождоѣ мили по грошу: ино, коли что презыщетъ, а не зыщетъ ли, на томъ ничого не брати. А хто бы справедливости дѣлати и шкодъ нагорожати подданымъ нашимъ за обосланьемъ врядовымъ не хотелъ, къ таковому врядъ маетъ ся заховати водлѣ статуту. А которые осѣлости и людей не мають, тогды вземши листъ отъ уряду, къ справѣ рокъ положити; а не станетъ ли, альбо на пазовъ не отзовется, маетъ урядъ зослати, и съ права грабежъ вчинивши шкодному дати, што бы за его шкоду стояло.

50. Многіе зъ шляхты и подданыхъ, уживаючи мысливства, збожья и ярины подданыхъ нашихъ топчутъ и шкоду имъ чинятъ; таковое шкодливое мысливство маетъ быти отъ уряду заказано и боронено, а хто ся не уйметъ, правомъ его о то умовляти и шкоды позыскивати.

51. Старостове, державцы и тивунове абы злодѣевъ и иныхъ злочинцовъ карати казали, водлѣ статуту, безъ вины злодѣйскоѣ, которая передъ тымъ бывала; а маетности злодѣйскоѣ и кождого злочинца абы конечно на врядъ и никого иного не брано: одно, при земли жону и дѣтей зоставити; а не будетъ ли жоны и дѣтей, ино иньшого на томъ осадити. Такъ тежъ отумерщинъ и отбѣгщинъ абы конечно брати не смѣли, але на той маетности и томъ кгрунтѣ иньшихъ годныхъ подданыхъ нашихъ осажали, абы тымъ не множилися пустоши.

52. Повинность замку Виленского панъ воевода Виленскій зъ волостей воеводства своего Виленского поднялся опатровати, по тому яко зъ стародавна бывало, и набольшъ, а иньшое все и тежъ повинность замку Троцкого зъ скарбу нашого опатрована быти маетъ, кгдыжъ вже люди на волочныхъ платѣхъ и повинностяхъ суть осажоны и постановлены.

53. Въ земли Жамойтской, въ дворѣхъ и волостехъ нашихъ шляхта, которые были за староства пана Станислава Яновича, рекомого Кезкгайла, и за сына его пана Станислава Станиславовича, тые мають быти вси захованы при тыхъ же вольностяхъ шляхетскихъ: лечъ которые бы по зеистью ихъ и за вкупы своими зостали бояры, таковые вси абы ровного права зъ шляхтою не вживали, и въ повинности волочные тыхъ и ихъ земли обернены мѣти хочемъ, и въ томъ обовязуемъ повинность урядниковъ нашихъ, водлѣ ихъ сумнѣнья, абы сами и зъ ревизоры и мѣрники зъ великою пильностью того постерегали. А кому бы листы наши къ листомъ старостинымъ на шляхетство приданы были, то маетъ быти отложено на вырокъ нашъ, а такожъ и о тыхъ всихъ, которыхъ бы становилъ ревизоръ на платы повиноватые, а они показали бы листы пановъ, старостъ Жомойтскихъ: тогды тые листы маетъ ревизоръ передъ нами оказати, для вѣдомости певноѣ, съ которыхъ причинъ того права и вольности шляхетскоѣ альбо боярскоѣ хто доступилъ.

54. Зъ волостей Рускихъ меды и иньшые доходы мають быти по старому браны и по тому, яко на сесь часъ, до иньшоѣ науки и постановленья нашого.

55. Кгдыжъ вже черезъ ревизоровъ и помѣрчихъ о всихъ кгрунтехъ и подданыхъ нашихъ вшелякая вѣдомость до скарбу нашого дошла, хочемъ мѣти, абы по смерти старостъ, державецъ и тивуновъ, знову увяжчіе подданыхъ нашихъ не пописывали, и списного и стацей никоторыхъ на нихъ не брали, подъ ласкою нашою и нагороженьемъ совито шкодъ подданынмъ: одно маютъ реистръ ревизорскій зъ скарбу нашого взяти, або зъ реистровъ войтовскихъ во всемъ ся справити, што въ томъ урядѣ прибыло, або тежъ спустошало, и зъ якоѣ причины; которая вѣдомость и досвѣтченье при врядѣ, войтѣ и лавникахъ маетъ быти. А по смерти старостъ, державецъ и тивуновъ нашихъ, естли бы была потреба всыланья на врядъ отъ пановъ радъ, альбо отъ пана подскарбія, тогды тогожъ ревизора послати, который тамъ на ревизіи будетъ. А што съ третьего снона врядничого тамъ зостанетъ, маетъ ревизоръ на зошлого половицу дати, а другую наставаючому вряднику и собѣ на выхованье взяти. А што ся дотычетъ замковъ нашихъ украинныхъ, тамъ по смерти врядника нашого, маетъ быти послано отъ насъ, або отъ паноъь радъ нашихъ, которыхъ вряду то належитъ, для осторожности отъ непріятеля.

56. Хочемъ мѣти, абы вси уходы до пущъ и лѣсовъ, озеръ и рѣкъ нашихъ, и забиванье ѣзовъ, и дерево бортное, и сѣножати и иньшые всякіе пожитки на кгрунтѣхъ властныхъ нашихъ никому иному, одно подданымъ мѣстъ и волостей нашихъ отъ уряду, на цыншахъ и платѣхъ даваны были, для примноженіья пожитковъ скарбу нашого: чого ревизорове пильнѣ вывѣдывати и стеречи мають, ижьбы то было безъ шкоды нашое, абы тежъ такими вступы и уходы, за вкупы и поклоны, нихто властности нашое зебирати не могъ.

57. Хочемъ тежъ мѣти, абы въ пущахъ нашихъ лѣсничіе никому дерева стоячего на будованье, а ни на жадную рѣчь для пожитковъ своихъ давати не смѣли, подъ строгою карностью нашою: вѣдьже лежачое дерево могуть давати, але не иньшому кому, одно нашимъ подданымъ, которые бы па волокахъ своихъ къ ихъ потребамъ лѣсу не мѣли.

А во всихъ тыхъ справахъ, около розмноженья пожитковъ нашихъ и порадности господарьства въ помѣрѣ кгрунтовъ нашихъ, обравши на то первѣй сего справцою, поручили есмо державцу Кнышинскому пану Петру Фалчевскому, гдыжъ и на сесь часъ, подлѣ оного первшого злѣценья и сеѣ уставы нашое, хочемѣ мѣти: гдѣ бы въ которомъ имѣньи нашомъ потреба указывала, абы онъ зъ нашого росказанья доглѣдалъ и доѣзджалъ, яко около помѣры, такъ и въ иныхъ рѣчахъ господарьству належачихъ, становячи все то къ пожитку скарбному, подлѣ воли нашое господарскоѣ.

ІІ. Тогожъ року 1557, мѣсяца Октября 20 дня, господарь король его милость и великій князь Жикгимонтъ Августъ рачилъ поправовати нѣкоторые артыкулы, въ той уставѣ вышей описаные, съ причинъ певныхъ, отъ пана Петра Фалчевского поданыхъ, и росказуетъ его милость господарь, абы на всемъ тые артыкулы нижей описаные при уставѣ ревизоры оповѣдали и становили:

1. До артыкула 3-го, о конюхахъ сѣделныхъ и иньшихъ. То его королевская милость рачилъ росказати доложити: конюхи, также и вси слуги дворные садити однымъ селомъ въ кождомъ урядѣ, и такожъ волоки мѣрити въ три поля, и въ среднемъ поли ихъ садити какъ и волостныхъ людей.

2. До артыкула 4-го, о стрѣлцахъ. То его королевская милость рачилъ росказати доложити: стрѣлцы садити межи тяглыхъ людей, пересажаючи иньшими людми, ижбы не поспалу сѣдѣли.

3. До артыкула 6-го, о осочникахъ. Росказалъ его милость господарь то доложити: осочники на границы Прускіе перенести съ поля, гдѣ колько потреба, двухъ або трехъ, а иньшихъ обирати съ тыхъ, которые тамъ перемѣшкиваютъ альбо осажоны будутъ.

4. До артыкула 7-го, о войтахъ. Росказалъ его милость господарь доложити: войты тяглые абы мѣли на войтовскую службу по двѣ волоки вольныхъ отъ всякихъ потяглей и податковъ. А гдѣ села кгрунтами и поселеньемъ прилегли собѣ, тамъ триста и чотыриста волокъ можетъ одинъ войтъ справовати, звлаща, гдѣ осадные люди, а не тяглые; а большей то въ земли Жомойтской маетъ быти, кгдыжъ роботъ, а ни отвозовъ тамъ не встановлено. А при обиранью на войтовства, войтове и лавники присѣгати мають, водлѣ первоѣ уставы.

5. До артыкула 9-го, о мѣстѣхъ. То его королевская милость мѣти хочетъ, абы при большихъ мѣстѣхъ войтомъ по двѣ волоки даваны, а въ меньшихъ, звлаща, гдѣ не на гостинцу, войтомъ по одной волоцѣ давати на ихъ службу войтовскую, отъ платовъ и повинностей вольные, абы тымъ хтившими къ порядку были.

6. До артыкула 13-го, о корчмахъ. Доложити его королевская милость росказати рачилъ: корчмы покутные, князскіе и панскіе, звлаща, гдѣ не на гостинцу, абы были гамованы и забираны отъ уряду его королевской милости, хотяжъ бы и листы его милости господарскіе мѣли: бо таковыми покутными корчмами не одно шкода его милости господарю, але и рѣчи посполитой, дорогость въ живности и знищенье убогихъ людей.

7. До артыкула 18-го, около отдаванья сѣна и овсовъ. Рачилъ его королевская милость росказати доложити, абы при отдаваньи овсовъ и сѣнъ не давано большъ, одно яко въ уставѣ описано, а войтъ за квитъ не маетъ большъ дати, только одинъ грошъ служебникови конюшого; а конюшій квитъ до кождоѣ державы одинъ маетъ дати, за который 12 грошей брати ему.

8. До артыкула 24-го, о заробленьѣ пашни. По тому его королевская милость заховываетъ, яко вышей описано, ижъ маетъ быти на кождую волоку фолварковую зоставлено по семи волокъ осѣлыхъ, съ волы и съ клячами, на заробленье пашни. А къ тому, естли бы врядъ розумѣлъ, ижъ тыми людми пашни заробити не можетъ, и будетъ ли того потреба, маетъ толоки збирати на хлѣбъ дворный (на што зъ гумна его королевской милости збожье взяти маетъ), а подданые будуть винны на такіе толоки ити; и кгды ревизоръ пріѣдетъ, обачивши, што слушнѣ врядникъ учинилъ, маетъ въ ревизіи описати, абы то было ему на личбѣ принято.

9. До артыкула 27-го, о млынарѣхъ. Росказалъ его милость господарь доложити, абы млынары зъ волоки, которая имъ будетъ дана на млынарство, по два дни тесельскою роботою служили до замку, альбо до двора, а не по одному дню, яко въ уставѣ выше описано.

10. До артыкула 29-го, о коняхъ. То его королевская милость доложити росказать рачилъ: кони врядникъ кождый у своемъ дозрѣнью маетъ мѣти, и самъ отповѣдати, естли злѣ будутъ хованы: бо то его королевская милость на врядника, а не на машталера здавати рачитъ; для чого при таковыхъ коняхъ маетъ врядникъ своего служебника слати до господаря.

11. До артыкула 36-го, о ревизорахъ. Поправуючи его королевская милость, рачилъ росказати доложити: ревизоры со всею справою своею мають ся зъѣзжати до Вильни, на певный часъ, который имъ будетъ ознайменъ; ижьбы тежъ и панъ Фалчевскій на тотъ часъ вызванъ былъ, и при немъ справу ревизіи своей отдавати и справовати ся повинни въ скарбѣ, або кому то его королевская милость поручити рачитъ, и во всемъ ся съ паномъ Фалчевскимъ порозумѣвати мають, абы вездѣ одинако справа волочная шла, по тому яко у него у Кнышинѣ.

12. То тежъ особливо его королевская милость хочетъ мѣти, абы на пустыхъ волокахъ вольно было подданымъ паствити быдло, и жаденъ врядникъ абы не смѣлъ грабити быдла подданыхъ на пустомъ, хотя бы и на сѣножати, кромъ збожья засѣяного на пустовщизнѣ, съ чого бы платъ мѣлъ быти.

13. О ревизорахъ до земли Жомойтскоѣ хочетъ его королевская милость мѣти, абы ѣхали и водлѣ первшой науки справовалися: вѣдьже гдѣ покажется въ реистрахъ помѣрчихъ, што будутъ наддатки давали на кгрунты подлые, таковыхъ волокъ знову шнуромъ не пробовати, кгдыжъ то панъ Фалчевскій повѣдилъ, ижъ у всихъ мѣрниковъ есть въ реистрахъ описано, што на звышъ на которую волоку дано, и зъ якоѣ причины; а про то таковые реистры мають быти даны до скарбу, абы вѣдомость была всякого кгрунту въ земли Жомойтской въ скарбѣ.

14. Есть тежъ воля его королевской милости, абы съ пѣнязей съ гуменъ браныхъ за збожье быдло до фолварковъ панове врядники куповали, звлаща коровы, а съ того пожитокъ до скарбу его королевской милости примножали, чимъ тежъ и рольи фолварковъ направоватися могуть; а што такихъ пѣнязей гуменныхъ на быдло выдавати будуть, то на личбѣ маетъ быти пріймовано.

ІІІ. Устава на товары, на шинкъи на ремесленики. Хто едвабными рѣчьми торгуетъ, маетъ дати чотыри грошы, а хто только сукны и иными крамными товары торгуетъ, маетъ дати два грошы, а отъ золотаря также два грошы. Хто шинкъ корчму держитъ, тотъ даетъ отъ меду одинъ грош, а отъ пива одинъ грошъ, а отъ горѣлки два грошы. Рѣзники кождый того ремесла уживаючи одинъ грошъ виненъ дати; кравцы, кушнеры, шевцы, ковали, слѣсары, столяры, бондары, колесьники, стельмахи, рымары, сыромятники, дуботолки, сѣдляры, гончары, токары, шкляры, пекары, и кождого ремесла хто-колве уживати будетъ и обходитися ремесломъ, въ мѣстѣ сѣдѣчи, маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ, але отъ товарышовъ не повиненъ платити; а отдаючи тые доходы, бирчого и писчого неповиненъ дати большъ одного пѣнязя, хотя мало, альбо много дастъ.

Вѣдьже хто бы съ таковыхъ купцовъ, альбо зъ ремеслениковъ хотя однымъ товаромъ съ тыхъ рѣчей менованыхъ и на одинъ разъ въ мѣстѣ торговалъ, альбо ремесла уживалъ; тогды тоежъ отъ товаровъ своихъ и ремесла маетъ дати и заплатити, яко и тые обечнѣ въ мѣстѣ перемѣшкиваючіе, платячи то на раты уставленые, и вольно ему будетъ на цѣлый годъ такового торгу уживати. А для того вси купцы и купчики, во всихъ мѣстѣхъ, мають ся вписати въ реистръ урядовый, чимъ хто зъ нихъ торгуетъ; ёстли жъ того не всхочетъ, а трафятся едвабные або якіе иные незвыклые въ его купецствѣ товары, тогды маетъ заплатити отъ того по сей уставѣ, и вольность мѣти тымъ купчити, отъ чого заплатить.

А отдавати тые пѣнязи до вряду замковъ и дворовъ его королевской милости, на двѣ раты розложивши, на Новое лѣто половицу, а другую половицу на день святого Якуба; а послѣ року у двухъ недѣляхъ, кождый врядникъ маетъ ихъ до скарбу отдати. А земянскіе люди, хто повиненъ носити подводу, подлѣ ухвалы земской на соймѣ вчиненой, мають платити зъ службы по шести грошей, и на тыежъ роки повинны врядники господарскіе отсылати тые пѣнязи до скарбу его королевской милости. А за тые пѣнязи кони на подводы наймованы быти мають.

ІV. Устава о подводахъ. Во всихъ мѣстѣхъ и селѣхъ, гдѣ потреба, а вызволены мѣста отъ подводъ, на предмѣстьи, хотя гдѣ до сего часу подвода не давана, мають ховати кони на наемъ подводы.

А гдѣ волоки суть, тые мѣщане, которые волоки держатъ, будуть повинны ховати кони, и стеречи подводы перемѣною, по недѣлямъ, у ровности, а мѣти кони кождому по два; а хто всхочетъ большъ мѣти коней, ино таковый маетъ ховати то на свою властность.

А войтъ кождого такового мѣстечка и села маетъ два кони ховати, а отъ даванья подводы будетъ воленъ, для того, абы порядку даванья подводъ доглѣдалъ; а станетъ ли омѣшканье гонцу, то войтова вина, и строгая карность на него отъ господаря короля его милости взложена будетъ.

До всихъ замковъ и мѣстъ немногіе дороги и гостинцы росписати отъ столечьного мѣста Вильни, абы чужоземцомъ, збѣгомъ и шпегомъ, лихимъ людемъ, вольный проѣздъ, а мыту господарьскому шкода въ прокрадыванью купцовъ не была. А класти гостинцы, яко напрастѣй можетъ быти, и такъ по всей земли розложити гостинцы и станы певные, на которыхъ подводамъ отмѣна маетъ быти. А не становити подводы нигдѣ большъ семи миль и меньши трехъ, и то алижьбы инакъ не могло быти, ино въ чотырехъ, въ пяти, въ шести миляхъ отмѣну становити, хотя въ князьскихъ и панскихъ мѣстѣхъ и селѣхъ, гдѣ подводу носити повинно.

А коли прійдетъ посолъ великій, альбо будетъ отвозъ рѣчей гасподарьскихъ, на што бы таковыхъ коней большъ потреба была; ино тое мѣсто альбо село мають ся способляти, яко бы тыхъ коней водлѣ потребы зготовали: бо о таковой погребѣ могуть передъ часомъ вѣдати. А которые то повезутъ, такъ мѣщане яко и волощане, абы имъ также плачоно было помильное, яко нижей описано. Въ чомъ хотячи порядокъ учинити, постановили есмо, абы въ дому войтовомъ, бурмистровомъ, альбо лавниковомуъ подводѣ отмѣна была.

А маетъ быти плачоно отъ коня, по грошу на милю, также одинъ грошъ отъ подводного коня, яко и отъ того, на которомъ проводникъ ѣдетъ; а отъ возовоѣ подводы однымъ конемъ полтора гроша на милю, а оть двухь коней до одного воза полтретья гроша на милю; а естли бы своимъ возомъ двумя коньми повезъ, тогды отъ воза зъ двумя коньми три грошы маетъ быти дано на милю. А естли бы тежъ тотъ подводникъ мусилъ и назадъ на той же подводѣ нести гонца, ино ему платити потомужъ; а не понесетъ ли гонца, тогды и платити ненадобѣ. А маетъ гонецъ и кождый посланецъ наемнику пѣнязи вси заразъ дати, а то для того, абы ратовати могъ, естли конь рознеможется, або здохнетъ, штобы мѣлъ за што иного коня наняти, а не омѣшкати гонца.

Гонецъ маетъ ѣхати до уряду господарьского, за листомъ господарьскимъ подводнымъ; а урядъ войту, альбо бурмистру и лавнику, тому хто на то уставленъ старшимъ, кажетъ ему подводы дати, колько на листѣ его милости господарьскомъ, любо на листѣ пановъ радъ, также и на листѣ старостъ и державецъ украинныхъ описано, и напишетъ на листѣ подводномъ, которого дня бралъ подводу, абы за однымъ листомъ, естли не описано въ листѣ, не брали подводъ по двакроть, яко то многокроть чинили до сего часу.

А будуть ознаймены особы певные при дворѣ и скарбѣ его милости господарьскомъ, хто тые пѣнези на подводы роздавати маетъ, зъ скарбу беручи, и которые, отправуючи гонца, давати мають на наймованье подводъ, яко далеко ѣдетъ, на кождую милю по одному грошу, а на страву ему толькожъ, на особу его, и слугамъ его, колько съ нимъ будетъ, также по одному грошу; и назадъ на страву мають ему платити, а онъ вже будетъ наймовати и платити тымъ, которые обраны ховати тые наемные кони. Нижли хто возомъ ѣдетъ, тотъ не такъ ся барзо поспѣшитъ; для того и на страву маетъ ему дано быти на милю полгрошкомъ большъ, а вѣдьже маютъ розумѣти, на таковыхъ гонцовъ, который самъ одинъ съ слугою або съ двумя посыланъ бываетъ; а хто съ большимъ почтомъ ѣдетъ, такому маетъ быти большъ и дано, водлѣ особы и потребы: на што тотъ, хто въ справѣ своей то мѣти будетъ, маетъ бачнымъ быти, и зъ волею его королевской милости такимъ посланцомъ оправу чинити..

А дворянинъ на подводѣ ѣдучи, не маетъ черезъ перемѣну далей на той подводѣ ѣхати, и у переѣздчихъ тежъ людей коней не маетъ брати; а естли бы то учинилъ, тогды совито повиненъ будетъ шкоду нагородити, а за такъ неповстяжливый выступокъ двѣ недѣли у вязенью сѣдѣти, а на тую послугу николи посыланъ не будетъ, абы тымъ ся и иные карали. Нижли, естли бъ подводный конь усталъ, альбо здохъ, тогды маетъ оный гонецъ у переѣздчого чоловѣка, альбо гдѣ на селѣ при гостинцу коня наняти; а проводникъ тому, чій конь будетъ, заплатити маетъ, такъ же яко ему плачоно (кгдыжъ пѣнязи за наемъ отъ гонца взялъ), для того, абы посланцомъ его королевской милости и пановъ радъ и съ украинъ потребамъ земскимъ нигдѣ ся омѣшканья не было.

А съ украинъ мають панове воеводове, старостове и всякіе врядники посылати посланцовъ, даючи свои пѣнези на подводу; и кгды пріѣдетъ таковый посланецъ, ино взявши вѣдомость въ канцелярыи, съ якою справою посланъ и хто посылалъ въ земской справѣ, таковому кождому черезъ посланца его маетъ быти заплачоно за наемъ подводъ. А хто для своее потребы шлетъ, тотъ своимъ накладомъ и отправляй, а господарьскихъ подводъ не працуй: для чого, о земскомъ дѣлѣ шлючи, своихъ потребъ на таковыхъ посланцовъ не вскладати, ижьбы тымъ не омѣшкивали въ справахъ земскихъ, ожидаючи дѣламъ пана своего отправы; але гонецъ съ дѣломъ его милости господарьскимъ и земскимъ отправоватися спѣшнѣ маетъ, ничимъ инымъ не забавляючися.

V. Тогожъ року 1557, мѣсяца Октября 20 дня, его королевская милость рачилъ росказати, до тоѣ уставы на подводы приписати: купцы чужоземскіе, которые-кольвекъ до панства его королевской милости пріѣзжаютъ съ торговлями, и домовъ своихъъ не мають нигдѣ въ границахъ панства его милости, на таковый податокъ для наймованья подводъ неповинны складатися, кгдыжъ мыто платятъ.

Што тежъ описано вышей въ той уставѣ, „абы на двѣ раты розложивши тотъ податокъ на подводы отдавали“, его королевская милость хочетъ мѣти, ижбы завжды тотъ податокъ отдаванъ былъ на Новое лѣто, и таковый бы податокъ врядники завжды при цыншахъ отбирали.

VІ. Лѣта Божьего нароженья 1558, месяца Мая 20 дня, господарь король его милость и великій князь росказавши разсылати ревизоровъ и мѣрниковъ рачилъ поручити то ознаймити и къ той справѣ доложити: ижъ вси тые ревизоры и мѣрники, въ небытности его королевской милости въ тутошнемъ панствѣ, ѣдучи на ревизію и на помѣру, также и зъѣхавши зъ справы и зъ ревизіи своей, мають съѣзжатися съ паномъ Петромъ Фолчевскимъ, яко съ тым, который около порядку того господарства зъ ними намовляти, и, чого бы которое имѣнье господарьское потребовало, такъ въ порядку помѣры, яко тежъ и въ господарьствѣ и пожиткахъ его королевской милости, имъ раду и науку давати будетъ; а онъ, въ чомъ потреба, докладатися будетъ пана воеводы Виленского, маршалка земского, канцлера великого князства Литовского, старосты Берестейского, державцы Борисовского и Шовленского его милости пана Миколая Радивила: кгдыжъ господарь его милость на пана воеводу Виленского то преложити рачилъ, абы панъ Фолчевскій и вси въ тую службу поставленые способлялися наукою и помочью и обороною, во всихъ справахъ, што бы ся належало до пожитковъ и кгрунтовъ господарьскихъ.

Къ тому, будучи они на таковыхъ службахъ его королевской милости, мають съ паны врядники порозумѣваючися, имѣній его милости господарьскихъ доглѣдати: гдѣ ся подданые роздѣлили, а много ихъ въ одномъ селѣ, а на маломъ кгрунтѣ, таковыми абы пустые волоки осаживаны были, зоставивши брата одного або двухъ на волоцѣ, або отца зъ сыномъ; а давати имъ вольность, на пустыхъ волокахъ осаживаючи, для вспоможенья, яко вышей описано.

Тежъ, абы того врядники доглѣдали: гдѣ подданымъ къ розробленымъ волокамъ лѣсы приданы для будованья и дровѣ, такъ мѣстскимъ яко и волостнымъ, ижбы только на свою потребу ихъ брали, а не продавали.

Што ся дотычетъ стрѣлцовъ, господарь его милость на томъ застановити рачилъ, за ихъ чоломбитьемъ: ачь на уставѣ описано, не давати имъ цыншовъ зъ двухъ волокъ, але ижь теперь большій почотъ ихъ, нижли первѣй было, и притомъ подвязалися сами платити цынши и осады со всякими повинностями, такъ яко и осадные люди, пѣнязми, кромъ роботы и потяглей; и господарь его милость росказуетъ: кождому зъ нихъ дати по двѣ волоки, и осадити ихъ селы, на добрыхъ кгрунтѣхъ, и поодаль отъ пущы; а они мають одну волоку мѣти вольную отъ платовъ, а зъ другоѣ платити будуть цыншъ и весь податокъ, такъ яко иные осадные люди, вѣдьже а ни сѣна, а ни овса, ни жадныхъ отвозовъ, альбо подводъ и потяглей неповинны давати, только голый цыншъ альбо платъ, имъ ознайменый, до вряду, на чіей волости сѣдятъ, за вѣдомостью служебника пана Довойны. А судитися имъ, стрѣлцу съ стрѣлцомъ, передъ тымъ, кого панъ Довойно уставитъ надъ ними; а коли съ кимъ иньшимъ судъ, ино пана Довойновъ слуга, за обосланьемъ зъ уряду, маетъ его становити на судъ врядничій, и самъ на томъ судѣ маетъ быти и посполь зъ урядникомъ судити. А гдѣ бы ся пригодило съ подданымъ нашимъ судити стрѣлца, о покаженье або переоранье межы, потомужъ маетъ врядъ нашъ, або войтъ волостный, посполъ съ тымъ служебникомъ пана Довойновымъ, тую рѣчь судовнѣ водлѣ уставы нашое застановити. А при роздаванью волокъ стрѣлцомъ маетъ тамъ быти тежъ служебникъ пана Довойновъ.

VII. Лѣта Божьего нароженья 1558, мѣсяца Іюня 20 дня, господарь король его милость и великій князь Жикгимонтъ Августъ рачилъ намовляти съ паны радами ихъ милостью, о даванье подводъ, и вырокомъ своимъ господарьскимь на томъ застановити, якимъ обычаемъ маетъ быти порядокъ справы и повинности тоѣ земскоѣ становленъ во всихъ мѣстѣхъ, мѣстечкахъ и волостяхъ Рускихъ его королевской милости, кромьъ мѣстъ упривильеваныхъ вольностью отъ подводъ: а вѣдьже и въ таковыхъ мѣстѣхъ на предмѣстьехъ перемѣшкиваючіе абы платили по тому, яко нижей описано, не выймуючи съ того никого, и чій-кольвекъ чоловекъ сѣдитъ въ мѣстѣ господарьскомъ и на предмѣстьи, одинако платити маетъ, яко и мѣщане.

Мѣщане всѣхъ мѣстъ абы давали съ кождого дому по два грошы; а хто волоки держитъ, тогды особно отъ волоки маетъ дати три грошы; а отъ морговъ при мѣстѣхъ по чотыри пѣнези, а отъ прута огородного мѣстского одинъ пѣнязь. А гдѣ волоки еще не мѣрены, ино зъ дому два грошы, а съ фолварка мѣстского або съ пашни по шести гршей; а въ которомъ фолварку люди, ино съ службы по шести грошей, а отъ огородника по два грошы.

А Рускіе волости, гдѣ волоки не мѣрены, маютъ дати съ дыму такового, въ которомъ земли своее и особного хлѣба уживають, грошы два съ хлѣба, а съ дерева бортного грошы три зъ лезива; а хто того обоего не уживаетъ, только на огородѣ сѣдитъ, тотъ отъ огорода грошъ одинъ дати маетъ; а хто и огорода не мѣлъ бы, тотъ маетъ зъ дыму дати полгроша.

АЛЬ-КІТАБ (СЬВЯТАЯ КНІГА). Рукапіс пісаны арабскімі літарамі але крыўскай мовай; знойдзены ў 1915 годзе архэолёгам І. Луцкевічам у Сорак-Татарах, недалёка ад Вільні, ў малны Сьцяпана Палтаракевіча. Гэта рэлігійная мусульманская кніга апокрыфічнага зьместу. Паводле акрэсьленьня кандыдата філёлёгіі Янкі Станкевіча рукапіс гэты пісаны ў першай палавіне ХVІ ст.; ўсяго ў кнізе 138 лістоў, фармату ў ліст; пісаны на паперы; пачатак і канец загублены.

Значэньне гэтага рукапісу вельмі вялікае для крыўскага моваведаньня, бо, дзякуючы асобнасьцям арабскага альфабату, які мае літары дз (дзэту) і мяккое ць, даецца магчымасьць адтварыць фонэтыку крыўскай мовы ХVІ ст. і знайсьці ключ да чытаньня кніг і рукапісаў пісаныхъ кірыліцай. Расчытывае гэты рукапіс малады крыўскі вучоны Я. Станкевіч і доктар філёлёгіі М. Таўэрава. Ніжэй пададзеная выпіска ператранскрыбавана на кірылаўскія літары вышэйзгаданымі вучонымі і зьяўляецца перадрукам с часопісі „Крывіч“ (№ 2 (8), 1923 г., бб. 70–78):

Гисторыја

39 b	а Марjаме[8], удзячнасьць Божа над неју! Вагаб сын Мутабаггаў мовіў, удзячнасьць Божаја над нім, у іншых кнігах так нашоў, відзеў, чытаў. Аднаго дня Іса[9] прарок јаго міласьць, ласка Божа над нім, да маткі свајеј мовіў: „І матка, мне Джабраіл[10]“ мовіў, што гэтыј сьвет мяшкане дачаснаје јест; прото мы гэтыј сьвет заняхајма, а тамтој сьвет вякуістыј старајмася — так да маткі мовіў — то нам ляпей будзе“. Тады яны абоје пашлі на Лібнан
94 a	гару і там пану Бога паклон чынілі, дзень у дзень посьнікалі, а ў вечар адпосьнікаліся траўным карэнем. Аднаго дня Іса прарок јаго міласьць для адпосьнікаванја па карэньје траўноје пашоў, а матка јаго Марјама, у міхрабе седзячы, намаз[11] кланялася, а ў тым часе Азраіл[12] прышоў, сялам[13] даў Маріяма і страху јаго ад розуму адышла. Калі прышла да памяці, мовіла: „Хто ты јест? ад срогасьці твајеј шлункі маје трасуцца, розум адходзіць“. Азраіл мові: „Ја јест“. [14]Ракла Марјама: „Ці навя- жаць мяне прышоў, чы тож душу мају браць прышоў?“ Азраіл мовіў: „Прышоў ја душу твају браць“. Марјама мовіла: „Прашу цябе адну гадзіну мне счакај, няхај мој мілыј сын прыјдзе Іса, ја твар јаго абачу і дастамэнт учыню.“ Азраіл рэк: „Ја (јест… пасол) Божыј, прыказане трымају ...а...... учыніць немагу, мне П(ан Бог)......... і нагој ступіць..........(Марјіама)
94 b	ракла: „Ја волі Божај јест удзячна“. Потым Азраіл у јаје душу узяў і пашоў. Потым Іса прарок посьле јатцыю[15] прышоў, матку абачыў: на міхрабе ляжыць. Іса разумеў, што у паклоне ляжыць „няхај адну гадзіну стрывају“ і сам не адпосьнікаваўся: „няхај матка ачхнецца за адно ад- пасьнікајемся“. Карэнје палажыў, намаз пець пачаў. Потым ночы часьць мінула, Богу паклон чыніў, да маткі прыступіўшы, легкім голасам клікаў, мовіў: „І матка, усе людзе посьнікавалыја адпосьнікаліся“. Потым јашчэ ночы часьць мінула, Іса рэк: „І матка, што табе стала, неадпосьнікајеся(!)?“ Матка на то нічога не адкажа. Іса мовіў: „Матка маја, намаз кланяўшыся, умарылася, няхај јашчэ адну гадзіну паляжыць, ја за јаје Богу пакланюся.“ Пачаў кланяцца, јашчэ цярпеў, ужо кал)я поўначы стала, знову да маткі (прыступіўшы, клікаў голасам) бядунлівым: „І матка, што (табе стала, што жа)днага слова неад- (кажаш?“ Іса быў у вялікім) горы. Калі дзень стаў,
95 a	да маткі прышоў, твар у твар ударыў і рэк: „assalamun ‘alaika[16], і матка, ноч перајшла, знову посьнікаць час, устань раньні паклон кланяціся“. Так мовіў, а таго дня сем раз нябескіја ангелы плакалі голасам вялікім, таго дня на зямлі усе рэчы рушыліся, зьвярата польныја усе радамі, радамі стаўшы, плакалі, птаства на паветры усе грумадамі стојачы, плакалі, мовілі: „Божа наш, пазволь нам, мы Іса прароку азнаімім сьмерць маткі јаго“. Ад Пана Бога азнајамене(!) прышло: „Зямля і месяц, і слонца, горы, мора, птаства зьвяры і ангелы, што ся стала вам, для чаго вы плачаце?“ Ад- каз: „Для Іса прарока плачам“, Азнајмене ад Пана Бога прышло: „І Іса, ја твој Бог, ведају і јест ласкучынюшчыј, над усіх вас ја міласерднеішыј!“ Іса прарок голас учуў і Іса.а..у...а.а... сеньје няхај дасьць јо(ј)...у...... із гэтага сьвета зыш(ла).......... плакаць пачаў ш..........(што буду)
95 b	чыніць, гдзе пајду, сь кім буду забаўляціся, сь кім свој смутак падзялю, каму свау тајамніцу скажу“. Вельмі плакаў. Ад Пана Бога згары азнајмене прышло, штоб Ісе прароку гара науку падала. Ракла гара: „І Іса, для чаго так плачаш, немарасьцісься, табе јест Пан Бог памачніком. Потым Іса із гары ізышоў да аднаго сяла с палачам (!) бядунлівым валікім голасам рэк: „ssalamun alaikum[17], і людзе тут мешкајучыја!“ А людзі таго сяла усе малыја і вялікіја, мужчыны і жанкі проці јаго вышлі, пыталі: „хто ты јест, голас твој чујучы, нутры нашы усьвяціліся, дамы нашы усе сьветласьцяју (!) напаўніліся твајау павяльбёнују асобу відзім.“ Іса рэк: „Ја Іса сын Марјамін јест, ведајце, што матка маја, на гарэ Лібнан адна будучы, з гэтага сьвета зышла, прашу .......мне свајеј помачы схаваньја ........тыјіа людзі мовілі .........тој гарэ ад калькі ..........хто тым узыјдзе
96 a	..можа за јаго атрутају. Іса прарок із вялікај немарасьцяј ад јіх пашоў на тују гару, там-жа двух мла- дзенцаў (!) відзеў харошых твараў. Іса мовіў: „Вы хто јест?“ Адзін рэк: „Ја Джабраіл“, а другіј рэк: „Ја Мікаіл[18] јест, мы прынесьлі із рају саван і ўсялякіја патрэбы, з волі Божај панны рајськіја мајуць мыць, а нам расказ Божыј, абы мы дол капалі". Рајськіја панны абмылі, Джабраіл, Мікаіл дол выкапалі, ангелы джыназа намаз[19] пелі і схавалі. Потым Іса прарокъ Пана Бога прасіў, мовіў: „Божа мој, ты мяне відзіш і слова мајо чујеш, табе нямаш нічога скрытага; Божа мој, маткі ја свајеј часу јаје сьмерці і па сьмерці нявідзеў твару јаје, а цяпер прашу цябе, Божа мој, кажы мне матку мају указаць, штоб за (!) мној мовіла“. Расказане Божае такоје прышло: „Ідзі да маткі свајеј!“ Іса прарок прышоў і ў галавах магілы маткі свајеј сеў і рэк так: [20]"Табе няхај ласка Божа будзе, і матка маја" А ў тым з гробу голас прышоў: „У ачах мајіх сьветласьць,	96 b	і нутра мајаго плод, чаму (!) ты мяне адвярнуў ад рајіськіх мајстатаў і садоў і сюды мяне прывярнуў?“ Прыбавіў Іса прарок, мовіў: „І матка маўја, мејсца таго чым-жа дајшла ку Пану Богу?“ Марјама ракла: „Ја, будучы на сьвеце, мяшкајuчы у добрых учынках, у рајі мејсца сабе набыла“. Потым Іса прарок: „І матка маја, душнују горкасьць ці мела, јак табе паводзілася, што над табој дзеелася?“ Марјама мовіла: „Перад Панам Богам праўдзіве мовю (!), што горкасьць душы мајој браньја у горле јест, Азраілова труднасьць перэда мноју јест строгасьць і страх јаго у нутры мајом јест“. Ракла: „І сыну мој Іса, астанься здароў, а ја ужо адыјду, а дня суднага абачымся на Арафат полю“. То вымавіўшы, умоўкла. Потым Іса прарок із гары зышоў і па сьвеце хадзіў, а потым Пан Бог јаго на неба узяў і да суднага дня будзе на небе. А перад судным днём даджджал[21] праклятыј паўстане на мусульман, увесь сьвет ізвајује, то на тој час Пан Бог јаго ізь неба зашле мусульманам на помач проці даджджала.	97 a	Іса прарок јаго міласьць, з неба зышоўшы, даджджала праклятога забјець і веру мусульманськују запрэць, і разшырыца вера мусульманськаја, і знову сорак год маје жыць на сьвеце. Потым із гэтага сьвета зыјдзе.
135a	[22]Гісторыја. Мэкка мовіць: „Ја шчасьліваја у Пана Бога јест, у мне Махаммэд прарок радзіўся“. Потым места Мэдына мовіць: "Ај места Мэкка нехваліся, ја јест у Пана Бога лепшаја (!) шчасьліўшаја за цябе, у мяне Махаммэд прарок ляжыць і да суднага дня у мяне ляжаць будзе“. Потым неба мовіць: „Ја јест у Пана Бога лепшаје (!) за зямлю мајстат Божыј на мне стајіць і дзяржыць, на зямлю ізь мяне ідуць усялякіја пажыткі, з Божага расказаня зь мяне на зямлю падајуць і жыўляјуць і ўсялякіј плод зь неба на землю ідзе.“ Потым зямля мовіць: „Ај неба нехваліся праўда јест на табе і мајстат Божыј на табе стајіць, і дождж на зямлю мне ізь неба ідзе і мяне ажыўляје і плод даје, але тым неба нехва- ліся, Пан Бог нас судзіць, але ја јест у Пана Бога лепшаја за цябе неба, у мяне Махаммэд прарок, мілосьнік Божыј, ляжыць і су- дныј дзень суд Божыј на мне і сам Пан Бог зь неба на зямлю зыјдзе і ўсіх судзіць будзе, рај і пекла на зямлі ста(јаць)
135b	будзе і Пану Богу чыніць будуць, спасёныја да рају појдуць а грэшныја да пекла. Пан Бог мові — праўда. Калі Пан Бог розум стварыў. У кітабе[23] Кузуда піша. Калі Пан Бог розум стварыў моцју свајеју з вялікага хараства, з дара- гіх рэчај рајськіх. Калі ўжо розум вырас, ангелы на тој час былі, Пан Бог казаў усім ангелам прыјці. Устаў, Пану Богу паклон чыніў у зямлю рэк: „Пане Божа, стварэне твајо, падлеглы табе Богу кланяецца, ты Пан Бог адзіныј усягомагушчыј і годзен ад усёга стварэня кланяньјя хвалы табе“. Пан Бог рэк: „Розум устань!“ — устаў розум; „сядзь!“ — сеў розум; ляж! — лёг. Јашчэ Пан Бог розуму размавітыја казаў чыніць, розум усё чыніў ахвотна Пан Бог рэк: „Розуме, ја Бог на одзіноства свајо праўдзіве табе абяцују, катораму чалавеку цябе, розуме, дам, над тым чалавекам ја Бог зьмілаваньньје свајо Божаје учыню — Розум Пану Богу паклон учыніў і хвалу даў Пану Богу — бо розумам і мяне Бога адзінага людзі мајуць знаць і науку розумам учыцца і знаць мајуць бо бяз розуму наука у чалавека
136a	јак у вязьніцы јест“. Махаммэд прарок мовіў: „Розум јест на тры часьці разлучанныј. У каторага чалавека тыја тры часьці на- поўнены будуць, у таго чалавека розум поўныј јест. Напрод Пана Бога знаць, у адзіноства јаго верыць бязсумлеву, то јест іман[24] пець. Другоје, Пану Богу павіны (!) паслугі аддаваць і харошыја учынкі; што Пану Богу міла, то чыні, то јест: на дзень пяць намазаў[25] кланяцца і на рок дзесяціну даць і курбан[26] рэзаць. Трэцяје (!), у чыстасьці з гусулам[27] за пажыткі Пану Богу хвалу даваць а ў хваробе і ў прыгодах удзячне і цярпліве быць. То споўніј розум. Розум няјест у чалавека душа, ані шлунак, ані сустаў ніјакіј јест. Межы душы і межы суставаў у чалавека розум; у Пана Бога јест усьціваја (!) і харошаја рэч розум. Хтобы пытаў: „Пан Бог ці (!) можа такују моц- вялікасьць учыніць, јак сам јест?“ Адказаць на то трэба з вялікім страхам з наукі і зь (!) вялікім розумам, можаш так адказаць: „Мог бы Пан Бог такују моц учыніць
136b	јако сам, але няхоча сабе роўнага ніколі мець, бо і вырак Божыј і цітул јест, так Пан Бог пішаць, іж јест ја Бог адзіныј, нікому няјест роўныј ані да мяне няјест роўныј, прато сабе роўнага нехачу мець на векі вякоў“. У Каране так піша: Пан Бог рэк: „Ја Бог з ласкі і з волі маејеј боскај дају радасьці людзем, многа пажыткаў добрых і многа дају радосных пацех раскошных, дају многа людзем; з волі і прапушчэня мајго жаласьцяј вялікіх і прыгод, шкод, упадкаў, — то ўсё з волі мајој Божај станавіцца, јак ја Бог хачу, так маје быць. Прато вырак мој Божыј јест: каму ја што дам: пажыткі, радасьці, пацехі і за тоје хто бы мне Богу хвалы і падзякі нячыніць, а каторым людзем Пан Бог жалі і прыгоды, смуткі дам і прапушчу з волі мајој Божај, чалавек-бы цярплівасьць ня меў, тыја людзі абоје няхај сабе іншага Бога ішчуць, ја ад іх адракајуся. Јашчэ піша ў Каране, патвяржајучы: „Чалавеча кожныј, ведај пеўне што сь цябе волас адзін нязыјдзе бяз волі мајој Божај, такжа із дзерава (!) ліст неспадзе бяз волі і бяз ведамасьці мајој Божај,
137a	то ўсё за воляј і за ведамасьцяј мајеј Божај, јак тож душа із чалавека за воляј мајој Божај выјдзе, бяз волі мајој Божај нігдзе сьмерці нет. Гдзе воля маја і суд каму прыјдзе, нігдзе няскрыјесса і неўцячэ пеўна. Пан Бог рэк: „Усялякіј грэх, калі чалавек учыніць, вялікаја атрута јаму самому тој грэх; на помач і лякарства тых грахоў — кајата і пакута, бо чалавек гдзе грэхъ учыніць, потым абачыць зараз гэты грэх, пакајецца, жалује таму учынку ліхому, што чыніў, Пан Бог з ласкі свајеј адпусьціць. Јашчэ Пан Бог рэк учынкі добрыја спасёныја чыніць „каторыја удзячныја мне Пану Богу, тыја чыні“, увесь грэх зыідзе у чалавека з ласкі Божај. Хто-бы меў веру мусульманскују, да- знаўшы, прыняць сабе за учня[28], трэба у граху свајім чыню- шчым: кајаціся, іман[29] знову перапець, мусульманінам застаць. Потым надта трэба ад нявернасьці высьцерагацца, ад слова і нявернага, каб кафірынам[30] нястаў. Хто-бы у жартах слова нявер- наје вымавіў, то у пісьму піша: да таго часу, што чыніў, учынкі добрыја, пабожныја, хоць-бы колькадзесят год, то на тоје слова
137b	усе учынкі добрыја унівэч абернуцца і жана јаму харам[31] јест. Так трэба жалаваць, плакаць, таму грэху кајацца, і зноў іман пець із жаноју шлюб браць. А калі-б таго нямеў чыніць, то із кафірынам ровен јест, меў-бы умерці, навекі у пекле застане, хоць-бы да Кабају[32] хадзіў с таго спасеньја нямаш, страціў, знову хадзіць трэба. Хоць-бы і жонка так вымавіла, то учынкі траціць на мужчыну, трэба іман пець, мусульманкај застаць, із мужам шлюб браць, таму грэху кајацца, мовіць: „Стварыцелю Божа, да цябе адзінага Бога уцякају ад тых паганых ўчынкаў, ад няверных слоў“. Гэту малітву трэба пець рана і ўвечар; іншага лякарства нямаш................ ....................... ..Пан Бог таго чалавека ад няверных слоў усьцёражэ. Няверных слоў многа, няможам вылічыць, толька каротка ня- пісал (!) усіх няверных слоў, а пісалі, чалавек на якіја глянуўшы, штоб ад другіх высьцерагаўся. Најперша то азнајмују вам: хто-б меў Богу адзінаму што кольвек прыраўнаваць,
138a	асобу јакују, або ајца, або матку, або сына, або јакіј шлунак меў прыраўнаваць або мовіў „Бога ждаў“, або мовіў „у Бога за дзьвярыма быў або нябыў“, або мовіў „Бог јесьць“, або сьпіць, або јакаіја рэч есць, такіј нягожыј меў-бы праставаць чаго Богу нягодна мець; ніхто няможа ведаць ў јакој постаці јест. А другоје хто-бы меў Божага фарзу[33] с прыказу адно зганіць. А трэцеје, хто-бы прароку аднаму задаць няпраўду. Чацьвертаје, хто-бы меў із ангелеј аднаго улехца важыць. Пятаје, хто-бы меў із учоных[34] людзеј аднаго бяз прычыны улехца мець. Шостаје, науку Божују улехца мець. Сёмаје, учоных людзеј пастанавене із наукі, катораја рэч јест халал[35] јесьць, піць, хто-бы меў сабе за харам[36] або за заваду мець. Осьмаје, хто-бы меў на харамныја пажыткі або напітак харамныј харамам назваць або лякарствам, або нявернаје слова вімавіць, а другіј меў-бы таму сьмяјацца, такіх паступках кафірамі застануць. Афатвају піша: хто-бы меў тајемныја рэчы угадаваць, казаць, чаго јаму Бог нядаў ведаць, каза(ць):
138b	дождж будзе або пагода, або урожай, або неуражај, або падарожныј тагды прыједзе, або няпрыједзе, або фаль глядзіць, неўгадаје, або угадаје, јак-бы Богу раўнаваўся; хто-бы меў такіја рэчы казаць, а другіја мелі-б таму верыць, абадва кафірамі застануць. Веданьне јо ў Бога, ніхто няведаіе тајем- нага, адно Бог. Толькі прароццкаје прычыны повесьць каторага або праз сон праўдзівыј таја рэч, а у Пана Бога расказанем дана ведаць, гожа верыць. І таго нямоў „Бог у адном мејсцу“ або „у Бога мејсца нямаш“. Гдзе Стварыцеля упрасіў, то наідзеш, јак у Каране піша:....... .......[37]Пан Бог јест јак на небе, так на земі, ведаја тајамніцы вашы і ведае усе справы вашы, што справујеце. Хто б меў каго Азраілам[38] назваць або душа- јемцам, то кафірынам јест. Хто бы меў с прароцкіх суннатаў[39] пера- јначыць, справу зганіць. Хто-бы меў харамнага напітку або јадзеня а мовіў у імя Бога[40] аж адјеўшы „Хвала Богу“,[41] даць хвалу Богу, кафірынам нястанеш. (Алеј) сьвятыј мовіў: „дванацаць грахоў галаўных јест: першаје (Канца няма).

ЕВАНГЕЛЬЛЕ ХVІ СТ. Рукапіс у 4-ку, пісаны царкоўна-баўгарскай мовай с крыўскімі (беларускімі) асобнасьцямі ў тэксьцё. Паходзіць з Мелішэўскай царквы, Берасьцейскага павету. Пераховуецца ў Беларускім музэі ім. І. Луцкевіча ў Вільні.

„СЛОВО ИЕРЕМИИ ПРЕЗВИТОРА ЯКО ХРИСТОСЪ ПЛУГОМЪ ОРАЛЪ“. Рукапіс ХVІ ст.; знаходзіўся ў 1897 годзе ў бібліатэцы Шырынаў у Старым Дварэ, каля Гэрманавіч, Дзісенскага павету. Зьмест „Слова“ апокрыфічны. Характар пісьма вельмі падобны да літар „Статуту“ 1588 г. Мова такая-ж як у „Літоўскіх Летапісцах“ і дакумантах. У нізе першай балоны подпіс: „Ѳеодор Корсак рукою власною“ і паметка славянскай нумэраціяй „12“, якія паметкі маюцца на кождым сшытку (тетради); на 16-м сшчытку „Слово“ абрываецца падзертым лістом у версе, на абрыўках якога, чырвонай фарбай агаловак: „Книги Еноха“…

„СПИСАНЬЕ ЧУДОМЪ ИКОНЫ ПРЕСВЯТЫЯ БОГОРОДИЦЫ ИЖЕ ВЪ СТАРОСЕЛЬСКОЕ ОБИТЕЛИ“. Рукапіс першай палавіны ХVІ ст. ў ліст. У кнізе 462 лісты. Знойдзены быў у Гэрманавічах ў часе пажару надгробнай шырыноўскай капліцы, між выкінутымі з яе кнігамі; пераховываўся ў ксяндза І. Мачульскага ў Гэрманавічах.

Кніга цікава для мяйсцовай гісторыі. Перад сьпісаньнем цудаў, на 38 лістох, маецца вельмі цёплае апісаньне аб заснаўцы манастыра, які праўдападобна быў і аўторам амаўлянага абраза. У апісаньні гаворыцца аб заснаўцы, што ён быў знатнага нямецкага роду і „хитр бѣ вельми иконному писанию“. З гэтага-ж апісаньня відаць, што цяперашняе мястэчка Гэрманавічы калісь мела назову „Старае сяло“. Калі быў зьнесены Старасельскі манастыр невядома, але дрэўляная царкоўка стаяла на беразе р. Дзісенкі яшчэ ў канцы ХVІІІ ст., пазьней, паводле традыціі, каля 1830-х г., яна была разабрана. У 1890-х гадох было яшчэ з левай стараны ад перавозу, на левым прытным беразе Дзісенкі, не разаранае „царковішча“. Праўдападобна з гэтай крыніцы, са збуранай царквы, ў шырыноўскай палацовай бібліатэцы (ў Старым Дварэ) было больш дзесятка кірылаўскіх кніг і рукапісаў, якія я бачыў у 1907 годзе.

На адваротнай балоне агалоўнага ліста „Сказаньняў“ памешчана добрай работы міньятюра, выабражаючая цудоўную ікону Маці Божай. Маці Божа сядзіць на пасадзе, абапал пасаду, роўным радам арханелы ў зброі; дзіця Хрыстос стаіць трымаючыся левай рукой за руку Маці, а правай благаслаўляе. У у левым вугле іконы сядзіць на камені мужчына, скланіўшы галаву на руку; ў правым — жанчына ў багатай шаце, са шнурком пэрал на шыі. Каля ступеняў пасаду ляжыць крывавячае сэрца, ў канцы крывавых пацёкаў ад сэрца вырастае сем хваравітых ліліяк.

„СКАЗАНЬЕ О ВЕЛИКОДНИ“. Сшыток пісаны крыўскім скорапісмам, датаваны 1538 годам, ў чацьверку, 16 лістоў. Знаходзіўся ў Старадворскай Шырыноўскай бібліатэцы, каля Гэрманавіч, Дзісенскага павету.

У „Сказаньні“ апавядаецца, што калі Хрыстос ўваскрос, то а шостай гадзіне ўзышло сонца і стаяла на ўсходзе на адным мейсцы тры дні, пасьля стаяла тры дні на поўдні і ўрэшце два дні на захадзе; на восьмы дзень яно зайшло. Згэтуль пайшла назова сьвята ўваскрэсеньня Хрыстова „Вялікдзень“, якое залецаецца сьвяткаваць цэлы тыдзень да Праводнай Нядзелі, каторая лічыцца восьмым днём „Вялікадня“.

„ПОВЕСТЬ О ВИТЯЗЯХ С КНИГЪ СЭРБЪСКИХ, А ЗВЛАЩА О СЛАВНОМЪ РИЦЭРИ ТРИСЧАН(Е), О АНЦАЛОТЕ И О БОВЕ И ИНШИХЪ МНОГИХ ВИТЕЗЕХЪ ДОБРЫ(ХЪ)“. Рукапіс ХVI ст. бібліатэкі Рачынскіх у Пазнані; повесьць займае ў зборніку 1–127 балон. С кніг сэрбскіх перакладзены толькі дзьве повесьці: аб Трыстане і аб Бове; Анцалот і іншыя рыцары толькі другарадныя героі гэтых повесьцяў: (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. ІІІ. бб. 77–80),

Зьмест повесьці аб Трыстане ўзяты з вельмі пашыранай у Эўропе сярэднявекавай пагудкі аб каханьні Трыстана і Ізольды (Іжота нашай повесьці). Пасьля некалькіх уступных артыкулаў, у якіх апавядаецца аб яго паходжаньні і радні, аўтор пачынае апавядаць „чудные дѣла и доброе витэзъство и цудные рѣчи“ гэтага рыцара. Трыстан выступае на турнірах, перамагае сустрэчаных ў дарозе рыцараў, ні перад якой небасьпекай неўлякаецца, перамагае рожных крыўднікаў — каралёў, нішчыць жорсткія законы і звычаі, астаецца верны дадзенаму слову, ніколі не здраджае сваей дамы, якая вызначаецца нязвычайнай прыгожасьцю. Калі павіннасьць прымушае яго перадаць дзядзьцы каханую ім даму, ён безспярэчліва перадае яе. Вось гэтае мейсца, разам як і пробка мовы:

„И коли прыехали, Трыщан даровал Ижоту королю Марку и рече: королю, маеш ми за нее дяковати што есми тобе ее другии разъ мечом добыл. Кроль Марко дяковалъ ему, говорачы: Мой милый сестрэнче Трыщане, ты много доброго вчинил, а я твой и все твое, што я маю, будь на твою волю. Трыщан поклекнулъ на колени и вздал фалу господу богу и потом дяковалъ королю Марку велми покорне. И тут была вся Корноваля вмѣсте, и не был ни старъ ни молодъ, хто бы не игралъ а не танцовалъ и не веселилъ. И так были ради, як бы им самъ бог прышол, иж были так веселы, лепей нижъ тогды, коли имъ перво Ижоту принесъ изъ Орлендэи“.

У загалоўку адмечана, што гэты пераклад ці пераробка ўзяты „з книгъ сэрбъскихъ“, але дагэтуль сэрбскага арыгіналу ніхто не знайшоў. У свой чарод сэрбскі тэкст мог быць перароблены з італьянскага. На гэткае паходжаньне повесьці паказуе і мова, ў якой трапляюцца сэрбізмы і высловы, якія маглі зайсьці з італьянскага. Сэрбізмы: град, глас, злато, глава, рече, юнак, оток побач з-остров („к чорному острову отоку“). Італьянізмы: літра, прынчып, морнар і інш.

„ИСТОРЫЯ О КНЯЖАТИ КГВИДОНЕ“, ўласьціва повесьць гэта ёсьць аб Бове, бацька якога быў Гвідон. З апавяданьня аб Гвідоне і пачынаецца повесьць. Рукапіс ХVІ ст. бібліатэкі Рачынскіх у Пазнані. (Карскій, „Бѣлорусы“, т. ІІІ).

„Яко писмо говорит: Добрыи мужу, бог ти будь на помоч и вховай тя от смерти и отъ злое прыгоды! Хочу вам поведати добрую повесть о Кгвидоне Антонскомъ княжати и его сыне, о великом и славномъ рыцэру Бове. Тотъ Кгвидонъ храбрыи конник был, але одну реч зле вчынилъ, иж в час жоны не поялъ, але коли вже старъ былъ, тогды понял жону з великого племени, и она его не мела ни за один пѣнез“.

Не любіўшы старога мужа „меретрысъ“ (італьян. meltris) Бландоя, праз слугу „Рычардо“, запрашае каханца свайго Додона напасьць на горад Антону (Antonia) і заваладзець ім. Гвідон подступам высланы з гораду; яго сустрачае Додон и забівае. Недалетні сын Гвідона, Бово, са сваім дзядзькам Сімбальдо хаваюцца. Усё-ж такі Бову злавілі і маці пастанаўляе атруціць яго. Але замысл яе ня ўдаўся і Бова ізноў уцякае. На беразе мора ён упрашае карабельнікаў узяць яго на карабель; тыя згаджаюцца і прыстануўшы ў Армэніі, прадаюць яго каралю Арманілу. Апошні паслаў Бову ў стайню служыць. Усім кінулася ў вочы прыгожасьць Бовы, і „племеніда Дружненна“ закахалася ў ім. У гэтым часе да гораду падступае войска Маркобруна, Бова ўслаўляецца ў бітве. Прыйшлі з-за мора Сарацыны з харобрым Лукапэрам. Арманіл і Маркобрун узяты ў палон. Дружненна апаясывае Бову мячом кладанцом, дае добрага каня „зброю“ і ён пабівае Лукапэра і звальняе з няволі паланёных. Арманіл хоча аддаць Дружненну Бове за жонку. Але яго подступам адсылаюць з лістом да Султана, бацькі Лукапэра ў Задонію, каб той забіў яго. Дзякуючы дачцэ султана Малгарыі, ён унікае сьмерці. Карабельнікі давозяць яго да гораду, дзе царстваваў Маркабрун, які ў яго нябытнасьць ажаніўся з Дружненнай. Пераапрануўшыся ў шату пільгрыма, Бова пранік да Дружненны і ўспіўшы Маркабруна, уцёк з ею. Ў дагон за імі быў пасланы Пулкан, які:

„Маеть образъ чоловечыи и руки и перси шыроки, до поеса чоловѣк, ано нижеи як пес, от пса и от жоны рожон есть, а николи на коня не вседал, завжды пѣш хожывал, и нѣт на свете коня, от которого бы он не втекъ“.

Пулкан ня мог асіліць Бову і стаў нават верным яго слугой. Пакінуўшы Пулкана пілнаваць Дружненну і народжаных ею двох сыноў, Бова адправіўся выконываць новыя чыны. У гэтым часе львы разьдзерлі Пулкана і Дружненна пайшла шукаць мужа, Бову. Тымчасам Бова дабыў горад Антону, пакараў Дадона; матку сваю зрадніцу пастанавіў спаліць „або коньмі волочыти“. Але ў гэтым часе зьявіўся пасол ад каралевы Малгарыі с просьбай ратаваць іхні горад ад аблягаўшага угорскага караля. Бацька яе памер і яна згодна прыняць хрысьціянства і быць жонкай Бовы. Бова перамагае угорскага караля і зьбіраецца жаніцца з Малгарай, бо аб Дружненне не было ніякіх вестак; думалі што і яе разьдзерлі львы. Тымчасам прышла Дружненна.

„И розмешавши одно зѣлье и намазалася им и стала чорна, як уголь, и взела гусьли…, вчинившися скоморошницою, и шла по свету и по городехъ играла у гусли, а сынове скакали, а тым было семъ годъ“.

У гэткай постаці яна прыбыла на вясельле да мужа. Пазналіся. Малгарыя выйшла замуж за другога рыцара, а Бова астаўся з Дружненнай і сваімі сынамі. „А так ся докончыло писанье о Бове“.

Хоць ў агалоўку сказана што повесьць гэта ўзята „з сэрбъскіх книгъ“ аднак сэрбскі арыгінал дагэтуль не знайдзены. Затое на італьянскай мове маецца вэніціянскі тэкст повесьці аб Бове ў рукапісе Лаўрэянскай бібліатэкі.

Праз крыўскую літэратуру повесьць аб Бове перайшла ў Масковію і сталася аднэй з найбольш папулярных повесьцяў.

ГРАМАТА ЖЫГІМОНТА АЎГУСТА 1551 Г. НА ПАБУДАВАНЬНЕ У ВІЛЬНІ ШКЛЯННАЙ ГУТЫ. — „Собр. древн. грам. актовъ“, Вільня, 1843, № 48.

„… дозволили и дали дворенину Ншому Мартину Палецкому на земли нашей при мѣстѣ Виленскомъ за рекою Вельею межи псарнею нашою и плитницою Воеводы Виленского небожчика Пана Яна Юрьевича Глебовича, збудовати гуту скляную, накладомъ своимъ властнымь ку его пожитку с которое он в кождый год по чотыреста скленицъ давати намъ ся подвезалъ“.

Акром гэтага памянёнаму Палецкаму. даецца манаполь на таргоўлю ўсякім прывозным шклом у Вільні:

„… а скло оболонное и иншую дробную разную привозную скляную роботу (маетъ) слушне а побожне продавати безъ, обтяжливости людское“…

„КНИГА О ТАОУДАЛЕ РЫЦЕРИ“. Захавалася ў рукапісе ХVІ ст., якая знаходзіцца ў Варшаве (№ 408). На рукапісе маецца гэткі агаловак: „Починаеться книга о таоундале рыцери“. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. ІІІ. 80–83).

Азначаны літэратурны твор адносіцца да „Відзежаў“, вельмі пашыраных ў Зах. Эўропе ў сярэднявеччы. Гэта адмена пісьменства зарадзілася ў Ірляндзіі, але пасьля прайшла па ўсёй Эўропе і ў ХV–ХVІ ст. дасьцігла славянаў.

Пасьля азначаньня часу і мейсца чыннасьці „книга“ дае характэрыстыку дзеючай асобы:

„С того мѣста был есть един моу(ж) родомъ, емоу(ж) имя было таоудалъ, родоу словоутного але дѣлъ велми недобрыхъ, по тѣлоу витяжн(ы)й а велми смѣлый, а о спасенїи своеа д(у)ша мало або ничого не смотряше. то емоу прелишь бяше противно, а штобъ хто емоу хотѣлъ мало о спасенїи д(у)ши повѣдати. до церкви таке(ж) неходяше а нищихъ ненавидяше пре(д) собою, але игрецемъ а пистцо(м) а гоу(д)цомъ выдалъ есть что мѣлъ“…

Паміж рыцараў меў ён аднаго любімага таварыша, каторы прыехаў да яго, і тры дні яны балявалі. Але тут Тундал абмер і быў у гэткім стане ад серады да суботы, калі да яго ізноў вярнулася душа. Пасьля апавядаецца аб тым, што бачыла душа: страшныя мукі грэшнікаў і рожныя дзівы, прыкл., нязвычайнай вялічыні патвору (нагадуе баечную перамену Бабы-Югі ў грамадную сьвіньню):

„Оуста розинула велми велика иже ся так здаше, бы могла пожрети девя(ть) тысящь одиньцов (моуж)… Та потвора имѣяше оу своихъ оустахъ два обри (праходы) и единъ глау(вн) на гору а другыи доловъ и стояхоу яко два столпы“.

Бачыла душа страшных зьмеяў, якія ў хвастох мелі па многа жыгалаў і г. д. Бачыла душа Тундала і іншыя абразы: гожы дом, аздоблены золатам, серабром і дарагімі каменьнямі; ў доме залаты пасад, на якім сядзеў кароль, катораму многа прынасілі дараў; бачыла яна славу сьвятых і вядомых біскупаў і мучанікаў.

Праўдападобна гэта ёсьць крыўская (беларуская) перапрацоўка з лацінскай мовы чалавекам добра знаючым славянскія мовы.

„СКАЗАНИЕ О СИВИЛЛЕ ПРОРОЧИЦИ“. Повесьць гэта знаходзіцца ў рукапісе бібліатэкі Красінскіх у Варшаве, № 408.

Повесьць пачынаецца з характэрыстыкі Сыбільлі.

„Того ча(с)у за моудраго ц(а)ря саломона. бѣяше пр(о)рочица свѣздарька имене(м) сивильла, а та бѣяше велми моудра. иже въ звѣз(д)ахъ многыхъ вещи в будущи(х) реча(х) и провидѣла. пре(ж) многы(х) тысящь лѣ(т). что ся в земля(х) стати маеть, та еи моу(д)рость е(и) от б(о)га дана. и знаема бѣяше“.

Апісаўшы яе зьверхны выгляд, аўтор повесьці апавядае аб падарожы Сыбільлі да Саламона з мэтай пераканацца аб яго мудрасьці і пышнасьці двара. Пасьля дотыку да адамавага дрэва, якое ляжала на падворку ў Саламона, спагаілася яе гусіная нага. Прароцтва яе аб Хрысьце і распашырэньню хрысьціянства; аб сканчэньні сьвету „по четырьнадесяти(х) сте(х) лете(х) по х(рысто)ве нароженїи“, што папярэдзяць рожныя ўтрапеньні і навалнасьці паміж людзей. Прыватныя прапаведні аб пануючых асобах. Закі на небе пры сканчэньні сьвету:

„и все конець во(з)мет. и едини праве(д)ніи. не погиноу(т). тїи съ господе(м) б(о)го(м) в ра(до)сти боуду(ть)“.

Такім чынам у гэтай повесьці знаходзім перапрацоўку некалькіх біблійных і апокрыфічных пагудак: аб царыцы Саўскай, аб дрэве крыжовым, аб сканчэньні сьвету і аб знаках прыходу Антыхрыста. Сюды далучаны яшчэ прароцтвы Сібільляў.

Мова повесьці занячышчана царкоўна славянізмамі і крыху полёнізмамі.

КРУГАКОЛЬНАЯ КАРАЛЕЎСКАЯ ГРАМАТА 1548 Г. АБ ЗАБАРОНЕ ЖАНКОМ ЎСТУПАЦЬ Ў СУЖЫВЕЦТВА З ЖЫДАМІ, ТУРКАМІ І ТАТАРАМІ. Надрукавана ў Грыгаровіча „Бѣлоруск. арх. древн. грам.“ ч. ІІ, бб. 147–148. „Акты, отн. къ истор. Зап. Рос.“, т. ІІІ, бб. 20–21.

Жикгимонтъ Августъ, Божьею милостью король Польскій, великій князь Литовскій, Рускій, Прускій, Жомоитскій, Мазовецкій и иныхъ, княземъ, паномъ, и воеводамъ, старостамъ, державцамъ, намѣстникомъ, тивуномъ, кнегинямъ, панямъ вдовамъ, бояромъ и дворяномъ нашимъ, воитомъ, бурмистромъ, радцамъ и всимъ мѣщаномъ, и подданымъ нашимъ, и тежъ князьскимъ и панскимъ духовныхъ и свѣтскихъ. Присылалъ до насъ князь Павелъ, бискупъ Виленскій, повѣдаючи о томъ, ижъ дей по мѣстѣхъ и дворѣхъ нашихъ и имѣньяхъ вашихъ, промежи васъ подданыхъ нашихъ, многія невѣсты мужовъ своихъ опускаючи своее воли вживають, и не въ законѣ мѣшкають, и, будучи хрестьянки, зъ Жиды, съ Турки, съ Татары живутъ, чужоложства и иншіи збытки чинять; которыи дѣй дѣти ихъ они зъ собою беручи у вѣру свою хрестятъ; которых дей передъ тымъ завжды, за таковыи ихъ выступы и вчинки, черезъ служебника его милости было имано и до казни и каранья его давано. Къ тому дей многіи съ подданыхъ нашихъ мѣщанъ Виленскихъ, то есть, ремесленики, золотари, слѣсари, ковали, и тежъ крамники, кравцы и шевцы, закону Рымского, крамы свои роскладають и продають, а иншіи ремесленики въ дни святыи робять, недѣли и никоторого свята въ почстивости не мають: которыхъ дей передъ тымъ такжо за то было имано и до казни его милости давано: и такъ абыхмо и теперь росказали таковыхъ карати. — Про то, которыи бы были люди роспустныи и своевольныи, и таковыи злыи вчинки и своеволенства пополняють, а водлугъ закону хрестьянского вѣры Римскоѣ мѣшкати и заховыватися не хочуть, мы росказали и дали моцъ тому служебнику его милости князя бискупа Виленьского, который отъ него уставленъ на то будетъ, таковыхъ выступныхъ, хто бы хотѣлъ то чиниты, або чинитъ, гдѣ-колвекъ знашедши моцно имати, и до казни и каранья его милости, гдѣ того обычай есть, давати; такъ тежъ и тыхъ своевольныхъ людей, закону Рымского, которыи дней святыхъ и святъ въ учстивости мѣти не хочутъ, за таковыи своеволенства ихъ, такъ же, поимавши, до казни его милости давати, абы они потомъ того ся важить не смѣли, и недѣли и иншіе дни святыи у — въ учстивости мѣли, и тыхъ своеволенствъ ся повстягали. И вы бы о томъ вѣдали, и тому служебнику князя бискупа его милости Виленьского, который то отъ него въ порученьи своемъ мѣти будетъ, противны въ томъ не были, и, еще бы есте на таковыхъ помочь ему давали, конечно, абы то инакъ не было. Писанъ въ Петрковѣ, подъ лѣто Божьего нароженья 1548, мѣсяца Декабря въ 7 день, индикта 7.

„ПСАЛТЫРЬ ИЛИ ПѢСНИ ДУХОВНЫЯ, твореніе пророка и Царя Давида и другихъ богодуховныхъ мужей“. Пераклад з грэцкага, выданы:

„доктором въ лекарскихъ науках Францискомъ Скориною с Полоцка“ ў 8-ку.

Друкаваны ў Вільні ў 1551 годзе. Ведамку аб гэтам Псалтыры падае Гофман („De typographiss“ б. 44), запазычыўшы яе с кнігі Bergii de statu ecclesiae et religionis Moscovit. Holmiae 1704. (Wiszniewski: „Histor. Polsk. lit“, т. VIII, б. 474). Ундольскі дадае да гэтай выпіскі: „трэба рашыць, ці ня ёсьць то віленскае выданьне Псалтыра 1525 году с памылкова выстаўленым годам друку і абазначаньнем другога фармату“. Мы аднак думаем, што гэты Псалтыр мог быць друкаваны Скарынам, якому ў 1551 годзе было ня больш 60–65 гадоў. Да гэтага трэба дадаць, заслуговуючае веры сьветчаньне віленскага архэолёга Заштаўта аб тым, што істнавала Скарынаўскае Евангельле, друкаванае ў 1540-х гадох, якое ён бачыў між кніг, звожаных у Вільню з уніяцкіх царквей у 1860-х гадох.

УСТАВЫ, ДАДЗЕНЫЯ ЛІТВЕ І АБВОДАМ ЖМУДЗКАМУ, ПОЛАЦКАМУ, ВІТАБСКАМУ І МСЬЦІСЛАЎСКАМУ НА ЧАЦЬВЕРТЫМ ВІЛЕНСКІМ СОЙМЕ. 1559 Г. — „Акты, отн. къ. истор. Зап. Рос.“ т. II.

ІV. — Прозьбы повѣту Витебского.

1. Прозьба. Што есте просили его королевской милости: которые князи и панове и державцы имѣнья свои въ повѣтѣ Витебскомъ мають, абы службу, яко военную, такъ и лежанья въ замку, коли потреба будетъ, съ тыхъ имѣній своихъ служили, имѣньями своими головнѣйшими не вымовляючыся.

Отказъ. Его королевская милость на то рачилъ росказати вамъ повѣдити, иж хто-кольве имѣнье свое въ повѣтѣ Витебскомъ маетъ, будь зъ особъ духовныхъ или свѣтскихъ, завжды часу потребы, отъ пана воеводы ознайменоѣ, маетъ самъ особою своею при замку быти; а кгды самъ отъѣдетъ, ино врядника, чоловѣка доброго и годного, зоставляти маетъ, который часу потребы, за росказаньемъ пана воеводинымъ, при замку мѣшкати будетъ, и зъ собою такъ много людей мѣти, яко къ войнѣ; а часу войны, подлѣ статуту маютъ ся заховати.

2. Прозьба. Просите тежъ его королевской милости, ижбы въ нижнемъ и верхнемъ замку вѣжи оправити, также и замокъ верхній весь абы былъ оправленъ, и стрѣльбою, дѣлами и гаковницами, порохами и пушкарями заспособленъ, и шпихлеры бъ поробити и живностью тотъ замокъ заспособити его милость росказалъ.

Отказъ. Его каролевская милость роскажетъ то все водлѣ потребы осмотрѣти, яко панъ воевода справу его милости того даетъ и потребу окажетъ.

3. Прозьба. Што тежъ есте его королевской милости просили, ижбы его милость гую серебщизну, которая на два годы по пяти грошей розложена, вамъ отпустити рачилъ, и впередъ николи на васъ, яко на людехъ украинныхъ, серебщизны не брати казати рачильъ.

Отказъ. На то королевская милость рачилъ росказати вамъ повѣдити, ижъ серебщизну не гасподарю его милости, але на потребу земскую даете, и того податку, на потребу рѣчи посполитоѣ ухваленого, яко его милость до скарбу своего господарского привлащати не звыкъ, такъ тежъ и отпускати неможетъ.

4. Прозьба. А што били есте господарю его милости чоломъ, абы зъ людей вашихъ серебщизну брати потомужъ яко и въ Полоцкомъ повѣтѣ: который чоловѣкъ одною клячою у сохѣ робитъ, абы платилъ яко отъ полсохи водлѣ давноѣ звыклости.

Отказъ. Господарь его милость на то призволяти рачилъ: вѣдьже который чоловѣкъ двѣма клячами у сохѣ робити будетъ, таковый абы серебщизну отъ суполноѣ сохи платилъ.

5. Прозьба. Докладаете тежъ то его королевской милости на прозьбѣ своей, ижъ кгды панъ воевода Витебскій, за росказаньемъ его милости господарьскимъ, або за потребою своею, съ тамошнего замку зъѣдетъ; тогды, хотя потреба не есть и часъ спокойный, вамъ съ почтами своими при замку лежати кажетъ; въ чомъ трудность собѣ немалую быти мѣнуючи, просите, абы то впередъ вамъ чинено не было.

Отказъ. Господарь его милость рачилъ росказати на то вамъ повѣдити ижъ князю воеводѣ Витебскому вже то отъ его королевской милости росказано: кгды потреба не вказуетъ, ижьбы вамъ съ почтами вашими при замку лежати не казалъ; а вы бы тежъ за писаньемъ пана воеводинымъ, кгды бы его милость потребу розумѣючи, къ замку ѣхати вамъ казалъ, въ томъ не сплошалися.

6. Прозьба. Притомъ просите господаря его милости, жебы для борзѣйшоѣ справедливости, судей и писаря присяжного вамъ дати, и наметное и вижовое и дѣцкованое водлѣ привильевъ и вольностей вашихъ брати росказати рачилъ.

Отказъ. Его милость господарь на тую прозьбу вашу рачилъ росказати вамъ повѣдити, ижъ тотъ артыкулъ о судьяхъ и вижахъ рачитъ его милость откладати до статуту нового, кгдыжъ недолгій часъ и рокъ на выданье статуту ознаймити вже его милость рачилъ; а до того часу маете судитися по первому, и дѣцкованое по тому, яко у прывильяхъ вашихъ описано, брано быти маетъ; а кгды статутъ новый будетъ всимъ землямъ выданъ, на онъ часъ вже будете ся справовати по тому яко ся въ статутѣ постановитъ.

7. Прозьба. Надъ то просили есте господаря его милости, ижбы вы службу военную служили и почты зъ имѣній своихъ выправовали потому, яко и Полочане выправують, кладучи похожихъ людей двухъ дымовъ за одного отчизнаго чоловѣка, то есть, съ двадцати чоловѣкъ похожихъ одного коня ставити.

Отказъ. Господарь его милость рачитъ росказати вамъ на то повѣдити, ижъ его милость водлѣ давного обычаю зостановляти рачитъ тую рѣчь на тотъ часъ.

ЕВАНГЕЛЬЛЕ (1560?), без азначаньня году і мейсца друку. Літары гэтага анонімнага Евангельля тыя-ж самыя, што ў кнігах Несьвіжскай друкарні. Дагадываюцца, што літары былі прыгатаваны ў Несьвіжы ці Вільні для Масквы і што там ужо было надрукавана вышэй згаданае Евангельле („Книга въ Россіи“, ч. І, Масква, 1924 г., бб. 66–67). Дагадка гэта абаперта на прадмове В. Цяпінскага да перакладу яго Евангельля, дзе ён ссылаецца на „Евангеліе Московское недавно друкованое“, каторым Цяпінскі карыстаўся для свайго перакладу. Нам здаецца, што слова „московское“ тут не абавязкова мае значыць друкаванае ў Маскве, яно паказуе на языкова-рэлігійную прыналежнасьць Евангельля Маскве, так сама як гаворыцца — лацінскае, баўгарскае, польскае, — гэтак і тут сказана — „московское“, зн. па зьместу, і мове прыналежачае Маскве, але гэта яшчэ не значыць, што яно друкавана ў Маскве. Апошняе пацьвярджае і папера ўжытая на гэту кнігу, каторая часьцю мае водныя знакі нямецкіх паперань 1530-х гадоў і французскіх паперань 1540–1560-х гадоў; адну і другую паперу ўжывалі акурат нашы віленская і несьвіжская друкарні. Дзеля гэтага амаўлянае Евангельле мы залічаем да друкаў Несьвіжскай друкарні, апіраючыся на такіх моцных данных, як тожсамасьць літар і паперы. Падобна як першыя друкі для крыўскіх зямель выконываліся ў Кракаве і Празе, так і першыя друкі для Масквы, да заснаваньня сваіх ўласных друкараняў, выконываліся ў крыўскіх землях.

ГРАМАТА КАРАЛЯ ЖЫГІМОНТА АЎГУСТА СЬЦЯПАНУ ЗБРАЖСКАМУ, ВОЯВОДЗЕ ВІТАБСКАМУ, каб ён ня перашкаджаў Вітабскім мяшчанам арганізаваць брацтвы, 1561 г. траўня 6. — „Акты, относ. къ истор. Зап. Росс.“, т. ІІ.

(…) „Пріѣздилъ до насъ войтъ Витебскій Степанъ Лускина, самъ отъ себе и ото всихъ мѣщанъ Витебскихъ, о томъ, што твоя милость у канониковъ Виленскихъ корчму плебаніи Витебскоѣ арандовалъ, то так дей твоя милость, для тоѣ корчмы, братствъ ихъ, которыхъ они съ давныѣ часовъ спокойне на себе вживали, мѣти имъ не допускаешь и того забороняешь, ку кривдѣ и шкодѣ ихъ“ (…)

„РЕЕСТРЪ РОЗДАВАНЬЯ ПЕНЕЗЕЙ“. Рукапіс 1562 году. Бібл. Варшаўскага Унівэрсыт. Карскій, „Очеркъ сл.-кир. палеографіи“, бб. 444 і 487.

АРЫЯНСКІ РЭЛІГІЙНЫ СЬПЕЎНІК (ДА 50 ПЕСЕНЬ). Песьні пераважна перакладзеныя з мовы нямецкай на стара-крыўскую („Чтенія Московск. Общ. ист. и древн.“ 1846, № 1.; Aleksander Jablonowsky „Akademija Kijowsko-Mohilanska“ 1899–1900).

АРЫЯНСКІ КАТЭХІЗМ. Пад гэткай назовай, надпісаный характарам першай палавіны ХІХ ст., пераховываліся 4 друкаваныя лісткі ў бібліатэцы Эмануэля Булгака, каля Быхава. Літары друку тыя-ж што і катэхізму Буднага. Па зьместу выглядае гэта хутчэй на сатыру чым на катэхізм, прыкладам, на першай балоне:

Пытанье. Яко маеть жити чоловѣкъ.

Отвѣтъ. Жыи яко хочешь. А вжды тр(а)пишь въ пекло тотъ не самъ одинъ а зъ великимъ гуфомъ и будетъ тебѣ весѣло.

И далей — ліст 2-гі:

Пытанье. Што то естъ мша.

Отвѣтъ. Мша естъ то омерзлы Богу обрядокъ въ которомъ попы другии раз Ісуса Крста крижують.

Пытанье. Што то естъ папежъ.

Отвѣтъ. Папежъ естъ то антыхристъ бѣлы; чорны бо вѣмъ пѣкло а сеи на встыдъ нашъ церьковь справуетъ.

Ці гэты катэхізм быў калі поўнасьцю надрукаваны — нет ведама. У вядомых мне бібліографаў ён не адмечаны. Вышэйпададзеныя выпісы зроблены беларускім архэолёгам Іванам Луцкевічам. Вельмі пажадана было-бы адшуканьне і перадрукаваньне зьместу ўсіх чатырох лісткоў гэтага цікавага катэхізму, што на вялікі жаль дагэтуль ня зроблена.

„ПСАЛОМНИЦА“, друк. (паводле шрыфту) ў Вільні, 1596 г., у 8-ку, 231 ліст (Ундольскій).

„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1596 г., у 12-ку, 104 лісты. (Ундольскій).

Псалтыры, часасловы і інш. богаслужэбныя царкоўныя кнігі, друкаваныя ў Вільні ў канцы ХVІ ст. маюць зазвычай мову царкоўна-баўгарскую, крыўская мова бывае толькі ў прадмовах і пасьляслоўях, але гэты друкі цікавы вельмі з друкарскай стараны: яны даводзяць сваімі застаўкамі і пачатнымі аздобнымі літарамі, што крыўскія друкарскія традыціі йшлі ад друкарні Фіоля і Скарыны і далей разьвіваліся згодна мясцоваму смаку і традыціям.

„ОПИСАНЬЕ И ОБОРОНА СЪБОРОУ РОУСКОГО БЕРЕСТЕЙСКОГО. В року 1596, месеца октебра“. Друкавана ў Вільні „року Божого нароженья 1597“. Аб гэтай кнізе ў „Апокрисисѣ“ Хрыстафора Філалета сказана, што яна напісана уніятам і што яе спалілі езуіты (Вішнеўскі, VIII, бал. 293). Сахаров. (Обозр. № 95) кажа наадварот, што яна ўзята с польскай кнігі „Ektesis“, надрукаванай у Кракаве па польску ў 1597 г. Возьняк (Ист. Укр. Літ.) падае вэрсыю, што арыгінал напісаны па польску Пятром Скаргай, а пераклад Іп. Поцея, тое-ж самае пацьвярджае і праф. Карскі (Бѣл. т. III, ч. ІІ. 193).

Перад „Описаньем“ надрукавана „Предмова Скаргі“, ў якой ён кажа:

„Взгленулъ тежъ и на насъ Господь Богъ, въ полъночыныхъ и озяблыхъ сихъ краяхъ мешкаючыхъ, и розеръванье тое, которые злые люди межи костеломъ Кгрецькимъ и Латинъскимъ зъ великою душъ людьскихъ згубою былі учынили, до едности привести рачылъ. Што се стало року прошлого тысеча 596, въ Берестью, на сыноде Рускомъ, пристойне собраномъ одъ его милости отца митрополита зъ инъшыми епископы своими. Которая речъ ижъ есть вечное памети годна, прыстояло, абы для ведомости посполитое въ друкъ подана была. Наперъвей ижъ естъ речъ кройникъ и всихъ гисторый годна, бо не такъ съ промыслу людъского, якъ зъ рамене и зъ вшехмоцности Божей станула, — о што се продъкове нашы не разъ кусили а до скутъку прывести не могли.“

Пасьля апавядаецца аб самым саборы, як ён адбываўся: хто быў на ім з духоўных і сьвецкіх асоб, урэшце прамовы і пастановы. Пасьля выкладу як адбылася унія, даецца абарона яе ўсестаронна з богаслоўска-тэорэтычнай, гістарычнай і практычнай стараны.

„АПОКРІSІS АЛБО ОТПОВѢДЬ. На книжкы о съборѣ берестейскомъ. именемъ людїй, старожитной релѣи греческой. Через Христофора Филялета врихлѣ дана“ (Не пазьней 1597 г. у Вільні, Ундольскій). Кніга ў 4-ку, 222 лісты.

Філялет, гэта псэўдонім, які знача „праўдалюбец“. Думаюць, што Апокрызіс напісаны па прозьбе кн. Канстантына Астрожскага Крыштафам Бронскім. Кніжка пасьвячана Яну Замойскаму, канцлеру і гэтману кароннаму. З „Предмовы до чителника“ даведываемося, што гэта праца пісана:

„Для забѣженья омылному розумѣнью и у нинѣшнего, а тым больше у пришлыхъ вѣковъ, тутъ же тыжъ дяя затканья устъ противникомъ, которыи для молчанья на потвори оказію до триумфу берутъ, и для перестроги а лѣкарства своимъ“.

Аўтор ня хоча даваць „жадныхъ уразливыхъ титуловъ“ тым што пісалі аб Берасьцейскім сынодзе, а будзе толькі „сынодовымъ дѣеписцем“. Свае довады будзе апіраць на сьв. Пісаньні, на гісторыі царквы і пры гэтым будзе даваць найбольш довадаў с пісьменнікаў каталіцкіх, бо ён піша супроць каталікоў, таксама як Скарга даваў найбольш довадаў з грэцкіх пісьменнікаў.

Каб справядліва ацаніць нашу спрэчку, кажа аўтор, трэба перачытаць ўсю яго кнігу, а не асобныя адрыўкі.

Урэшце ён даводзіць, што Берасьцейская унія, гэта вынік здрады некалькіх асоб, якія выкарысталі сваё высокае палажэньне ў чыста асабістых мэтах. Што засядаўшы ў асобным будынку, праваслаўны сабор быў запраўдным голасам усей праваслаўнай царквы. Што ўсе довады Скаргі аб зьверхнасьці папежа зьяўляецца плодам езуіцкай софістыкі і г. д.

Цікавы погляд аўтора на права („Памятники полемической литер. въ Зап. Руси“, кн. ІІ, 1882 г., балона 1069):

„Право о которомъ ся тотъ роздѣлъ пишетъ, есть двоякое: одно — неписаное, которого звычаемъ зовемо, другое — писаное, которое зась на двое роздѣлитися може. Бо едно въ статутѣхъ и конституціяхъ, всѣмъ посполитыхъ, замкнено есть; другое въ листѣхъ а въ привилеяхъ, которое ся съ той мѣры, же не суть въ статутъ вписаны, приватными назватися могутъ. О правѣ неписаномъ або звычаю много мовити не потреба и показованя, же его митрополитъ и зъ владыками взрушилъ: всѣ то люди вѣдаютъ и прызнаваютъ, а подобно и сами тыи взрушителѣ съ тое не маютъ въ собѣ смѣлости и невстыдливости, абы того прѣти мѣли. Право писаное — кгдыбы ся достатечне перакладати мѣло, пришло бы незличоную речь привилеовъ и листовъ тутъ вписати, которыми частокроть, а особливе при фундованью якихъ церквій и при надаванью до нихъ добръ черезъ княжата Русскіи, а потомъ черезъ король Полскіи справы княжатъ потвержаючи, — волность и трвалость релѣи Греческой знамените есть утвержена. Тежъ же бы то назбыть барзо тотъ шкриптъ продолжити, а назбытъ вёликей книжки учинити мусѣло — не хочется тыхъ листовъ всѣхъ и привилеовъ вписованьемъ чителникови уприкряти“.

Між іншым аўтор перасьцерагае ад раздораў аргумантамі палітычнага характару (там-жа, бал. 1800–1802):

„Жалосная речь — терпѣти утискъ отъ вышшого, жалоснѣйшая — отъ ровного, найжалоснѣйшая — отъ подлѣйшого. Терпливость, часто ображаная, въ попудливость звыкла ся премѣняти. Недуфанье о доступенью справедливости презъ звыклые средки, недуфанье о помочи, выгледанье за некараньемъ и негамованьемъ утисненыхъ — што разъ то болшого утрапенья до незвыклого утисненымъ одыймованья звыкло бывати причиною утрапенымъ.

Ужалтеся, для Бога, над отчизною сполною! Уважте кондицію ее инакшую нижъ иншихъ королевствъ, въ которыхъ огонь внутрней войны и до того часу не есть угашеный. Тамъ мѣста, тамъ замки, тамъ тверди оборонные густо седятъ; зачимъ недивъ, же долго ся собѣ опирали и опираютъ. У насъ гдѣ бы ся той поломень (которого, Боже, уховай!) появилъ, прудко бы вси того широкого панства мазанки попепелѣли! Тамъ, Турокъ — одлеглый, о Татарахъ — ледво слыхати! А мы ихъ тутъ тужъ при боку маемъ; и хотя въ згодѣ мешкаючы, отъ нихъ въ небеспеченствѣ уставичномъ; а ктому и зъ иншихъ сторонъ покоемъ, пріязнію и примирыемъ — не до конца убезпечени естесмо“.

„СПРАВА ОТЦА НИКИФОРА, великого притосинкгела патріаршого трону Константинопольского, которая ся точила на соймѣ вальномъ Варшавскомъ, въ року 1597, Марта 11 дня, съ ихъ милостями паны канцлерами коруннымъ и Литовскимъ, и съ великимъ логофетомъ земли Волоскоѣ, за поводомъ духовныхъ Римскихъ, а найболѣй апостатовъ Рускихъ“.

Напродъ, задали ему то, бы мѣлъ быти шпекгомъ цесаря Турецкого, якобы будучи тутъ зъ панствахъ нашихъ, листы посылалъ черезъ якогось Волошина до Турка; и хотячи его за такого удать, колько недѣль старалися, якъ бы его приватнѣ, передъ однымъ маршалкомъ судить могли; але того боронилъ его милость яснѣосвѣцоный княжа, панъ воевода Кіевскій съ другими сенаторами, и домовилися того, же тая справа не покутнѣ, але предъ королемъ и всимъ сенатомъ отправована была. А тогды первшого дня, предъ королемъ и всимъ сенатомъ инстикгаторъ короля его милости жалобу на него положилъ, мовячи, же той есть шпекгъ и до Турецкого цесаря листы пишетъ и черезъ слуги княжескіе высылаетъ, хотячи тымъ нѣяко королю его милости шкалевать, и показуючи копію листовъ; по Польску написаны и читаны были, а орыкгиналовъ самыхъ Грецкихъ листовъ не пробовано. Которые копѣи чотырехъ листовъ, яко они читали, то въ собѣ мають:

„Я Пафнутей калугеръ пишу до сестры своее, ознаимуючи, же есьмо тутъ пріѣхали до Полски, межи драпежные волки, то есть, межи псы Ляхи, которые примушаютъ нашихъ хрестіянъ на свою папезскую вѣру, и бьются межи собою; же ихъ около двадцати тысечей полегло (а то розумѣлъ, же о вѣру была зъ Наливайскомъ битва): про тожъ ѣду теперешнего часу до Москвы, и оттамъ туль воротившися, маю волю ѣхать до Святоѣ Горы, и тамъ хочу живота своего докончить“. А другое писанье въ тые жъ слова тотъ же чернецъ писал до матки своей, и третее также до попа, а четвертое до чернца одного писалъ, просячи ихъ о долгъ, абы ся не гнѣвали, и обѣцуючи имъ платить, кгды ся зъ Москвы вернетъ. Есть тежъ и то на одной терминѣ приписано: „Але нашъ цесарь, Богъ дай былъ здоровъ, если бы хотѣлъ на Польску, теперь бы мѣлъ часъ“.

Тамъ же пытано и Волошина Яна: „отъ кого бы тые листы мѣлъ, кто ему ихъ далъ, и кто его до Турокъ послалъ?" повѣдилъ: „што ся тычетъ стороны посельства, кто мя послалъ, теды-мъ ѣхалъ частью для того абы-мъся довѣдалъ, у Волоской земли што ся дѣетъ зъ моею маетностью, которую покинулъ зъ жоною моею, для неласки теперешнего господаря Волоского Ереміяша; частью тежъ, же мене послалъ его милость княжа Острозскій для кулленья Турецкихъ коней, давши мнѣ пѣнези, и двухъ бояръ, и листъ свой отвороный, вѣдомость чиняли кождому о томъ: и кгды мы до Шарогорода, имѣния пана гетмановаго пріѣхали, загамовалъ насъ урядникъ тамошній, слуга его милости, учинивши мя шпекгомъ, и обобралъ мя зо всее маетности, только ми два червоныхъ золотыхъ, вынявши, зъ моихъ пѣнезей далъ на страву. А зъ стороны листовъ Грецкихъ, далъ ихъ ми одинъ чернецъ, который ся тутъ на нихъ подписалъ, который зъ Моратомъ, зъ Замостья, мѣщаниномъ пана гетмановымъ поѣхалъ теперь до Москвы; тотъ довѣдавшися, же я хочу до Грецыи ѣхать, далъ ми чотыри листочки запечатованы до своихѣ пріятелей; а отецъ Ниякифоръ ани мя слалъ, ани ми листовъ ниякихъ не давалъ“.

За тымъ княжа, воевода Кіевскій, яко для такоѣ . . . . отца протосинкгела былъ вельми жалостный, такъ тежъ, же ся показала невинность его, былъ радостный: абовѣмъ показалася то, же отецъ протосинкгелъ яко того Яна до Грецыи не слалъ, такъ тежъ жадныхъ листовъ черезъ него не писалъ, только якійсь иншій чернецъ, и то не до цесаря, ани до жадного баши его, але до своихъ пріятелей. Вставши теды заразъ, королю его милости пожегналъ, мовячи: „сумнѣнью щирому вашей королевской милости того человѣка поручаю, а хто хочетъ невинной крови его насытиться, я не хочу“: и заразъ, слезами облившися, вышолъ изъ сенату и поѣхалъ зъ Варшавы. А инстиктаторъ много шкалюючи молвилъ не только не религію Грецкую, але и на протосинкгела, семь альбо осмь причинъ въ . . . . . . .

Мовленье пана гетмана коронного въ тые слова: Милостивый кролю и панове мои! зоветъ ми ся тутъ за слушность припомнѣть роз . . . . . , которую Никифоръ въ земли Волоской до войска нашее королевскои милости прибывши, . . . . мѣлъ; а то, правѣ, трема днями предъ оттягненьемъ Татаровъ съ земли Волоской (абовѣвмъ доходятъ мене повѣсти, яко бы-мъ я мѣлъ Никифора просить, абы онъ до Синамъ-баши съ посольствомъ отъ мене ѣхать мѣлъ, абы Татаровъ успокоилъ; о томъ ми ся ани снило; а того не вѣмъ: естли воевода Волоскій чого ся у мене не радилъ, его въ томъ уживалъ), принесъ до мене листъ отъ Синамъ-баши, самъ тежъ таковую розмову мѣлъ и хотѣлъ мя вытягнуть на тые чотыри кондыціи: первая, абы воевода Ереміяшъ вѣру держать цесарови Турецкому присягнулъ; другая, ижбы было певно Турецкому цесарови подданство его, абы далъ въ заставу сына своего, альбо брата, третяя, абы ваша королевская милость повиненъ былъ боронити воеводу Волоского и ударить на воеводу Седмикгродского; четвертая, хотячи мнѣ ся припохлѣбить, рацыю повѣдалъ, которую онъ Синамъ-башѣ подалъ, абы воеводу Волоского въ панствѣ зоставилъ, того которого Поляцы подали, мовячи, „ижъ дей якъ за причиною цесаря Турецкого, Стефана годной памяти короля Польского королемъ обрали; такъ тежъ, взаемъ, будучи и ты слугою вѣрнымъ пана своего, можешъ слушнѣ допустить пановать въ Волоской земли тому, кого сами Поляцы всхочуть посадить“. Тутъ рачьте зычливость обачить, которую онъ противъ коронѣ оказывалъ, вытягаючи мя на такіе послушные кондыцыи, а предъ ся удаетъ зычливымъ коронѣ Польской“.

Отца протосинкгелово мовленье:

А потомъ отецъ протосинкгелъ Влоскимъ языкомъ до короля его милости и до всего сенату широкую рѣчь учинилъ, поздоровляючи ихъ отъ чотырехъ святѣйшихъь патріарховъ, то есть, отъ всее святоѣ и апостольскоѣ каѳолическоѣ церкви; потымъ далъ о себѣ справу, што есть за чоловѣкъ, яко былъ въ Падве колько лѣтъ ректоромъ наукъ Еллинскихъ и Грецкихъ, же съ Польши панята слухали наукъ его: яко зась у Венецыи былъ казнодѣею семь лѣтъ въ церкви Грецкой святого Марка, о чомъ много зацныхъ людей знаютъ; а потомъ, вернувшися до Константинополя, зосталъ великим протосинкгеломъ патріаршего ѳрону Константинопольскаго, и по два кроть былъ справцею столицы патріаршей, чого посвѣтчутъ вси христіяне; а теперь посланъ отъ столицы патріаршей Константинопольской тутъ, до славной здавна епархіи нашей, для теперешнего замѣшанья межи духовными религѣи Грецкой. „А што мнѣ ихъ милость задаютъ и мовятъ на мене, то суть дворства и змышленья на мене, невинного человѣка: однакъ же, абы-мъ тутъ на каждую рѣчь отповѣдалъ и невинность мою оказалъ, прошу о приданье толмача и прокуратора“. Которыхъ ему на завтрее придать обѣщано, а самого абы княжата Острозскіе ручили, позволяно: але, ижъ намнѣй вины ся не показало, брать его на рукоймы неслушнѣ видѣли. За тымъ сторона противная сидѣти ему казала на замку, вѣ скарбовой свѣтлици, а выводовъ его не только на завтрее, але и на третій день слухать не хотѣли ани толмача, ани прокуратора ему не дано, ажъ потымъ ледвѣ черезъ колько дней, король его милость великими прозбами будучи усилованый, и южъ не публичнѣ, то есть, не передъ всимъ сенатомъ, але приватнѣ росказалъ тремъ сенаторомьъ и двумъ канцлеромъ при маршалку засѣсти и выводовъ его прослухать. Которые тамъ засѣвши, отца протосинкгела знову объ тыхъ листѣхъ, ежели бы ихъ писалъ и о нихъ вѣдалъ онъ, альбо княжа его милость панъ воевода Кіевскій, пытали; на што повѣдалъ, „же яко-мъ ихъ не писалъ, такъ о нихъ ани я, ани княжа его милость не вѣдалъ“.

А потымъ зась Яна того знову пытано особно: „кто ему далъ тые листы и естли о томъь зналъ воевода Кіевскій?“ Онъ поклякнувши повѣдалъ: „милостивые панове! бы имя ваша милость и на члонки рѣзать казали, иначей повѣдать не могу, ино яко-мъ и впередъ повѣдилъ, же ми тые листы чернецъ одинъ далъ, который до Москвы зъ Моратомъ мѣщаниномъ пана гетмановымъ Замойскога поѣхалъ; а отецъ протосинкгелъ и княжа его милость мнѣ тыхъ листовъ не давали, ани о нихъ не вѣдали“.

Потымъ отославши его, казано, абы отецъ протосинкгелъ на заданые ему артикулы отповѣдалъ передъ тыми депутаты.

Отповѣдь протосинкгела Никифора, безъ прокурора, которую Волоскимъ языкомъ отповѣдалъ. „На то первшое, што ми задають, же-мъ былъ Аарона на то господарство Волоское всадилъ, теды-мъ то для слушныхъ причинъ учинилъ; абовѣмъ, кгды Петръ воевода зъ господарства Волоского збылъ, тогды цесарь своего Турчина на то господарство певнѣ посадити мѣлъ, не хотѣчи мѣть тамъ большъ христіянина господаремъ; чого мы христіяне жалосны будучи, старали-сьмы ся всякимъ способомъ, яко бы тамъ кто-кольвекъ воеводою, только христіянинъ былъ: кгдыжъ тая земля, правѣ, воротами и границою есть христіяномъ съ Турками. Про то рѣчь барзо потребную упатровали-сьмы, абы въ тыхъ воротѣхъ тутъ близко христіянъ Турокъ не засѣлъ, старалемся, абы тамъ . . . . воеводою быть могъ; а ижъ былъ строгимъ и тяжкимъ надъ людми . . . , того не росказыли; а тежъ, рѣдко который зъ господаровъ Волоскихъ не былъ ображонымъ. Другое, мовите, якобы-мъ неслушнѣ и змышленнѣ посельство отъ Синамъ-баши до пана гетмана отправовалъ. Того посельства моего сами скутки узнавайте, прошу: бо естли бы неслушно и змышленнно было тое посельство, теды бы справа скутку своего не взяла; але то правѣ ваша милость видѣть можете, же обѣ сторонѣ суть зь него контенци: бо Татарове и Синамъ-баша зъ войски оттягнули, а панъ гетманъ Ереміяша воеводу на господарство Волоское посадилъ; на што и листы Ереміяша воеводы и пановъ Волоскихъ до мене съ плачомъ писаные покажу, гдѣ пильнѣ просять, абы-мъ ся въ то посельство удалъ, еднанье чиннячи межи . . . . . . , абы . . . не згинуло жъ. Третее, повѣдаютъ, же бы-мъ господара теперешнего Волоского и пана . . . . хотѣлъ, а за то мя осажоно было въ Хотѣню, и для чого отъ-тамъ-туль . . . . . зъ везенья ушолъ? Теды-мъ въ томъ случаю зажилъ рады святого апостола Павла, который . . . въ кошу по стѣнѣ спустившися утекъ. А ижъ мене было задержано, того . . . суть иншіе причины: первая, зъ владыкою тымъ апостатомъ . . .; такое привилье дано, абы . . . . боронити отъ ихъ старшихъ, то есть, зверхности патріаршои. Другая причина, же лісты зъ канцеляріи короля его милости до старостъ пограничныхъ въ тотъ часъ выдано, заказуючи имъ, абы жадного посла, ани листовъ отъ патріарха Константинопольского не пропущано. Третяя, же ся и сами мои противницы не згожають: бо теперь мовятъ, же-мъ хатѣлъ . . . отруити, и зато мене осадили; а предъ тымъ въ сынодѣ выдруковали, якобы за то, же бы-мъ . . . . . навести мѣлъ на воиско короля его милости. Четвертое, повѣдаютъ, яко бы-мъ отъ патріарха повшехного Константинопольского не былъ посланый, мовячи, же „патріарха южъ въ Константинополю нема, и тутъ въ то . . . хіи владыковъ зметывать моцы не маешь“. Што ся тычетъ до владзы уряду моего, о-во привилей повшехнаго патріарха, на паркгаминѣ, зъ завѣсистою и на оловѣ выбитою печатью, гдѣ свѣдчить, же маю владу во всихъ . . . . . . . Константинопольской патріаршой столицы нетолько владыковъ, але и митрополитовъ становить, и змѣстовать, и сыноды помѣстные складать, будучи великимъ протосинкгеломъ. А если святой памяти патріархъ Іеремія умеръ, добрѣ знаемый, але теперь Мелетій, человѣкъ барзо взятый и въ писмѣ святомъ добре умѣетный насталъ Константинопольскимъ патріархомъ. Пятое, мовятъ, же-мъ не бывши у короля его милости и не взявши позволенья на сынодъ Берестейскій ѣхалъ и владыковъ скинулъ: ино . . . самъ собою своею, для короткости часу, того учинить не могъ; бо ся вже былъ синодъ приближилъ: однакъ же княжа его милость, панъ воевода Кіевскій со всими Волыньскими паны упевнить мене тымъ, пославшы зъ елекцыи Володимерской, передъ сынодомъ Берестейскимъ, до короля его милости, пана Матѣя Малиньского и пана Лаврентія Древиньского, зацныхъ двухъ шляхтичовъ Волыньскихъ, о мнѣ Никифорѣ патріаршомъ протосинкгелѣ ознаймуючи, же-мъ тутъ для того забуренья межи духовными пріѣхалъ. А ижъ ми король его милость листу своего особливого не послалъ; бо уже первѣй, для сыноду, выданы были листы, же кождому религѣи Грецкой на сынодъ вольно было пріѣхать: мне теды жаднымъ способомъ оного намнѣй омѣшкать и на немъ не быть не годилося, яко тому, который, правѣ, для тоѣ справы духовноѣ отъ столицы патріарха Константинопольского посланъ. Шостае: мовятъ, же бы-мъ чернокнижникомъ мѣлъ быти. Нехай покажутъ, гдѣ-мъ ся того училъ, альбо чернокнижствомъ якую и намнѣйшую рѣчь учинилъ; чого ижъ показать не могутъ, тогды то плонные рѣчи мовятъ. Семое: мовятъ, ижъ бы-мъ хлопца въ Константинополю забилъ. Ино, естли бы то было, тамъ заразъ не стерпѣли бы того: гдѣ справедливость великая, не можно тамъ пѣнязьми платить за невинную кровь, ани своее крови откупить, але за кровь мусила бы его кровь розлита быть. Осмое: повѣдаютъ, же бы-мъ . . . . . велъ милость непристойную зъ солтановою, маткою цесаровою. И на томъ ми великую кривду чинятъ, то на мене взносячи: абовѣмъ солтана, будучи зъ народу христіанского и сама держачи потаемне вѣру христіанскую, нетолько противко мнѣ великую милость показуетъ, але и до всихъ христіанскихъ духовныхъ, отъ которыхъ сакраментовъ поживаетъ, и чинитъ ялмужну великую церквамъ нашимъ, и у многихъ рѣчахъ христіаномъ пожиточна“.

А што ся дотычетъ обмовы пана гэтмановой, теды на то такъ плачу отповѣдь на мову пана гетманову: же будучи ми на тотъ часъ въ земли Волоской, въ одномъ монастыру, кгды было обложено войско Польское и Татары плюндровали землю Волоскую, писалъ до мене Ереміашъ воевода Волоскій теперешній (которого тутъ листы маю) и иныхъ не мало пановъ Волоскихъ, съ плачомъ просячи мене, яко отца, абы-мъ за знаемостью старою, которую маю зъ Синамъ- башею, до него ѣхалъ и его до того привелъ, абы росказалъ Татаровъ прочъ оттягнуть и абы своимъ стараньемъ такъ много душъ христіанскихъ зъ неволи и смерти выбавилъ: абовѣмъ войска Польского ледво могло быть шесть тысячей, а Татарского осмдесятъ тысячей было, которое уже вколо Поляковъ облегло, кромъ Турецкого . . . . . . зъ Синамъ-башою на то тягнулъ, абы уже жадного христіанина на панство Волоское не посадить, ино Турчина. Якожъ за помочью Божою и за моимъ стараньемъ (хвалить ми ся не годитъ) того ся дошло, же яко войско Татарское, прочь оттягнуло, такъ, же и господарь христіанскій, которого Поляцы подали, на господарствѣ зосталъ“.

То теды приватнѣ, двакроть, только предъ шестми сенаторами протосинкгелъ контровертовалъ; а въ сеймѣ публичнѣ жадною мѣрою не хотѣли, абы вси сенаторове на то вотовали и декретъ чинили. Ажъ потомъ, по доконченью сейму, кгды ся уже только сами канцлерове и урядницы зостали, теды тую справу . . . . . Никифоровую и Яновую предъ королемъ его милостью цѣлые три дни розбирано, и . . . слушноѣ причины не знашли, не тылько за што бы смерть поднять былъ годенъ, але и затрыманымъ быть слушнѣ не показалося. Абовѣмъ прокураторъ, панъ Прилѣпскій, который ему приданъ былъ, учинивши предмову до короля его милости вельми хорошую, сумнѣньемъ его обовязуючи, яко маетъ справедливо судити, на трое тую справу раздѣлилъ, чинячи обороны: „первая, духовная, которая ся тычетъ до персоны отца протосинкгела, тая тутъ, милостивый королю, судиться не можетъ, ено у духовного права, гдѣ ему есть властнѣ форумъ; другая, што-кольвекъ ся дѣетъ въ Константинополю, того ваша королевская милость судить не можешъ, кгдыжъ еще Константинополемъ не владнешъ, чого зычу, абы ваша королевская милость онымъ владнулъ на . . . . . . и справы, которые ся тамъ дѣють, судить можешъ. Третяя . . . . . заходило паньство вашей королевской милости, двѣ тутъ рѣчи отцу протосинкгелу зад . . ., то есть листовъ писанье и поселства отъ Синамъ-баши отправованье: первую . . . бороню, же отецъ протосинкгелъ тыхъ листовъ не писалъ, ани ихъ не слалъ, гды ся ни единой литери писма его въ тыхъ листѣхъ не знайдуетъ; до того, и тотъ есть вѣдомый, который ихъ писалъ, иншый чернецъ, который зъ мѣщаниномъ пана гетмановымъ до Москвы поѣхалъ; на конецъ, тотъ Яней, у-въ которого тые листы найдены, сознаваетъ, же не отъ Никифора, але отъ Пафнутего взялъ ихъ. Другая, же поселство отъ Синамъ-баши, альбо рачей, отъ Ереміяша господара до Синамъ-баши, отправовалъ: и въ томъ ся онъ невиннымъ наидуетъ, кгдыжъ за вэликою . . . . . прозбою Ереміяша и пановъ его Волоскихъ тое чинилъ; на што не може быть певнѣйшого свѣдѣцтва, яко листы Волоскіе, до которыхъ ся Волохове знають, и которые тутъ посланы отъ господаря и суть предъ вашею королевскою милостью“.

Што непріязнь противко народови Рускому и, заистѣ, о религѣю Грецкую и зложенье отступныхъ владыкъ то справуетъ, . . . . . же король его милость декрету не учинивши, отца протосинкгела при собѣ задержать росказалъ, давши причину, „поки повѣдалъ, до земли Волоской . . . . пошлемъ, достаточнѣ ся вывѣдать той справы“.

Про тожъ^[42] и вы, правоверные христіяне, слышачи о томъ, съ терпливостью идите на предлежащій вамъ подвигъ, взираючи на началника вѣры и совершителя Іисуса, который вмѣсто потѣхи принялъ крыжъ, о встыдѣ не дбалъ: поневажъ на то пришолъ и на то ся родилъ, абы насъ собою научилъ, ижъ быхмо ходили степенями его: „ведени будете, мовитъ, предъ владыки и цари, для имени моего, на свидѣтельство имъ и языкомъ“. И такъ же Христосъ справу свою совершалъ, штрофовалъ архіепископскую злость передъ всими явнѣ, абы людій посполитыхъ отъ соблазна избавилъ; а потомъ арцибискупи . . . . направили на Христа, абы его гдѣ-кольвекъ поймано; сходйлъ . . . . . передъ часомъ смерти, и пріѣхалъ явнѣ до мѣста Іерусалимского въ недѣлю . . . вшедши въ церковъ, повыгонялъ нерадъ поповскій и бичомъ выбилъ, мовячи: „домъ мой, домъ молитвы, а вы учинили есте его печеру разбойникомъ“: протожъ жидовскіе княжата искали межи . . . . . , зрадилъ, и дали Іюдѣ заплату; а поймавши невиннога Христа привели до себе, а потомъ до Пилата, старосты своего, который былъ имъ даный отъ Римского цесаря; и повели его потомъ до Ирода, абы ему ся насмѣялъ; а потомъ судили его, задаючи ему причину, ижъ самъ ся послалъ, а не есть ни отъ кого посланный, и противится Римскому цесарови; и мовили архіереи къ Пилату: „естли его не забьешъ, не будешъ пріятелемъ цесаровымъ“; а до людей посполитыхъ мовили: „естли его не дадимъ убить, прійдутъ Римляне и возмутъ мѣсто наше“. И такъ Христа судили, а не единоѣ вины смертноѣ не знашли, и выдали съ посмѣвискомъ на смерть ганебную, и хотячи всихъ до послушенства своего моцою подбити, мордовали и забивали, и самого верховного Петра апостола передъ великоднемъ до везенья всадили, хотячи его по великодни на смерть выдать. А потомъ и сами съ паньствомъ згинули и до нынѣшнего дня.

И такъ, справа и отца протосинкгела власнѣ такъ кончится нынѣ. „Акты, отн. къ истор. Зап. Россіи“, т. ІV, бб. 159–165.

ЗАПІС ВОЗНАГА КАЗЛОЎСКАГА аб допыце палоннага казацкага старшыны Семерага Налівайкі, 1597 г., марца 27 дня. „Акты, отн. къ истор. Запад. Россіи“, т. ІV. б. 173.

„Лѣта отъ нароженья Сына Божого тысеча пятьсотъ девятьдесятъ семого, мѣсеца Марта двадцать семого дня, постановившися у книгъ его королевской милости канцелярейскихъ великого князьства Литовского енералъ возный его королевской милости дворный Максимъ Козловскій, сознанье свое устное къ записанью до книгъ господарскихъ канцелярейскихъ въ рѣчи нижейописаной, при квитѣ своемъ, учинилъ въ тые слова: „я Максимъ Козловскій, енералъ его королевской милости дворный, сознаваю симъ моимъ квитомъ, ижъ въ року теперь идучомъ тысеча пятьсотъ девятьдесятъ семомъ, мѣсяца Марта двадцать пятого дня, будучи мнѣ взятымъ отъ пана Овсѣя Максимовича на запытанье у Семерого Наливайка, который на тотъ часъ сѣдѣлъ у везенью пасажоный отъ его королевской милости у Варшавѣ, о маетности его, которую зъ войскомъ своимъ людми свовольными козаками, въ року прошломъ девятьдесятъ пятомъ, на тотъ часъ коли онъ вьъ мѣстѣ Могилевскомъ былъ и маетности мѣстскіе одны брали, а другіе палили огнемъ; а такъ, маючи я при собѣ стороною людей добрыхъ, двухъ шляхтичовъ, пана Никодыма Тупичевского а пана Ѳедора Дужого, кгды тотъ панъ Максимовичъ о маетности своей которую мѣлъ зложоную въ замку Могилевскомъ, У помѣненого Наливайка припытывался, и межи тыми рѣчыми пыталъ того Наливайка, „ижъ дей у мене, при маетности моей, въ замку была у схованью у Хилка Ивковича, мѣщанина Могилевского, застава его милости князя Юрья Друцкого-Соколинского, старосты Усвятского и Озерищского, радъ серебреный, палашъ и шабля серебромъ оправленые“; и пыталъ того Наливайко, если бы таковые рѣчи до него были принесены. Который Наливайко на тое пытанье пана Максимовичово, передо мною енераломъ и тою стороною людми добрыми повѣдалъ, „ижъ дей войско мое маетность твою побрали и мнѣ принесли радъ, палашъ и шаблю серебромъ оправленые, золотистые, а иную маетность вашу войско мое побрали“. Што я енералъ видѣлъ и слышелъ, и то справедливо сознаваю, и того видѣнья и слышенья моего сесь квитъ пану Овсѣю Максимовичу далъ есми, съ печатью и съ подписомъ руки моее и съ печатьми и съ подписами рукъ стороны при мнѣ будучой. Писанъ у Варшавѣ, року, месеца и дня вышейписаного. — У того квиту печатей притисненыхъ три, а подписъ рукъ тыми словы: „Максимъ Козловскій енералъ его королевской милости дворный, власною рукою“. „Никодимъ Тупичевскій, власною рукою“. „Ѳедоръ Дужый, власною рукою подписалъ“. Которое то сознанье енерала его королевской милости дворного, такъ тежъ и тотъ квитъ его до книгъ его королевской милости канцелярейскихъ есть вписанъ, съ которыхъ и сесь выписъ подъ печатью его королевской милости великого князьства Литовского Овсѣю Максимовичу есть выданъ. Писанъ у Варшавѣ. — „Левъ Сапѣга, канцлеръ великого князства Литовского“.

„КРАТКОВРЕМЕННЫЙ ОТВѢТЪ ѲЕОДУЛА, въ святой аѳонской горѣ скитствующаго, противъ безбожнаго, лживаго, потварнаго и настоящаго вѣка, погански, а не евангельски мудруючаго писанія П. Скарги“. 90-е годы ХVІ ст. (Надрукаваны з рукапісу ў „Труды Кіев. Дух. Акад.“ 1878 г. апр., май, іюнь). Паводле аўтора, самая праўдзівая царква — гэта „руская“, бо праўдзівай царкве трэба:

а) „въ борбѣ вставичной отъ діавола і ему служачых… быти:

б) отъ діавольскихъ слугъ преслѣдованой быти еднако звытяжитися не дати“.

ПОЛЕМІЧНЫ ЗБОРНІК 1597 Г. Рукапіс Кіява-Сафійскага Сабору, № 357. (А. Ю. З. Р., ч. І. т. VIII, 507–561). Трактат складаецца з 20 разьдзелаў, пісаны праваслаўнымі супроць уніятаў. Рукапіс яшчэ не перадрукаваны, цікавы як помнік старакрыўскай мовы.

„СПРАВЕДЛИВОЕ ОПИСАНЬЕ ПОСТУПКУ И СПРАВЫ СЫНОДУ БЕРЕСТЕЙСКОГО. У Вильни въ року 1597“. Гэта кніга не дайшла да нас, але аб ей зусім ясна кажа аўторъ „Антырриса“:

„Хочешь ли ведати хрестиянъскій (брате) чытай собе книжъки Руские друкованые (у Вильни, въ року 1597), не тые, на которые Ѳилялетъ о(дписъ) чинитъ, але другие, которимъ надписъ: Справедливое описанье поступку и справы сыноду Берестейского“.

Гэта ёсьць полемічны твор са старыны уніятаў на апраўданьне заключанай ў Берасьці рэлігійнай уніі, відочна цалком выкуплены і спалены праваслаўнымі.

„ЛИСТЪ ИПАТІЯ ПОТЕЯ ДО КНЯЗЯ К. К. ОСТРОЖСКОГО“. Ліст пісан 3 ліпня 1598 году. (Надрукаваны ў Руск. Истор. Библ.“ ХІХ, 983–1040). У гэтым лісьце Іп. Поцей намаўляе кн. Астрожскаго прылучыцца да Уніі:

„… хотяжъ вашу кнежацъкую милость ведаю добре быти ку собе теперь неласковым и, безъ всякое вины мое ку мне ображеным“.

Аднак унія Мілая Богу справа і яна не навіна бо і даўней і цяпер у некатарых мяйсцох сярод грэкаў і рымлянаў істнуе еднасьць дык да гэтай еднасьці і заклікае Поцей князя Астрожскага.

РУКАПІСЫ КН. КУРБСКАГА. Вядомы перабежчык з Масквы кн. Курбскі шмат працаваў над перакладамі з грэцкай мовы. Перакладзеныя ім кнігі хадзілі ў рукапісах. У Румянцаўскім музэі пад № 193 захаваўся рукапісны зборнік кн. Курбскага, пісаны старакрыўскай мовай, які зьмяшчае богаслоўе, дыялектыку, кнігу аб „ересѣхъ“ а такжа некалькі слоў Яна Дамаскіна („Истор. Русск. церкви Филарета“, ч. 1410–1588 г.г., бал. 66–67. Чарнегаў, 1862).

„ЕКТЕСИСЪ альбо короткое собраніе справъ, которыя ся дѣяли на помѣстномъ синодѣ Берестейскомъ“, друк. ў 1597 г., без азначаньня мейсца друку. (Вішн., т. VIII, бал. 292).

Гэта-ж самая кніга выйшла і ў польскай мове ў Кракаве, ў тым-жа 1597 годзе, пад агалоўкам: „Ekthesis, abo kròtkie zebranie spraw, ktòre się działy na partykularnym, to jest pomiastnym synodzie w Brešciu Litewskim“. „Ектесисъ“ — полемічны твор са стараны праваслаўных, пісаны старакрыўскай мовай.

ПСАЛТЫР, без азначаньня мейсца і году друкаваньня. Ундольскі памяшчае пад 1597–1598 г. Літары буйныя і прыгожыя, с чырвонымі пунктамі, ў 4-ку.

„ИСТОРІА О ЛИСТРИКІЙСКОМЪ, то есть, о разбойническомъ, ферарскомъ або флоренскомъ синодѣ, вкротцѣ правдиве списана“. Надрукавана Клірыкам Астрожскім ў 1598 годзе. (Экзэмпляр у Петр. Пуб. бібл.). У гэтай кніжцы асаблівы націск паложаны на вынікі Флорэнтыцкага Сабору, даволі фантастычнага характару.

„ОТПИСЪ на листъ въ Бозѣ велебного, отца Ипатіа, Володимерского и берестейского епископа, до ясне освецоного княжати Костентина Острозского, воеводы киевского. — Клирика Острожского 1598“.

Адны думаюць, што пад псэўданімам „Клирикъ Острожскі“ крыецца Кірыла Лукарыс, вучыцель сьпярша ў Віленскай грэка-лаціна-рускай школе, пры Троіцкім манастыры, а пазьней ў Астрожскай школе. Іншыя зноў думаюць, што гэта ёсьць псэўданім маладога Мелеція Сматрыцкага, але найбольш праўдападобна, што гэта пеэўданім Васіля Суражскага.

Васіль Суражскі, родам з маетнасьці Суража, каля Вітабска, запісанай Астрожскім віленскаму Сьвятатроецкаму манастыру. Калі радзіўся і памёр — не вядома. Ён зьяўляецца аўторам астрожскага зборніка „О вѣрѣ единой“ (Астрог, 1588 — 8-ку, 6, 240, 70, 24, 3 л.).

Васіль Суражскі нязвычайна асьвечаны і здольны чалавек. Свае пісаньні ён перасыпаў цытатамі з усходных і заходных богасловаў. Аб строгасьці праваслаўных засад гаворыць тое, што праваслаўныя догмацісты да найнавейшых часаў зьбівалі, яго словамі і аргумантамі, навуку рыма-каталіцкай царквы аб паходжаньні сьв. Духа.

Пасьля друкара Івана Федаровіча, Васіль Суражскі кіраваў Астрожскай друкарняй да 1588 г. Пісаў прадмовы да некатарых астрожскіх выданьняў, зазначаючы сваю працу „як многагрэшны і худшы ў хрысьціянах убогі Васілі“.

Васіль Суражскі ўжываў часам псэўдоніму „Клирик острожски“. Пад гэтым псэўданімам ён выдаў у Астразе вышэй згаданы „Отписъ“.

Гэты отпіс быў на ліст, пісаны князю К. Астрожскаму Іп. Поцеем у чэрвені 1598 году. Поцей, даводзіў, у сваім лісьце, што унія між грэкамі і рымлянамі ня новасьць, паказываў, што на некатарых грэцкіх астравах грэкі прабываюць у еднасьці з Рымам і адпраўляюць разам богаслужэньні, і, ўрэшце, раіў князю неадкладаючы прыступіць да уніі.

Па просьбе князя Астрожскага піша адповедзь Суражскі, але „труднасьць і небасьпека адпавядаць за каго вышэйшага і шафаваць чыімсь розумам“ — зьвязывала, а „прастата і няўмеласьць найбольш гамавала“. Але ўсё-ж такі „калі пастушок бачыць каля гусей хітрага ліса, — як падкрадаецца да іх, і калі няможа паканаць, то хоць адганяе яго, пакуль хто сільнейшы ня прыдзе на ратунак“.

Давёўшы шэрагам цытат, што добрая сама па сабе згода, не заўсёды бывае прыемна Богу, аўтор пытаецца чаму Поцей так стараецца пацукраваць сваю згоду. І даўшы чорны абраз, таго замяшаньня, якое было выклікана выступленьнем на жыцьцёвую арэну уніі, ён выклікае:

„Як зямля не задрыжыць, неба не зьлякнецца, сонца не пацямнее, месяц не зацьміцца, громы не ўдараць, сілы нябесныя не парушацца?! Як-жа вашу тую аплаканую і няшчасьлівую згоду — згодай, а ня лепш Вавілонам або цёмным хаосам і самым пякельным пракляцьцем называці і разумеці хто не мае? Вы парожнілі сьвет, патурбавалі людзей, высушылі ў людзях абапольную любоў, пасварылі бацькоў з дзяцьмі, пагневалі брата з братам, насковілі аднаго супроць другога, распарушылі братэрства, прагналі прыязьнь, ўвялі раздражненьне. Унясьлі надутасьць, ганаравітасьць, пыху, лёгкаважаньне, лёгкадумлівасьць, злую думку аднаго аб другім… Вы нарушылі сумленьне, зламалі прысягу, ашукалі айца папежа, не датрымалі яму слова. Вы прысягалі за нас усіх, адбывалі ад нас пасольства, аб каторым мы ня думалі, паказвалі ад нас на лісты, аб якіх нам ня сьнілася. Вы пераступілі бацькаўскія межы, вы нарушылі старадаўную веру. Вы ўтрацілі прадзедаўскую спадчыну, вы перайначылі бацькаўскую запавець. Вы перакапывалі магілы продкаў, парушылі косьці бацькоў, пагордзілі іх верай, вы паганбілі іх чэсныя і сьвятыя справы, вы затапталі іх сьцежкі“…

Князь Астрожскі хоча згоды, хоча любові, аб якой натхнёна піша аўтор:

„Хто любоў, згоду пасеяў, любоў і пажаці хоча. Бо любоў пакрывае масу грахоў, любоў родзіць прарокаў, любоў дадае сілы мучанікам; любоў — гэта крыніца агня; чым дальш выцякае тым больш выклікае спрагі да Бога; любоў змацовуе сэрца і душу чалавека, любоў пацяшае смутных, весяліць зажураных, любоў паднімае паўшых, любоў робіць харобрымі трухлівых, любоў сагрэвае астуджаных, любоў панукае лянівых, любоў дае мудрасьць неукам“.

С тэй прычыны, што Поцей паклікаўся на Флёрэнтыцкі сабор, да „Одпісу“ дадаў Суражскі „історійку в коротце але правдиве о собори флорентійском, давно списаную“. Гэтае фантастычнае апавяданьне загадуе ігумену Родоса, збройнай сілай прыняволіць папежа і кардыналаў саўсім зьмяніць тэкст давяршонай угоды. Абяцанкамі і дарункамі, пагрозамі і забойствамі прыняволіць папежа, кардыналаў і цэсара, патрыарха і грэцкіх біскупаў — прыняць сфальшаваную угоду. Пасьля флёрэнтыцкай трагедзіі ідзе яшчэ Антоніяўская, дзе лаціннікі забіваюць чарнцоў, каторыя ня хочуць прыняць уніі, але над апостатамі заваліліся муры ксыпоропатамскага манастыра дый усіх засыпалі. Гэта апокрыфічная гісторыя ўжо раней хадзіла па руках, мусі зложаная самім Суражскім, на якую ён паклікаўся ў сваей кніжцы з 1588 г. Але цяпер яна ў новым апрацаваньні і ўгрунтаваньні зьяўлялася чытачом у дапасаваньні да бягучых падзей. Апавяданьне канчаецца заклікам да верных праваслаўнай царквы. На гэту кнігу было некалькі адповедзяў са стараны каталікоў і уніятаў.

Поцей пісаў яшчэ другі ліст да Астрожскага і яшчэ раз адказаў, яму Клерык Астрожскі (Суражскі). Кніжка выйшла бяз подпісу аўтора, але на аснове прадмовы і стылю — гэта праца залічана да безпярэчных твораў Суражскага.

Як у папярэднім Одпісе, так і тут аўтор вызначаецца добрай дыялектыкай, гумарам і іроніяй, прыкл. аб уніі кажа што, гэта „архісынагога згоды“ злеплена з вутлых сьценак „на пяску лёгкадушнай упорчывасьці“. Асаблівай сілай вызначаецца канцавая апастрофа аўтора да уніяцкіх біскупаў.

„І ці не зварушыць вас плач і страх, што вы сваю Маці Сыон, якая вас парадзіла і на лоне песьцячы, як дзеталюбная галубка выкарміла і выхавала, пакінулі яе і адракліся. Заместа гэтай звычайнай песенькі Яна Дамаскіна: „Радуйся Сыон сьвяты“, якую сьпявалі на яе уцеху дзеці звыш семсот лет, вы паднімаеце цяпер плач, рыданьне і енк, Сыон, Маці-Царкву разжаліваеце, сьвечку яе сьвечніка гасіце, яе сьвятасьці пустошыце, нішчыце аўтар, Псалтыр змяраеце, песьню заглушаеце, радасьць зьвязуеце… Пакайцеся і вы, біскупы, заплачце, што вы адступілі… Прасьніцеся з таго сну заблудлівасьці, навярніцеся… Выкіньце с-паміж сябе і ня будзьце ў таварыстве з такім хітрым зводнікам (Кірылам Тэрлецкім), каторы нарабіў гэтулькі злых учынкаў супроць Бога і людзей, што калі мы маўчаць будзем аб іх, то тады зямля будзе стагнаць і выклікаць. З ім нятолькі нельга мець штоколечы супольнае але нават есьці, як кажа ап. Павал. А ён у тэй вашай еднасьці ня толькі браў удзел, але мала не стаў галавой і правадніком… Ня гожа гаварыць і радзіцца са слабым аб сіле, са сьляпым аб сьвятле, з разбойнікам аб згодзе, з распусьнікам аб чыстаце, з грабежнікам аб дарэньні, з бязсаромліўцам аб пабожнасьці, з абжорліўцам аб пасьце, с пьяніцам аб цьвярозасьці. Таму паслухайце сыонскія сыны, вашай Маці-радзіцелькі, што с плачам да вас прамаўляе: прыдзіце і пабачце, сыны, пакінутую ўдавіцу. Выхавала я вас з радасьцю, а ўтрціла са смуткам… Ушчэрць выпоўнілася чаша упадку майго і хто вылечыць?

„ЛІСТЫ НАВЕЛЕБНѢЙШАГО И ВСЕСВЯТѢБЙШАГО КИРЪ МЕЛЕТІЯ ПЕРЕДЪ ТЫМ АЛЕКСАНДРЫЙСКАГО, А ТЕПЕРЪ УЖЕ КОНСТАНТИНОПОЛЬСКОГО ПАТРІАРХИ, за услышаньемъ о одорванью Мнтрополита и владыковъ нѣкоторыхъ, до людей старожитной вѣры Греческой, ту ивъ иныхъ панствахъ мешкаючихъ, свѣже писаный. Рукапіс ХVІ ст. „Описаніе русск. и словенск. рукописей Румянц. музэума” 1842, б. 52.

У перакладзе на ц.-славянскую мову гэты лісты былі надрукаваны ў Астразе ў 1598 годзе. Наша рэдакція лістоў патрыарха Мелеція іншая чым у астрожскім выданьні, што відаць, як з агалоўку так і с пачатку абодвых тэкстаў:

„Тое то есть што мовилъ Спаситель нашъ братіе, впродъ оповѣдаючи незносныя навалности которые мѣли опановати весь свѣтъ за часу антихристова тиранства“.

Аўтэнтычнасьць лістоў патрыарха Мелеція, пісаных да кн. Астрожскага, падрывае прыпіска да іх: „изъ старыхъ Архивныхъ книгъ“ Кіяўскага Пустына- Мікалаеўскага манастыра.

„ОТПИСЪ НА ЛИСТЪ ниякого клирика острозъского безъименного, который писалъ до владыки володымеръского и берестейского“. Гэта адповедзь на „Отписъ“ Клерыка Астрожскага пісана Іп. Поцеем ў 1599 годзе (Рус. Ист. Библ. ХІХ, 1041–1122). Зрабіўшы дакор за хаваньнеся пад псэўдонім, Поцей піша:

„… видитъ ми се подобенъ быти онымъ комедейным жакомъ, которые убравшися въ коштовную одежу, носеть на собе особу царъскую, альбо кнежати якого зацного, (ступаютъ поважне, и готуются, якобы што великого и мудрого мовити хотели; а коли се забудутъ, алижъ ти зъ оное поставы поважное смеху и шидеръства полно зъ себе начинять, бо не то што потреба, але што ся навинетъ до губы бредятъ); а коли зъ нихъ зволокуть царскую одежу, по старому, яко жакове, по подъоконью (зъ горщками) старую пѣснь поючи „Павперибусъ“ бегають“… „Не мей же ми за зле, если што несмачного, найдешъ, бо то посполитая таковому придается, коли хто не пытаный вырывается и отказываетъ кому о што его не просят“.

Пасьля гэтага ідзе разбор адповедзі Клірыка.

„АНТИРИЗИСЪ ИЛИ АПОЛОГІЯ противъ Христофора Филалета“. Надрукавана ў двох мовах: крыўскай і польскай, праўдападобна ў Вільні, не раней 1599 г.

Адны прыпісываюць гэту кнігу Іп. Поцею, а іншыя Пятру Аркудзію. Гэта вялікі трактат супроць тых, якія ганілі унію, а галоўным чынам супроць „Апокризиса“ Хрыстафора Філалета. Аўтор гэтай працы называе сябе — Філотэям і ў сваей кнізе шукае галоўна праўды, а дзеля гэтага кліча да праціўнікаў, каб тыя:

„… зъ нами мовили… и если же розумѣютъ (о насъ) жесмы (зъ гостинца) въ чомъ зблудили, — абы нам што лепшого указали, альбо ся тежъ отъ насъ, чого не вѣдаютъ, научити хотели“.

АКТ ДЫСЫДЭНЦКАЙ КОНФЭДЭРАЦІІ 1599 Г. Надрукаваны ў „Сбор. Док. Уясн. Отн. Лат.-Польск. Пропаганды“ вып. 2. Вільня, 1867. А такжа ў Кояловіча ў дадатках. Гэты акт быў сьпісаны на трох мовах: „рускай“, польскай і лацінскай.

У 1599 годзе ў Вільні адбыўся зьезд рожнаверцаў (праваслаўных і рэформатараў) з мэтай:

„каб кроў абыватэляў за веру бязвінна не была пралівана, нет было канфіскат маетнасьцяў, пазбаўленьня чэсьці, вязьненьня і выгнаньня“… „бараніць ад уціскаў, крыўд і гвалтаў, а найболей ад духоўнага стану і некатарых сьвецкіх людзей рымскага закону… што немаль ніводнага кутка ў абшырнай гэтай дзяржаве і ніводнага чалавека ўсякага стану няма ад іх басьпечнага… што ва ўласных дамох бываюць нападаны граблены і зьдзекаваны і на вялікіх дарогах іх хапаюць, вязьняць з рожнымі нечуванымі, для большай мукі, удручэньнямі, бьюць, топяць і забіваюць… і прымушаюць слухаць пастыраў, якіх мы лічым за адступнікаў ад патрыархаў усходных… За рознасьць у веры ў гарадох адбываюцца інквізыціі… калі просім справядлівасьці і абароны, то атрымліваем пагарду і насьмешкі“…

Акт падпісалі генеральныя рэвізоры. Ад праваслаўных: воявода кіяўскі князь Александр Астрожскі, воявода валынскі Канстантын Астрожскі, воявода брацлаўскі князь Фёдар Сангушка, князь Міхайла і Адам Вішневецкія, кн. Іоакім Карэцкі, князь Юры Горскі, князі Багдан і Іоан Саламярэцкія, князь Юры Пузына, Ян Трызна, Андрэй і Александр Загароўскія, Стэфан Ложка.

Ад рэформатаў: віленскі воявода кн. Крыштаф Радзівіл, Андрэй Лешчынскі, Ян Абрамовіч, Крыштаф Зэновіч, Фабіян Мальборскі.

Ніжэй ідуць подпісы без азначаньня рэлігійнай прыналежнасьці яшчэ 14 вояводаў і 80 каштэлянаў. У ліку апошіх знаходзім: князёў Фёдара і Яна Друцкіх-Сакалінскіх, Юрыя Саламярэцкага і Юрыя Сапегі.

Да гэтых 99 асоб „кожды пакрыўджаны ў свабодзе веры, па раду і помач павінны зьвяртацца“.

„ПОУЧЕНІЕ НОВОСЛОЖЕННОЕ ВО ЛИТВАНІИ НАРИЦАЕМЫМЪ ЦОЗЗЛШЗ ЛОГОѲЕТОМЪ“. Рукапіс канца ХVІ ст. Кіява-Міхайлаўскага манастыра, № 1656. Гэта кніга напісана с прычыны пераходу ў каталіцтва патранаў Супрасльскага манастыра Яна і Васіля Хадкевічаў. Імя аўтора скрыта ў крыптоніме (Цоззлішз) які дагэтуль не расчытаны. Твор мае на мэце ня гэтулькі палеміку з лаціннікамі, сколькі ўмацаваць у веры просты народ. Аўтор карыстаецца сьв. пісаньнем, сымвалам веры і другімі крыніцамі для аргумантаціі. У мове прабіваецца грубая ў перадачы аўтора царк.-славяншчына.

ДЗЕННІК ФЁДАРА ЕЎЛАШЭЎСКАГА. (1546–1604). Рукапіс знаходзіцца ў Віляноўскай бібліатэцы, копія маецца ў бібліятэцы Асалінскіх у Львове № (2444).

Еўлашэўскі быў родам з Ляхавіч, с пад Слуцка, выконываў урад падсудка ў Новагрудку. Належаў да дробнай крыўскай шляхты.

Дзеннік Еўлашэўскага важны для характэрыстыкі дробнай крыўскай шляхты. Тут выяўляецца ня высокая яе асьвета:

„в пятом року, — кажа Еўлашэўскі аб сабе, — почато мне бавити наукою рускою, кгдыжъ въ тыхъ часехъ въ той нашей сторонѣ не было еще иншихъ наукъ, и для того пришло ми зостати зъ рускою и полскою наукою; и по жыдовскый написати умеломъ, але тое писмо ихъ потребуе умеетности языка ебрайскаго, або хоть немецкого“, (ён іх ня ўмеў).

Усюды відаць рэлігійнасьць, што і натуральна выцякала з сямейных традыцій: бацька Еўлашэўскага, аўдавеўшы, прыняў духоўны стан і быў біскупам турава-пінскім. Зрэшта сын адступіў ад веры бацькоў: будучы ў Вільні 19-ці летнім хлопцам захапіўся протэстанцтвам і стаўся яго прыхільнікам, але раціяналізм не ўратаваў яго ад рожных забабонаў і веры ў надзвычайнае:

„Едучы з Вілні до дому, мяновите въ Дорогове, въ стодоле ночуючи, обачилемъ южъ на святаню въ избе огнистого чоловѣка, до которого гдымся порвалъ, онъ тежъ да мне выступовалъ, и зашедше се серед избы, порвалемъ зь запалемъ ножъ и ударилемъ нань, а онъ зникнувши, зновъ се былъ въ тым же куте указалъ и знову до мне шелъ, а я шапку рутилемъ нань и окно отворилемъ; южъ малы день былъ а то згинуло“.

Ніхто з бытных там не бачыў гэтага чалавека. Ен сьпярша думаў, што то здань, але адна „невеста стара шляхцянка“ запэўніла его што ён ня хворы.

Пазьней, самаасьветай Еўлашэўскі дасьціг даволі добрай адукаціі навучыўся матэматыкі, права, набыў фізофічную веду. Ен гаворыць аб патрэбнасьці свабоды веры, аб промысле Божым і г. п. Ен маніўся ехаць „до Угорь и до Турціи“, каб зьведаць іншыя краіны і навучыцца рожных рамёслаў. Веданьне права дало яму магчымасьць вясьці судовыя справы яго паноў-апякуноў, магнатаў, і займаць мейсца падсудка ў паветовым судзе. Хоць яму заўсёды прыходзілася стыкацца с палякамі і гаварыць па польску, але ён захаваў у сабе свой крыўскі („рускі“) патрыотызм: ён усюды процістаўляе сваё польскаму. Гэтак Еўлашэўскі адмячае, што ў часе першага безкаралеўя палякі баяліся „абы се Літва зъ Московскимъ не порозумела“. Крыштафа Радзівіла лічыць „стлупам панства Литовскаго“, з гордасьцю адзначае, што на сойме, 1578 году „Маршалковалъ межи послами наш литвинъ — князь Болько Свирский“.

Дзеннік Еўлашэўскага дае матэр’ял і для знаёмства з рожнымі крыўскімі дзеячамі тых часаў: князямі Слуцкімі, Радзівіламі, Хадкевічамі, Сапегамі, Філёнам Кмітам, Унехоўскімі, Кавэчынскімі, Скумінам і друг.

Палітычных вестак у Еўлашэўскага мала, ўпамінаюцца палітычныя падзеі між іншымі, ўвесь дзеннік пасьвячаны мясцоваму жыцьцю і акружаўшым аўтора справам.

Як відаць с прыведзеных выпісаў, мова Еўлашэўскага перапоўнена полёнізмамі. Вельмі быць можа, дзе што, трэба аднясьці на недагляды копіі Осолінскіх, па перадруку якой прыведзены ў нас тут кароценькія выпіскі ў тэксьце, але відаць, што і арыгінал перапоўнены імі. Гэта апошняе трэба аднясьці на ўплыў протэстантызму, які ў нас карміў сваіх прыхільнікаў і вызнаўцоў выключна польскай пісьменнасьцю, якой дастарчаў у вялікім ліку.

„КРО(И)НІКА СЛОВЯНОВЪ. РУСКАЯ. О ПАНСТВАХ РУСКИ(Х). ПО(Л)СКИ(Х) И ЛИТО(В)СКИ(Х)“. Рукапіс Петр. Публ. бібл. F. ІV. 668, той самы, які зьмяшчае і кроніку Бельскага. Павыжшая „Кройніка Словяновъ" зьяўляецца перапрацоўкай „Kroniki“ Стрыйкоўскага, каторая была надрукавана ў 1582 годзе пад агалоўкам:

„Kronika Polska, Litewska, Żmodzka y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey, Siewierskiey, Wołhińskiey, Podolskiey, Podgorskiey, Podlaskiey etc… według istotnego y gruntownego zniesienia pewnych dowo dow z rozmaitych Historikow y Autorow postronnych, y Kijwkich, Moskiewskich, Sławianskich…, Dotąd ciemnochmurną nocą zakrytych Kronik, y Latopiscow Ruskich… z wielka pilnoscią y węzłowatą pracą (osobliwie około Dzieiow Litewskich y Ruskich od žadnego przedtym nie kuszonych) przez Macieia Osostewicivsa Striykowskiego dostatecznie napisana“.

Пачынаецца тэкст, як і ў польскім выданьні.

„Было теды много и(х) з философо(в), и поето(в) пога(н)ски(х) на то(м) свѣте которие то тве(р)дили, якобы свѣ(т) и всякие створе(н)я бы(ть) мѣли бе(з) початку и вѣчно трва(ли), в чо(м) ба(р)зо блуди(ли). Прото мы и(н)шо(го) певнѣ(й)шо(го) давнѣ(й)шого кгру(н)товнѣ(й)шого, и дово(д)нѣ(й)шого фундаме(н)ту початко(в), выводу, и порадку гисторѣи нашои з великою працою долги(м) и пи(л)ночу(й)ны(м) старане(м), а уси(л)ною и щирою охотою пре(д)се зе взятои чите(л)нику ласкавы(й) заложити и на пото(м)ныи трвало(с)ти выставити не можемо, одно з писма сто(го) я(к) з студницы жро(д)ла вѣдомо(с)ти, и науки о б(о)зѣ, которы(й) е(ст) створитле(м), спра(в)цею, ро(з)множителе(м), и поча(т)ко(м) всѣ(х) рече(й)“…

Разважаньні аб імені „славяне“ ў рукапісе сформулаваны так:

„Выво(д) слушны(й), и певны(й), для чогося нашъ народъ называетъ словянами: § Словяне маю(т) быти вла(с)тиве. а правдиве (о чо(м)ся з многи(х) гисторико(в) выше(й) показано) звани, ведлу(г) зда(н)я мудры(х) люде(й) от славы .: понева(ж) сами словяне. и бо(л)гарове з руско(го) прырожоно(го) языка, тое имя собѣ односта(й)не да(ли) от славы и от свои(х) рице(р)ски(х) дѣлносте(й)“.

Цікавы разьдзел выяўляе сабой

„Кройника о бѣло(й) и чорно(й) Руси. Всхо(д)но(й) По(л)ночно(й) Полуде(н)но(й). И о всѣ(х) Народе(х) и(х) Старожитны(х). И и(х) княжата(х). Велико новгоро(д)ски(х). Збо(р)ски(х). Псковски(х). Бѣлоозе(р)ски(х), Киевскихъ, Луцки(х), Володиме(р)ски(х), Волы(н)ски(х), Галицки(х), По(д)горски(х) И ины(х). Славны(х) Народо(х) Руски(х).: § Начало: Старожитное всѣ(х) славе(н)ски(х) народо(в) жродло, намѣ(с)тце рускои землѣ и и(х) славное поколѣ(н)е отку(л)бы и с которои причины. а(л)бо вла(с)но(ст)ю названи были ро(з)маитыи су(т) люде(й) учоны(х), о то(м) мнима(н)я и выводы“…

Ніжэй маецца разьдзел аб гісторыі Літвы:

„Выво(д) о народѣ лито(в)ско(м) в коро(т)цѣ от которы(х) ся часо(в) в знаемо(с) почала вдавати“.

Маецца ў гісторыі традыція, што Стрыйкоўскі напісаў сваю кроніку ў трох мовах: крыўскай, польскай і лацінскай, але толькі польскі тэкст быў надрукаваны, а крыўскі і лацінскі астаўся ў рукапісах.

У прыведзеным тут рукапісе маецца кроніка Стрыйкоўскага не саўсім поўная і з некатарымі адступленьнямі ад польскага тэксту.

ЖЫЦЬЦЁПІСЫ СЬВЯТЫХ, П. СКАРГІ. Любоў да чытаньня жыцьцёпісаў сьвятых спанукнула нашых прадзедаў да перакладу „Żywoty Swiętych“ П. Скаргі, якія былі першы раз надрукаваны па польску ў Вільні ў 1579 годзе. А магчыма, што сэкрэт популярнасьці гэтай кнігі ў ХVІ, ХVII і ХVIII ст. крыецца такжа і ў тым, што Скарга, апрацовуючы першы раз па польску „Żywoty Swiętych“, карыстаўся такжа даўнейшымі крыўскімі, шырока ўсім вядомымі, рукапісамі. У кождым здарэньні маецца некалькі незалежных перакладаў і перапрацовак гэтых жыцьцёпісаў сьвятых.

І. Старэйшым с перакладаў зьяўляецца зборнік М. Публ. і Рум. муз. № 159, які адносіцца да ХVІ ст. У гэтым зборніку, акром таго, што маецца ў арыгінале Скаргі, памешчаны яшчэ: 1) жыцьцёпіс прарока Даніэля і трох маладзікоў, 2) справядлівага Іова, 3) прарока Ильі, 4) 40 мучанікаў, 5) Аляксея чалавека божага, 6) сямі маладзікоў у Эфэсе і др. Мова прыгожая, чыстая.

II. Рукапіс ХVІІ ст. Пераховуецца ў Маск. Сынод. бібл. № 752. У зборніку, тоўпячым Чэцью-Мінэю на месяц верасень-жнівень, побач з жыцьцёпісамі сьвятых П. Скаргі, памешчаны і такія жыцьцёпісы сьвятых, каторыя ўзяты са стара-крыўскіх арыгіналаў; прыкладам жыцьцёпіс Барыса і Глеба с царкоўна-славянізмамі, ўзяты з арыгіналу падобнага Чэцьі 1489 г. Тутжа ёсьць: „приклады святых отецъ от патерика“. Мова зборніка старакрыўская з украінізмамі, відаць с крыўскага арыгіналу перапісываў украінец.

III. Рукапіс ХVІ ст. Магілеўскай Духоўнай Сэмінарыі, № А. 2107/18. Гэты пераклад Żywotòw Скаргі, здаецца, зроблены ў Магілеве. У рукапісе, побач Скаргаўскіх жыцьцёпісаў сьвятых, маюцца жыцьцёпісы ўзятыя і з другіх крыніц. Мова перакладу перапоўнена крыўскімі народнымі асобнасьцямі.

ІV. Рукапіс Віл. Публ. бібл. № 81. Гэты рукапіс вельмі блізкі да польскага арыгіналу і, магчыма, апрацаваны для ўжытку каталіком.

V. Рукапіс Віл. Публ. бібл. 1669 г. сьпісаны ігуменам Кутэйнскага манастыра „Іовом Молочко“, дзе між жыцьцёпісамі сьвятых Скаргі, маюцца і другія артыкулы. Рукапіс дагэтуль чакае свайго дасьледчыка.

ВІЛЕНСКІ ПАМЯННІК. Гэты памяннік прыналежаў Прачысьценскай царкве ў Вільні, пабудаванай Альгердам. У ім запісаны даты сьмерці першай і другой жон Альгерда: „Великая кн. Марія Ярославна усопше на память преподобного Иларіона“ (Ondyna Druskienickich zródeł, 1844, 14). Дзе цяпер знаходзіцца гэты рукапіс — невядома.

ПОЛАЦКІ ПАМЯННІК. Рукапіс гэтага надзвычайна цікавага памянніка бачыў я ў 1912 годзе, ў Барысаглебскім манастыры. Памяннік пачынаўся памінаньнем роду в. кн. Полацкіх, а ніжэй паміналіся роды кн. Менскіх-Глебавічаў, Лагойскіх, Вітабскіх, Друцкіх і інш. Кніга абыймала злішнім сто пэргаміновых лістоў, без канца; мела маляваныя па золаце застаўкі, здаецца, па пісму, адносілася да ХV–ХVІ ст. Пераховывалася ў цёплай царкве, ў скрынцы з рожнымі старымі паперамі. Добра разгледзіць гэты памяннік не дала мне ігуменьня, быўшая прыдворная дама, нават пратэкція не памагла, казала, што яна мае перадаць памяннік нейкаму в. князю.

СЛУЦКІ ПАМЯННІК. Захавалася некалькі экзэмпляраў гэтага памянніка. Старэйшы з 1517 г. пераховываецца ў Беларускім музэі ім. Івана Луцкевіча ў Вільні; адзін экзэмпляр быў у Менскім царкоўна-архэолёгічным музэі, адзін у Варварынскай царкве ў Слуцку. Гэты апошні перапісаны ў 1684 годзе і мае такі агаловак:

„Сынодік албо зобраніе імен преставленыхъ дшъ, споражены в року 1684 іюліа 14 презъ отцевъ соборныхъ на тотъ часъ будучыхъ Саву Подтопту, Симіона, Ліонтія, Іоанна Мінкевічовъ, Матфея Богушевича и діакона Іакова Козюли“.

У „Сынодіку“ маюцца рысункі фарбамі. Пачынаецца памяннік ад кн. Альгерда, які быў протаплястам роду князёў Слуцкіх-Олельковічаў:

КНЯЗЯ ВЕЛИКОГО ОЛГИРДА ВО
С КРЕЩЕНІИ НАРЕЧ ДИМИТРІЯ,
КНЯЗЯ ВОЛОДИМЕРА, КНЯЗЯ СИМІОНА.

Пасьля даволі доўгага раду імён з роду князёў Олельковічаў, мужскіх і жаночых, ідуць імёны слуцкіх мяшчанаў с прыпіскамі, калі памёрлі і з абазначаньнем пры некатарых іх прозьвішчаў.

Далей памінаюцца роды акалічнай шляхты: Лапіцкіх, Мышлевічаў, Абрамовічаў, Паўловічаў, Яновічаў, Протасоўскіх, Мелентовічаў, Дерткаў, Дзеткевічаў, Волковічаў, Горватаў.

На 10 балоне памінаюцца патрыархі і архібіскупы, біскупы, архімандрыты і ігумены.

На 14-й балоне памінаюцца рожныя іншыя роды: Маркевічаў, Капыленіцаў, Оточэнікаў, Грыгаровічаў, Казюлі, протапопа Мінкевіча, пісара капітулы слуцкай айца Міхайлы Салаўевіча, Капа-Ново-Городца, устаўніка саборнай Замковай царквы айца Падтопты „имена дидаскаловъ ихже нѣсть кому поминати“, Трофімовіча, Казаковіча, Загароўскіх, Хвенковіча, Борнцэвіча, Савінскага, Савіча, Шубніка, Янковіча, пана Чэрнішэвіча, Карзаліна, Пожарыцкоўны, Баўтруковіча, Данеўкі, Дашкевіча „пароха прусскаго”, Прэснага, „пана шляхетного“ Каскевіча, пана Чадая, Матковіча, Парыка, Кіпріяновіча і др.

Акром гэтага ў памянніку запісаны роды іншых Ольгердовічаў і князёў: Крошынскіх, Огінскіх, Чэтвертынскіх і др.

Нашы памяннікі — гэта „абразы без асоб“, назовы, сэнс якіх затрачаны: імёны, імёны, імёны — і больш нічога! Устаноўленьне рэальных асоб, скрытых пад гэтымі імёнамі, сыстэматызація іх і пасьля дасьледаваньне, г. зн, спастаноўка цэлага раду прыватных і дробных фактаў, якія-бы далі гэтым асобам гістарычныя комэнтары, пачэрпнутыя з рожных крыніц, і, ўрэшце, вывады з гэтай стугі фактаў, маючыя агульнае значэньне, вывады, выясьняючыя падробнасьці і асобнасьці цэлай групы гістарычных падзей, вось якая праца над памяннікамі чакае ў будучыне крыўскіх вучоных.

ЗБОРНІК ТРОЙЦА-СЕРГІЯВАЙ ЛАЎРЫ ХVІ СТАГ. Азнакі мовы: „бръздѣйши і інш. Зборнік зьмяшчае ў сабе забаронную (отреченную) пісьменнасьць, між іншым „Астрологію“.

ЗБОРНІК ХVІ СТАГ. МАСКОЎСКАЙ ДУХОЎНАЙ АКАД. № 185/566. Зьмяшчае ў сабе забаронную пісьменнасць, між іншым „Слово о древе крестномъ“.

ЗБОРНІК ДРУГОЙ ПАЛОВЫ ХVІ СТАГ. Маскоўскай Сынод. бібл. № 937. На першых пісаных лістох, у нізе, зроблена увага, што кніга куплена

„въ Литвѣ въ столице в Вилни в монастырѣ Пресьвятаго и Животворящаго Духа“.

ЗБОРНІК КАНЦА ХVІ СТАГ. Маскоўскай Публіч. бібл. і Рум. муз. № 159. Азнакі мовы: гледячи, взела, жона, крывавилися, матыку, муки тоеи, по речонымъ часе і г. д.

ЗБОРНІК ХVІ СТАГ. ЧУДАВА МАНАСТЫРА № 62/264. Вялізны рукапіс на 756 лістох, ад першага да апошняга радка пісаны аднэй рукой. Надта цэнны дзеля правопісу: усе стацьці перапісаны згодна вымове таго крывіча, які пісаў гэты зборнік. Самая выяўная азнака — аканьне, прыкладам: арла па морю, аконьце, съ табою, самнение, никаму, яво, ежа=еже і г. д. „е“ заміж „а(я)“: кнезя, поеса, свезася, гредуща і г. д.; „о“ заміж „а“: накозати, маностырь, изьвояно, кокою, богряно і г. д.

ЗБОРНІК, ЗЛОЖАНЫ З РОЖНЫХ РУКАПІСАЎ ХVІ і ХVІІ СТ. ІОЗАФАТА КУНЦЭВІЧА. Перах. у Віленскай Публіч. бібл., № 261. Разгледжаны ў праф. Карскага. „Къ исторіи звуковъ и формъ бѣлорусской рѣчи“ (Рус. Филолог. Вѣстникъ № 2, 1890 г.).

ЛЕТАПІС БЫХАЎЦА ХVІ СТАГ. Перахов. у Пазнанскай бібл. Названы ад імені яго ўласьніка „Быхаўца“. Крыўская мова летпісцу належыць да мовы, ўжыванай каля Пінску, але азнак украінскай мовы няма.

СУПРАСЛЬСКІ РУКАПІС ХVІ СТАГ. Які зьмяшчае Ноўгародзкі і Кіяўскі скарочаныя летапісы (Архіў Мініст. Замежн. Спраў) асобнай рэдакціі. Цікава мова гэтых летапісаў з моцна адценеванымі крыўскімі асобнасьцямі.

КОРМЧАЯ ХVІ СТАГ. Маскоўская Публ. бібл. і Рум. муз. № 232. Увесь рукапіс пісаны крыўскай мовай. У гэтай кормчай зьмешчаны Судоўнік Казіміра 1468 году.

КОРМЧАЯ ХVІ СТАГ. Маскоўская Публ. бібл. і Румянцаўскі музэй № 233. Правопіс крыўскі, але сустрачаюцца азнакі баўгарскага і польскага правопісма.

КОРМЧАЯ ХVІ СТАГ. Маскоўская Публ. бібл. і Рум. муз. № 234. Правопіс крыўскі з нязначнымі баўгарскімі азнакамі і польскім уплывам.

СЬПІСАК З ІЗБОРНІКА 1073 Г., пісаны ў ХVІ стаг. Перах. у Віленскай Публ. бібл. № 260. Мова гэтага сьпіску крыўскай рэдакціі: мяшаньне е і 1» (о с(вя)те(м) д(у)се, о с(вя)тей Тр(ои)ци, о правей вѣрѣ, бал. 83; о правей вѣре л. 21 б); в замест у (вчинены); е замест а (я) — „въ кратце зло(же)но на паме(ть)“.

„ХОЖЕНІЕ ДАНИЛА ИГУМЕНА ВЪ С(ВЯ)ТЫИ ГРА(Д) ІЕР(УСА)Л(І)МЪ“. На 91 бал. „Зборніка ХVІ стаг.“. Бібл. гр. Красінскіх у Варшаве, № 408.

ЕВАНГЕЛЬЛЕ УЧЫЦЕЛЬНАЕ ХVІ СТАГ. Перах. у Кіяўскай Дух. Акад. з рукапісаў Мялецкага ман. № 113. У канцы кнігі прыпіска:

„Написана бы(сть) книга сіа повеленіемъ бл(а)говѣрна(го) и христолюбиваго князя Юрыя Семеновича Слоуцкого, а писалъ дьякъ Оустинъ Яцковиць Чечерянинъ“.

АПОСТАЛ ТАЛКОВЫ ХVІ СТАГ. Перахов. у Віленскай Публ. бібл. № 21. На адвароце апошняй 534 балоны маецца запіс такога зьместу:

„в року (1595) стало отступленіе отъ патріархи и прилучилося папежу Руси немало“.

Тутака-ж ёсьць малітва пісца рукапісу, якая канчаецца словамі: „Рабъ І(ісу)с Х(рысто)вь инокъ Ануфрие“.

МІНЭІ ЧЭЦЬ І ХVІ СТАГ. Вілен. Публ. бібл., № 79. Найбольш характэрныя рысы крыўскай мовы маюцца на б. 194 у слове „о с(вя)томъ Іоаннѣ Б(о)гословѣ, како слово(м) навчи ч(е)л(ове)ка написати иконы“.

ПРОЛОГ, МЕСЯЦЫ ВЕРАСЕНЬ-ЛЮТЫ, ХVІ СТАГ. Перах. у Віленскай Публ. бібл., № 94.

ЗБОРНІК ЖЫЦЬЦЁПІСАЎ СЬВЯТЫХ, ХVІ СТАГ. Вілен. Публ. бібл. № 105. На 472 бал. ёсьць дапіска, з якой відаць, што канец рукапісу пісаны рукой Іозафата Кунцэвіча.

ЖЫЦЬЦЁПІС АЛЯКСЕЯ ЧАЛАВЕКА БОЖАГА. Памешчаны на 63 балоне зборніка ХVІ стаг., які перахов. у Маскоўскай Сынодальнай бібл. Жыцьцёпіс мае агаловак:

„М(еся)ца ма(р)та (17) д(е)нь житіе и жи(з)нь ч(е)л(ове)ка б(о)жіа Олексіа“.

Пачынаецца ён такімі словамі:

„Бѣ ч(е)л(о)в(ѣ)къ бл(а)говѣренъ оу римсте граде именѣмъ єоуфиміанъ“.

Рэдакція крыху іншая, чым у Петраградзкім зборніку № 391.

ЗБОРНІК КАНЦА ХVІ СТ., рукапіс Румянцаўскага музэю № СССLХХІІ. Гэта запісная кніжка нейкага сьвятара з рожнымі выпіскамі. З жыцьцёпісаў сьвятых пароблены гістарычныя запісы, пазьней аб гэрэзіях с кніг сьв. Дарафея і Ефрэма Сірына. У канцы:

SINTAГMATION или о святых седми сакраментах то е(ст) о тайнах списаніе блжнаго митрополи(т) филаделфиискаго Кир Гавріила“.

Гэты „Сінтагматіон“ пачынаецца словамі:

„первы(м) а власны(м) добры(м) и(ж) е(ст) бгу яко великій василій мови(т) созданя своего члка для невымовное своеи доброти“.

ПОВЕСЬЦЬ АБ ТРОХ КАРАЛЁХ. Памешчана на 99–165 бал. „Зборніка ХVІ стаг.“ Маскоўская Сынод. бібл. Яна мае гэткі агаловак: „Слово о житіи и о хо(жде)ніи тре(х) короле(в) персидскы(х)“. Характар пісьма падобны да Петраградзкага зборніка. Повесьць падзелена на 46 разьдзелаў, знача — іх менш, чым у Петрагр. зборніку, але больш, чым у Сынодальным зборніку № 367, дзе повесьць абрываецца на 32 разьдзеле.

ІСААКА СІРЫНА І ДОРОФЕЯ АВВЫ навукі з рожнымі прыдаткамі, Вілен. Публ. бібл., № 63. Рукапіс ХVІ стаг., пісаны мовай ц.-баўгарскай с крыўскімі асобнасьцямі.

КНІГА СІМЕОНА МЕТАФРАСТА ХVІ СТАГ. Маскоўская Сынод. бібл. № 219, з запісам:

„сія кніга… монастыра общежительного кутеинского и буйницкого“.

Акром жыцьцёпісаў і слоў з Метафраста ў зборніку памешчаны навукі і бяседы на рожныя сьвяты Іоанна Златаустага і Андрэя Крытскага.

ЛЕСТВІЦА ІОАННА ЛЕСТВІЧНІКА І ТВАРЭНЬНІ АВВЫ ДОРОФЕЯ, КАНЦА ХVІ СТАГ. Маскоўская Публ. бібл. і Рум. муз. № 253.

ЛЕСТВІЦА ІОАННА ЛЕСТВІЧНІКА ХVІ СТАГ. Перах. у Кіяўскай Духоўнай Акадэміі. Запіс: „Андреа з Витебска“.

„СЛОВО ПО(ХВА)ЛНОЕ ВЕЛИКОМУ И ПРЕЧЮДНОМУ АРХ(АН)Г(Е)ЛУ МИХАЇЛУ“. Рукапіс у зборніку ХVІ ст. Сынодальнай бібліатэкі б. Чудов. № 62/264.

„СЛОВА Г(О)С(ПОД)А СПА(СА) НАШЕГО НАКАЗАНІЕ ВСЕМУ ПРАВОСЛАВНОМУ ХРИСТИЯНСТВУ“. Рукапіс Сынодальнай бібліатэкі, ў зборніку ХVІ ст. б. Чудов. № 62/264.

„СЛОВО О ПОСЛЕДНЕ(М) ВРЕМЕНИ". На 230 балонцы „Зборніка ХVІ стаг.“ бібл. гр. Красінскіх у Варшаве, № 408.

„ПРОРЕЧЕНИЯ С(ВЯ)ТЫ(Х) ПР(О)Р(О)КЪ О Х(РЫСТ)Ѣ І(ІСУ)СѢ“. На 177 бал. „Зборніка ХVІ стаг.“ бібл. гр. Красінскіх у Варшаве, № 408.

„ПОЧИНАЕТСЯ РЕ(Ч) О ТРЕ(Х) СТАВЕХЪ“. На 159 бал. „Зборніка ХVІ стаг.“ Бібл. гр. Красінскіх у Варшаве, № 408.

ЗБОРНІК ХVІ СТ. БЯСЕД АЙЦОЎ ЦАРКВЫ. Мова ў зборніку ц.-баўгарская с крыўскімі асобнасьцямі.

ЗБОРНІК СЛОЎ І НАВУК ІОАННА ЗЛАТАВУСТАГА і іншых айцоў царквы, ХVІ стаг. Віленская Публ. бібл. № 257. Азнакі мовы: понедело(к), начнѣмы, послушаймо, повченіе і г. д.

СЬВ. ВАСІЛІЯ ВЯЛІКАГА АБ ПОСТНІЦТЕ, РУКАПІС ХVI СТ. Перах. у Віленскай Публ. бібл., № 53. Пісаны мовай ц.-баўгарскай с крыўскімі асобнасьцямі ў правопісме.

АДРЫВАК С ТВОРАЎ ГРЫГОРА СЫНАІТА ХVІ СТАГ. Перах. у Віленскай Публ. бібл., № 60.

„ЧУ(Д) С(В)ТГО ЕГОРЬГИЯ О ЗМИЇ“. Рукапіс ХVI ст. (Чудовск. сб. № 62/264; Карскій, „Бѣл.“ ІІІ, 47). Належыць да апокрыфічнай літэратуры.

„ПОЧАТОКЪ ВОПРОСОМЪ О СМЫСЛУ РАЗУМА“. Рукапіс ХVІ ст. Маск. Сынод. бібл. № 937. Тыпова богамільскі апокрыф. Гэта зборнік пытаньняў і адповедзяў, паміж іншым і космогонічнага характару. Напр.: Ад чаго ёсьць створаны анелы? Анелы ёсьць створаны ад агня, а ад сьвятла, а ад Духа Божага. Ад чаго сонца ёсьць створана? Ад цялеснай рызы Госпадавай. Ад чаго месяц ёсьць створаны? Ад духа і аера пасаду Божага. Неба стварыў словам, а зямлю стварыў памышленьнем адным, неба зьмерыў пядзію, мора разьліў горсьцію, а зямлю падножкам ног сваіх, а з мора кроў і ваду. У гэтым сэнсе і іншыя пытаньні.

„СТРАДАНЇЕ І ПО(Д)ВИЗИ С(ВЯ)ТГО АП(СТ)ЛА Ї ЕѴ(Г)ЛИСТА МА(Т)ѲѢЯ“. Рукапіс ХVІ ст. (Чудовск. сб. № 62/264; Карскій, „Бѣл.“ ІІІ, 47), балонак у рукапісе 320. Належыць да апокрыфічнай літэратуры шыранай у нас богамільцамі.

„СТРАДАНІЕ… С(ВЯ)ТГО ѲИЛИПА“. Рукапіс ХVІ ст. (Чудовск. сб. № 62/264; Карскій, „Бѣлоруссы“, ІІІ 47). Належыць да апокрыфічнай літэратуры.

„ПО(Х)ВАЛА СЛА(В)НОМУ П(РО)РОКУ ЇЛЬИ ОГНЕН(АГ)О ВОСХОЖ(Д)ЕНЇЯ“. Рукапіс у зборніку ХVІ ст. Сынодальнай бібліатэкі б. Чудов. № 62/264.

„ПОСЛАНІЕ НАПИСАНО(Е) ОТЪ АВГАРЯ Ц(А)РЯ К Г(СПД)У НАШЕМУ І(СУ)С Х(РСТ)У“. Рукапіс ХVІ ст. Маск. Сынод. бібл. № 558; належыць да апокрыфічнай богумільскай літэратуры.

„СЛОВО О ДРЕВѢ КРЕСТНОМЪ“. Рукапіc ХVІ ст., пераховуецца ў Маск. Духоўн. Акадэміі № 185/566. Належыць да апокрыфічнай літэратуры шыранай богамільцамі. Гл. „Памятники отреченной литературы“, Тихонравова, т. І і ІІ.

ЧЫН СПОВЕДЗІ, ХVІ СТАГ. Перах. у Віленскай Публ. бібл. Азнакі крыўскай мовы сустрачаюцца ўсюды, а з ліста 31 пачынаецца „исповѣдь повседневная каждому человѣку православному належная“ — на чыстай крыўскай мове.

ЧАСАСЛОЎ З ДАДАТКАМІ, ХVІ СТАГ. Перахов. у Віленскай Публ. бібл., № 223. Склад мовы і правопісма крыўскія: „пресвятей Богородици, уборздѣ причастіе, аще кто преставиться на воскресеніе Господне, на великъ день“, і інш.

ТРЭБНІК. Пісаны рожнымі характарамі пісьма ХVІ і ХVІІ стаг. Віленская Публ. бібл. № 207.

ІРМОЛОГ ХVІ СТАГ. Перах. у Львоўскім Сьвята-Ануфріяўскім: манастыры. Пісаны крыўскаю скаропісьсю, с крукавымі нотамі.

„ВСѢ(М) ПРАВОСЛА(В)НЫ(М) ХР(И)СТІАНО(М)Ъ исповѣданіе по вся дни маю(ть) в(ъ)си мови(ть) за нєрео(м) служителе(м) ц(е)ркви божіе мо(ц)но“ — стацьця на 5 балонцы „Зборніка ХVІ стаг.“ Маскоўскай Сынод. бібл. Тутака-ж просіцца аб дараваньні сьмяротных грахоў, папоўненых пяцьцю човамі:

„слышаніє(м)ъ, виденіє(м)ъ, и мовеніє(м)ъ недобры(м), осезаніє(м)ъ, обоняніє(м)ъ, и въ несодѣланныхъ милосе(р)дны(хъ) добродетелехъ, которыми опра(в)даю(т)ся вси бл(а)гове(р)ныя лю(ди) во д(е)нь су(д)ный“.

„ПОУЧЕНІЕ ВСЕ(М) ПРАВОСЛА(В)НЫ(М) ХР(И)СТІАНО(М) Д(У)ШЕПОЛЕЗНО И СТРА(Х)У ПОЛЪНО“ — стацьця на 6 балонцы „Зборніка ХVІ стаг.“ Маскоўскай Сынод. бібл. „Поученіе“ стараецца адвярнуць праваслаўных ад пераходу ў унію:

„Правосла(в)ныя хр(ис)тіане п(а)н(о)ве и п(а)ни и вси богобоязливыя мужи и жены закону грече(с)каго… проси(м) и напоминае(м) слово(м) бо(ж)и(м) же бы(с)те не скланяли(сь) на латы(н)ская зловещаніа. и и(х) неполе(з)ное ученіе“.

„СКАЗАНІЯ ПОЛЕЗНАА О ЛАТИНОХЪ, КОГДА ОТЛУЧИШИСЯ ОТЪ ГРЕКЪ И СВ. БОЖІЯ ЦЕРКВЕ“. Рукапіс ХVІ ст. Вілен. Публ. бібл. № 269 па Дабр. Твор гэты складаецца з 10 разьдзелаў.

ТРАКТАТ СУПРОЦЬ ЛАЦІННІКАЎ, канец ХVІ ст. Гэты трактат вядомы толькі з ліста кн. Курбскага, пісанага да Астрожскага. Калі Астрожскі атрымаў ад Пятра Скаргі кнігу „O jedności“, то зьвярнуўся да пісьменніка арыянца Матавілы, чалавека вельмі хітрага, каб той напісаў адповедзь. На гэта абурыўся кн. Курбскі: „хто чуў с правеку ці дзе пісана ў кроніках аб тым каб ваўкарэза ў стада авец на пажыву клікалі? Гэта знача каб прававерны хрысьціянін ад арыянца хрыстаненавіснага цешыўся эпістолямі, або прыймаў ад яго пісаньні, на помач Хрыста Бога“. („Сочин. кн. Курбского“ СПБ. 1914, 461–465).

„ЗАЧАПКА МУДРАГО ЛАТЫННИКА ЗЪ ГЛУПЫМЬЪ РУСИНОМЪ ВЪ ДИСПУТАЦІЮ, ИЛИ ПРОСТО РЕКШИ В ГАДАНІЕ ИЛИ БЕСѢДУ“. 90-е годы ХVІ ст. Аўтор гэтай расправы мніх Хрыстафор.

„РОЗМЫШЛЯНІЯ НА НЕДѢЛИ ЦѢЛОГО РОКУ И НА СВЯТА“. Рукапіс Віл. Публ. бібл. ў Добр. № 255.

ПОЛЕМІЧНЫ ТРАКТАТ СУПРОЦЬ РОЖНАВЕРЦАЎ, КАНЦА ХVІ СТ. ( „Архивъ Ю.-Зап. Рос.“, ч. І, т. VІІІ.) Захаваўся ў двох кнігах, часьцю друкаваных, часьцю рукапісных. Магчыма, што абедзьве кнігі становяць цэлае ў двох часьцях. Адзіны экзэмпляр гэтага навукова і сыстэматычна апрацаванага трактату захаваўся ў бібліатэцы Кіяўскай Духоўнай Акадэміі. Агалоўнай балоны кніга ня мае.

Першая часьць складаецца з 12 разьдзелаў:

„О образѣхъ; И образоборцомъ на противныя ихъ слова отказъ; Которого часу отъ самыхъ христіанъ образоборство повстало; Образоборцомъ на некоторые ихъ простыя слова отказъ; О крестѣ, для чого знаменаемъ лице свое крестообразно рукою; О хожденіи съ кресты; О хвалѣ и чести святыхъ угодниковъ; О молитвѣ святыхъ; О постѣ; О сповѣди; О пречистомъ тѣлѣ и крови Христовой; О отшедшихъ свѣта сего, ижъ о нихъ память чинити“.

У другой часьці 10 разьдзелаў:

„О Пресвятой Тройцы; О превѣчнемъ божественнемъ рожствѣ І. Христа; Доводы о правдивомъ божествѣ и человѣченстве Христовѣм; Доводы о божествѣ Духа Святого; О исхожденіи св. Духа; Отказъ на аргументы противныхъ о божествѣ Христовѣ; О понуреніи новокрщенскомъ; Отказъ аріаномъ на слова ихъ противные Пречистѣй Богородицы“.

Невядома хто быў аўтор гэтай кнігі.

ПСАЛТЫР ХVІ СТ. Рукапіс Румянцаўскага музэю СССХХХV, ў 4-ку, 205 лістоў.

Для прыкладу мовы выпішам 150 псальм:

„Благословеныи му(ж) о(н)же не о(т)шо(л) впора(д)у неуч(с)тивы(х) ани сталъ на дарозе (!) грешных а ни сто(л)цу губите(л)ско(м) неседе(л). але взаконе г(с)ни воля его е(с). въ то(м) же законе буде(т) ся вчилъ днь и но(ч) и буде(т) яко дерево саженое ведле во(д) текущи(х) которое(ж) дасть ово(ц) свой ча(с)у своего а листъ его не впаде(т) и все штоко(л)ве и вчини буде(т) ему поспева(л) не та(к) же вже грешные не та(к). але яко поро(х) которо(г) по(д)носи(т) ветръ отъ земли. для то(г) и не повстану(т) оупора(д)у справе(д)ливы(х). бо ведае(т) г(с)дь дорогу справе(д)ливы(х). дорога злосниковъ загине“.

„ПРОТИВ ПОВЕСТИ НИНЕШНИХЪ БЕЗБОЖНЫХЪ ЕРЕТИКОВЪ, што поведают не молитися ангеломъ, ни апостоломъ, ни пречистой Богородици и ни которому светому, а ни всемъ светым; а ни закона хрестянского не исповѣдаютъ, ни апостольского учения, и всех святых святителеи и преподобных отец, и уставы законных отлагаютъ“.

Зборнік канца ХVІ ст. які прыналежыць Ф. Тэрноўскаму (перадрукаваны ў „Архивъ Ю. З. Р.“ ч. І, т. VIII, бб. 3–44). Рукапіс гэты быў раней у Супрасльскім манастыры, бо ў ім, між іншымі, знаходзіцца ліст С. Кімбара, ігумена гэтага манастыра. Акром таго, па зьместу, зьяўляецца дапаўненьнем да іншых сьпісаньняў, паўстаўшых у гэтым манастыры супроць лютараў. Гэта праўдападобна адповедзь на кнігу Буднага „О оправданіи грѣшного чоловѣка предъ Богомъ“.

---

---

1. А знача Скарына пераклаў і надрукаваў усе кнігі старога і новага закону.
2. У Літоўскай Мэтрыцы дададзена: „хотя бы пакъ и ни одного человѣка не мѣлъ“.
3. У Літоўскай Мэтрыцы дададзена: „А кнегини и паньи и боярыни, вдовы, мають выправляти людей своихъ“.
4. У Літоўскай Мэтрыцы дададзена: „Такъ тежъ што ся дотычетъ мѣстъ князьскихъ и папскихъ и всее шляхты, и мѣстъ неволочныхъ, и тежъ бояръ ихъ и слугъ дворныхъ, которые домки свои мають, и ктому огородниковъ: яко отъ тоѣ службы земскоѣ, такъ тежъ и отъ тыхъ платовъ нынѣшнихъ, съ того почту, тяглыхъ людей выписаныхъ выймуемъ, кромѣ тыхъ мѣстъ Подляшскихъ, въ которыхъ будуть мѣщане волоки свои мѣти; съ таковыхъ мѣстъ, зъ волокъ, повинни службу земскую панове ихъ заступовати, и тотъ платъ нашъ выдати. А што ся дотычетъ мѣщанъ, которыи волокъ не мають, а на огародехъ и на малыхъ землицахъ сѣдятъ: съ тыхъ службы, а никоторого плату быти не маетъ“.
5. Ў арыгінале адно ці два словы сьцерты.
6. Ў арыгінале недапіска.
7. Відаць, што ў гэтым артыкуле зьмест скажаны спамылкамі ці пропускамі.
8. Марыя, маці Хрыста.
9. Ісус, араб.
10. Анел Гаўрыэль, арабізм.
11. Малітва, слова перскае.
12. Імя ангела сьмерці.
13. Сялам даці — прывітаці, сказаці „assalamun alaikum“ (=супакой табе!). Сялам — слова арабскае.
14. Прапушчаны арабскі сказ; яго даслоўны пераклад „Сказала Марыя: „Ці прышоў даведацца, ці ўхапіці?“ Наступны крыўскі сказ ё вольным перакладам гэтага арабскага.
15. Вячорная малітва, араб.
16. Супакој табе! Гэтак мусульмане вітаюць адзін аднаго.
17. Супакој вам!
18. Ангел Міхал, араб.
19. Пахавальную малітву, араб.
20. На мейсцы, што тут пакінена пустым, у арыгінале арабскі сказ, які гучыць даслоўна гэтак: „Супакој табе і матка!“ Вольным перакладам яго ё далейшы беларускі сказ.
21. Антыхрыст, араб.
22. На пакіненым тут пустым месцы ў арыгінале стаіць араб. слова „хікајат“, што значыць „апавяданьне“. Аўтор „Аль-Кітабу“ пераклаў яго словам „гысторыја“.
23. кнізе, араб.
24. Вера, тут у значэньні рэлігійнае малітвы, песьні; араб.
25. Малітваў.
26. Ахвяра, жэртва са статчыны.
27. З умываньем, араб.
28. З тае прычыны, што ў рукапісе о і у абазначаюцца адным знакам, — няма ведама, як тут трэба чытаць: „за учня“ (=за вучня) ці „за очне“ (=за вочне).
29. Вера, тут ужыта ў значэньні рэлігійнае малітвы, песьні.
30. Кафірын — нявернік, паганін, той, хто ни верыць у адзіноства Божае. Гэтак мусульмане завуць і хрысьціянаў.
31. Забаронена, араб.
32. Кабай, Кааба — мусульманская сьвятыня ў Мецы, месьце раэвінаў Махамэда.
33. Фарз — закон Божы, араб.
34. „Аўтор Аль-Кітабу“ рэдка ўжывае слова „учоны“, звычайна — „наўчоныј“, дык мусіць „учоныј“ пад уплывам польскага „uczony“.
35. Дазволенае, араб.
36. Забароненае, забаронены, араб.
37. На пакіненым тут пустым месцы ў арыгінале арабскі сказ, даслоўна гэтакі: А ён Бог ё на нябёсах а на зямлі, ведае вашыя таемныя і яўныя і ведае, што заслугуеце? Вольным перакладам гэтага араб. ё далейшае крыўскае (радок 10–11, 138 b).
38. Азраіл — ангел сьмерці; як бачым далей, аўтор „Аль-Кітабу“ перакладае яго крыўскім словам „душаемца“.
39. Суннат — загад Махамэдаў, араб.
40. У арыгінале на мейсцы гэтых двох сказаў стаяць адпаведныя ім арабскія.
41. У арыгінале на мейсцы гэтых двох сказаў стаяць адпаведныя ім арабскія.
42. У пачатку гэтай стацьці на белязе адзначана: „перестрога христіаномъ“.