Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі/XVII стагодзьдзе

← XVI стагодзьдзе

XVII стагодзьдзе Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1926 год

XVIII стагодзьдзе →

Прапануем да спампаваньня!

XVII стагодзьдзе.

XVII стагодзьдзе ў гісторыі нашай пісьменнасьці, як і ў гісторыі дзяржаўнасьці — гэта нахіл да ўпадку, рэакція ў грамадзянстве пасьля уздойму XVI ст. Люблінская дзяржаўная унія 1569 году, сьмяротна раніла дзяржаўны арганізм в. кн. Літоўскага, а рэлігійная унія 1596 году давяршыла ранейшы разьдзел у грамадзянстве, якое, высілкамі рэлігійнай рэакціі, было кінута на цэлых два стагодзьдзі на шлях занепаду.

Разбуджанае, ў другой палавіне XVI ст. гуманітарна-рэформацкім рухам, нашае грамадзянства пабачыла сябе адстаўшым ад заходна-эўропэйскага поступу і хапілася за умысловую працу, а ўрэшце, за абрываньне школ для асьветы шырэйшых масс. Гэтае разбуджанае грамадзянства, саўсім натуральна, старалася сьпярша утрымацца на асновах уласнай крыўскай культуры, але падасьпеўшае змаганьне за праваслаўе зьбіла яго с правільнага шляху на блуднікі, з якіх наш народ дагэтуль ня можа яшчэ выйсьці на простую дарогу.

Сталася гэта вось якім чынам. Усходнае славянста, разам с хрысьціянствам, прыняло ц.-баўгарскую пісьменнасьць. Гэта адзіная пісьменнасьць для ўсяго славянства ўсходнага абраду, спачатку, пакуль заходна эўропэйскія народы былі скаваны мёртвай лацінай, давала перавагу ўсходнаму славянству над славянствам заходным. Але калі гуманістычны рух вызваліў заходняе славянства с пут мёртвай лаціны, вызволеныя заходна-славянскія, германскія і другія мовы зьвярнуліся да жывых крыніц народнай мовы, з якіх чэрпалі патужныя сілы для свайго адраджэньня. У гэты самы час у нас сталася наадварот. Пад націскам рэформаціі і каталіцтва ўсходны славянскі абрад не спрамогся парваць з мёртвай ц.-славянскай граматнасьцю, каб кожды з усходна-славянскіх народаў мог пачаць развіваць сваю ўласную мову. Наадварот, павадыры праваслаўнага ўсходнага славянства пастанавілі за ўсякую цану утрымаць гэту штучную і шкодную еднасьць для усіх славянскіх плямён, ад Адрыятыку да Ноўгарада, якая мела выражацца ў адзінай кніжнай мове, а ўжо ў канцы XVI і ў пачатках XVII ст. праявілася жаданьне прыблізіць нават жывыя мовы паасобных усходна-славянскіх плямён да „любезнѣйшого“, „суптелнѣйшого языка словенского“.

Мысьль гэта выплыла з саўсім фальшывых асноў, што бытцам, калісь, ўсе славянскія плямёны мелі адну супольную мову, якая захавалася не сапсаванай у літургічных і рэлігійных кнігах. Асобныя дыялекты славянскіх плямён былі вытлумачаны як агрубеньне і адзічэньне гэтай кніжнай мовы ў вуснах простага народу. І вось, заходна-эўропэйскі гуманізм у нас пайшоў пад клічам павароту граматнасьці і мовы народных масс да ц.-славяншчыны. Знайшліся абаронцы, моцныя пратэктары і гарачыя пропагатары гэтай ідэі, якую падтрымліваў у дадатку канстантынопальскі патрыархат і маскоўскі царызм.

У чысьленных, закладных, ў канцы XVI ст., грэка-лаціна-рускіх брацкіх школах, пастаноўлена было праводзіць на практыцы перавучываньне маладзежы. З гэтай мэтай „спудеям“ забаронена было гаварыць між сабой мовай „простай“, пазвалялася гаварыць толькі „па славянску і па грэцку“ (Голубевъ, „Истор. Кіевск. Академіи“ т. І, б. 198), а ў межах рэчыпасполітай яшчэ і па польску. Мова народная служыла ў школах, толькі як памочнае знадабьбе да навучаньня чужых моў, а галоўна мовы славянскай. Каб-жа адразіць вучняў ад мовы народнай, у школах як праваслаўных так і езуіцкіх, пісаліся вучыцелямі рыторыкі школьныя драмы, ў якіх выводзілі дурнога, забабоннага і сьмешнага селяніна, каторы гаварыў „простай“ мовай рожную нісянеціцу. Гэткім чынам жывая крыўская мова ў вачох, сьпярша студэнтаў, а пасьля ўзрослых грамадзян, ужо ў пачатках другой палавіны XVII ст. сталася з мовы „простай“ мовай „мужыцкай“. „Спудзеі“ брацкіх школ, праўда, навучаліся мёртвай і дзікай кніжнай тарабаршчыны, каторая акром школы нідзе ў практычным жыцьці ня мела дапасаваньня. Сумесныя-ж соймы, зьезды і паходы с палякамі давалі поле да шырокага карыстаньня шляхце мовай польскай, якая з сьвігавічнай скорасьцю пашыраецца сярод грамадзянства. Дзеля гэтага саўсім няслушна прыпісуюць віну спольшчаньня нашай шляхты адзіна езуітам і уніятам ды пропагандзе каталіцтва. Духавенства праваслаўнае і брацкія праваслаўныя школы палажылі нічуць ня менш сваіх высілкаў у гэтым кірунку.

І гэта саўсім зразумела, калі прыняць пад увагу, што паняцьце націі ў тыя часы заступалася дзяржаўнай і рэлігійнай прыналежнасьцю. Стоючы цьвёрда за ўсходны абрад дзеячы гэтага абозу, адпіраючы нападкі каталікоў, пісаныя польскай мовай, самі пачынаюць пісаць і друкаваць сьпярша полемічныя, а пазьней нават і літургічныя кнігі. Ад праваслаўных не адставалі уніяты. Дзеля гэтага рэлігійная полеміка, калі яшчэ пісалася і друкавалася ў першай палове XVII ст. паралельна с польскім тэкстам у асобных выданьнях, то ў другой палавіне XVII ст. ужо і праваслаўныя і уніяты ў палеміцы пераходзяць выключна на польскую мову.

Славэтная паправа кніг, якая нарабіла гэтулькі замяшаньня ў Масковіі, так сама адбывалася і ў нас. Фікары Сьвягягорац, мніх віленскага Сьвятадухаўскага манастыра, ўжо ў канцы XVI ст. заклікаў:

„Книги церковныя всѣ и уставы словенскимъ языкомъ друкуйте; сказую бо вамъ тайну великую, яко діяволъ толикую ненависть имаетъ на словенскій язык, же ледво живъ отъ гнѣву… А то для того діаволъ на словенскій языкъ борбу тую маетъ, занеже есть плоднѣйшій одъ всихъ языковъ и Богу любезнѣйшій… Тако да знайте, якъ словенскій языкъ предъ Богомъ честнѣйшій естъ и отъ еллинского и латинского-же се не байкі суть“…

Гледзячы на сьвет с келейнага ваконца Сьвятагорац і яго паплечнікі, Лявон Карповіч і Мелеці Сматрыцкі, заступалі народную мову ў пісьменнасьці штучным конглёмэратам, між іншымі мяркаваньнямі, са значнай дозай наіўнай веры ў тое, што гэтым яны сапраўды дасоляць чорту і дагодзяць Богу. А ў выніку мова нашай пісьменнасьці, якая ў XVI ст. была дайшоўшы немаль поўнага збліжэньня з народнай, пад уплывам новых кірункаў думкі, пачынае прыбіраць што раз больш славянізмаў у арыгінальных творах, пісаных „дзеля лепшага выразуменьня люду паспалітага“, а ў кнігах „папраўленых“ і па некалькі разоў выдаваных перабражацца да непазнаньня. Для прыкладу возьмем кнігу „О сакраментах“ напісаную ў 1637 годзе Сыльвэстрам Косавым, біскупам Мсьціслаўскім, якая друкавалася кожды раз с папраўкамі: ў Кутэйне ў 1637 годзе, (першы раз), у Крэмянцы ў 1638-г., другі раз у Кутэйне ў 1653 годзе, ў Кіяве ў 1653, 1657 і 1668 і ў Чарнегаве ў 1716 г.

Тэкст Кутэйнскага выданьня 1637 г. Вопр. Которая ест форма того сакраменту, албо ли которыя слова совершаютъ тую тайну?		Тэкст Чарнегаўскага выданьня 1716 г. Вопр. Кая форма, или совершеніе тоя тайны?
Отв. Суть тые слова Христовы над хлѣбомъ: „пріимитѣ и ядитѣ, се есть тѣло мое“. А над виномъ: „Пійте отъ нея вси, си есть кровъ моя“. Тыхъ абовемъ словъ самъ Спаситель нашъ зажылъ, гды на тайной вечери своей хлѣбъ и вино въ правдиво тѣло и въправдивую кровъ перемѣнилъ. Понѣважъ теды тайна тая есть великая, повиненъ такъ священникъ, яко и свѣцкій каждый…		Отв. Совершается тайна сія по словесѣхъ Христовыхъ силою Духа св. реченными: „и сотвори хлѣбъ убо сей честное тѣло Христа твоего, а еже въ чаши сей, честную кровь Христа твоего, преложивъ я Духомъ твоимъ святымъ“. По глаголѣхъ бо сихъ пресуществованіе абіе бываетъ, и премѣняетъ хлѣбъ въ истинное тѣло Христово, а вино въ истинную кровь Христову. Остают точію віды, яже відятся…

Ужо ў мове арыгіналу 1637 году відаць уплыў польшчыны і царкоўна-славяншчыны, а ў папраўленай са стараны мовы і тэксту выданьні 1716 г. бачым ужо мову „ачышчаную“ і саўсім нічым не падобную на народную. Гэтак, пачынаючы з другой палавіны ХVIІ ст., акром вельмі рэдкіх здарэньняў, былі „папраўлены“ ўсе крыўскія царкоўныя кнігі. Старакрыўская пісьменнасьць захавалася толькі ў ранейшага часу рукапісах і старадруках.

„ОТЪ ПРОТА СВЯТЫЯ ГОРЫ АѲОНСКІЯ И ВСЕГО СОБОРА ИХЪ ЯНУШУ КОРОЛЮ УГОРСКОМУ посланіе второе и отвѣтъ ко вопрошению его противу ученій Люѳторова учителя ихъ“. У зборніку пачатку ХVІІ ст. Кіява-Міхайлаўскага манастыра № 1656.

Угорскі кароль Януш (з Заполя), бачучы закалоты сярод духоўных, выкліканыя паяўленьнем лютэранства, зьвернуўся, праз свайго канцлера, „Лацъка“, ў 1534 годзе да прота Афонскай гары, каб той парадзіў як устанавіць згоду сярод духоўных „егда дастъ Богъ, да ся уединимо, да будетъ едина вѣра, едино стадо и единъ пастырь Христосъ“ Лацка просіць даць адповедзі аб чысцы, аб мытарствах, аб пастох, споведзі, літургіі, чэсьці сьвятых і Маці Божай, жанідзьбе духавенства

Прот Гаўрыэль гаворачы аб блудах лютэран закрануў і разыходжаньні с каталіцтвам і каротка даў адповедзь на ўсе пастаўленыя яму пытаньні, акром жанідзьбы духавенства, бо і праваслаўныя духоўнікі былі жанаты. Прот Гаўрыэль галоўна апіраецца на пісаньнях сьв. айцоў і паданьнях, чаго не прызнавалі лютэране. Гэта ёсьць першая спроба зьбіваць учэньне лютэранаў са стараны праваслаўных і хоць не вызначаецца лёгічнасьцю разьвіцьця мысьлі, але сваей кароткасьцю і яснасьцю мела ўплыў на ўсе пазьнейшыя полемічныя творы супроць лютэранаў.

„ЕВАНГЕЛІЕ НАПРЕСТОЛЬНОЕ, стараніем и накладомъ е. м. п. Лукаша Мамонича и пана Козмы Мамонича бурмистра виленского. Выдрукована бысть сія книга в месте столечном Виленском в лѣто отъ созданія міру 7108, а от воплощенія гда Бга и спса нашего Іс. Ха 1600 мца июля 16 дня“.

Евангельле гэтае называецца ў бібліоюграфаў „юсавым“, таму што ўжыта ўсюды літара „юс“ замест у. Друкавана ў ліст 9+393 лісты. Мова ў тэксьце царкоўна-баўгарская. Каратаеў пад гэтым самым годам падае (292–293) „Четвероевангеліе“ друкаванае ў Вільні.

„ЧАСОСЛОВЕЦЪ“, друк. ў Мамонічаў, ў Вільні, 1601 г., ў 4-ку.

„МОЛИТВЫ ПОВСЕДНЕВНЫЯ“, друк. ў Вільні, 1602 г., ў 8-ку, 20 лістоў+72+144+168 і 25 лістоў.

„О ОБРАЗѢХЪ, о крестѣ, о хвалѣ Божіей і о хвалѣ и молитвѣ Святыхъ и о иныхъ артукулахъ вѣры, единое правдивое церкве Хрістовы“, друк. ў Вільні, 1602, у 12-ку, каля 100 лістоў, 200 балонак. (Ундольскій). Полемічны твор са стараны праваслаўных супроць рэформатаў. Захаваўся гэты твор часьцю друкаваным, часьцю ў рукапісным адзінцы Кіяўск. Дух. Акадэміі.

Гэта адна з найгрунтаўнейшых прац, якія былі пісаны супроць новаверцаў са стараны праваслаўных. Перадрукавана ў „Архивъ Ю. З. Р“. ч. І. т. VIII, бб. 59–123.

Зьмест гэтай кнігі гл. на б. 495, пад агалоўкам „Полемічны трактат супроць рожнаверцаў, канца ХVІ ст.“ Аб друкаваньні гэтага твору ў Вільні ў 1602 годзе, як вышэйадзначана, пачэрпнута ведамка з Ундольскага.

„ВОПРОСЫ И ОТВѢТЫ ПРАВОСЛАВНОМУ ЗЪ ПАПЕЖНИКОМЪ“. Рукапіс Маск. Сынод. бібліатэкі № 271. У форме дыалёгу даёцца адпор каталіком: пытаньні задае каталік, адпавядае праваслаўны. Гутарка ідзе галоўным чынам аб дагматычных разыходжаньнях.

(Гл. „Памятники полемической литературы въ Зап. Руси“ кн. ІІ, СПБ. 1882 г. бал. 25).

„Папежникъ: Если, ведлугъ твоей повѣсти, костелъ Римскій не естъ продкуючимъ всѣмъ костеломъ по всемъ христіянствѣ, а бискупъ Римскій не естъ повшехнымъ пастыромъ всѣхъ овецъ Христовыхъ, — поготову, ваши патруархове и церковъ Восточная, которыхъ перемогли брони пекелные, абовѣмъ ихъ осягнула безбожная тиранская рука, гдѣ имъ жадныхъ наукъ, ани ряженя и справозаня, ведле потребы, овцами Христовыми, ани розширеня хвалы Божее Турчинъ не допущаетъ.

Православный: На тую квестію ачбы ся не годидло тобѣ жадное отповѣди дати, поневажъ въ суды Божіе вдаешся, и зъ другое стороны плётками наробляешъ, а вшакже, абысь не розумѣлъ собѣ за выграную, мѣти ты, который ведле свѣта того звыкъ наболше уважати, старіе минаючи, спыталъ бымъ тя: кгды оно презъ триста лѣтъ по Вознесеніи Господнемъ, гдѣ еще всѣ цесари, короли, княжата погане были, кгды оно въ Римѣ преслѣдовано было чи былъ, чи не былъ правдивый костелъ або церковъ на свѣтѣ? И многа на свѣтѣ такихъ и тому подобныхъ маемо прикладовъ, которыхъ, уходячы продолженя, опущаю оные, тылко Господни слова припоминаю: „хто хочетъ ити за мною, нехай несетъ крестъ свои и наслѣдуетъ мене“. „Нѣсть слуга большій надъ пана своего“. „Если мене преслѣдовали, и васъ будутъ преслѣдовати“, помыкати и нарекати, и смутитеся будете, а свѣтъ ся будетъ веселити, але будте доброго сердца, абовѣмъ „я звитяжилъ свѣтъ“. И апостолъ: „валка наша не съ тѣломъ, ани съ кровію, але зъ духовными войски князя темности“. Хочай же и церкви Греческіе Всходніе и пастырове ихъ подь зверхностю безбожника суть, але вѣрою одинъ Христосъ царствуетъ, которого моцъ въ немощехъ нашихъ выполняется. Прото не оныхъ, гдѣ зъ ласки Божае и вѣра, набоженство, и сукцессія апостолская, и любовъ необлудная, и церковныя правила вцале зааръжаные и отъ вшелякихъ геретицствъ незмазаные, але оныхъ, которымъ на тыхъ помененыхъ речахъ збываетъ, а на то мѣсто иншые неслыханые у оное першое церкви новотныи уставы суть впроважоны, посполу и зъ замкненемъ тое речи мовлю: („всякій, который чинитъ грѣхъ, неволникъ естъ грѣхови“; и зась: „не вѣдаете ли, яко емуже представляете себе рабы въ послушаніе, рабы есте, егоже послушаете) брони пекельные перемогли“.

„СОБРАНЬЕ КОРОТКИХЪ А УЗЛОВАТЫХЪ ПОВѢСТЕЙ, КОТОРЫЯ СЯ ПО КГРЕЦКУ ЗОВУТЪ АПОѲЕГМАТА“. Паводле Вішнеўскага (Hist. Polsk. Lit, т. VIII) рукапісны экзэмпляр гэтых повесьцяў быў у бібліатэцы Талстога ў Маскве; павыжшы агаловак узяты з запісак менскага архэолёга Татура. Татураўскі рукапіс быў датаваны 1603 годам, складаўся с чатырох часьцей. У першай часьці зьмешчаны „вузлаватыя“ повесьці, г. зн. анэгдоты і прыповесьці рожных філёзафаў і аб філёзафах, у другой — цароў, каралёў і князёў, у трэцяй — лакедамонцаў, у чацьвертай — повесьці і чыны растаропных жанок. Аўторам повесьцяў быў Бэньяш Будны. Кніга гэта была надрукавана ў польскай мове ў 1614 годзе, ў Любчы (каля Новагорадка), друкаром Пятром Кмітам с пасьвятай Адаму Хрэбтовічу. Гэты-ж Бэньяш Будны пераклаў на польскую мову кнігі Цыцэрона аб старасьці і прыязьні. Подобна як у польскай мове Сымона Буднага, так і ў Бэньяша Буднага многа крыўскіх слоў і зваротаў

„ОКТАИКЪ, сирѣчь осьмогласникъ“… Друкаваны сьвятаром Даміянам у Дэрманскім манастыры ў 1604 годзе, ў ліст, 13+160+146 і 7 лістоў. У двох мовах: ў крыўскай і ц.-славянскай. Паводле акрэсьленьня Сахарова: „на литовско-русскомъ и словянскомъ языкахъ“.

АПОЛЁГІЯ ФЛЁРЭНТЫЙСКАГА САБОРУ. Друкавана ў Вільні 1604 г., ў 4-ку (Ундольскій „Хрон. Указ“. бал. 24, № 156).

„ОБОРОНА СОБОРУ ФЛОРЕНТІИСКАГО осмого, противъ фальшивому недавно отъ противниковъ згоды выданому“… Друкавана ў Вільні ў 1605 годзе, ў 4-ку. Кніга гэта напісана рэктарам віленскай мітрапалічай уніяцкай калегіі Пятром Федаровічам. Пераклад на польскую мову даканаў віленскі Сьвятатроецкі архімандрыт Геласі Русоўскі і надрукаваў у Вільні ў 1603 г. ў 4-ку, пад. агалоўкам:

„Obrona s. Synodu Florenckiego powszechnego dla prawowiernej Rusi napisana przez Piotra Fiedorowcza w Wilnie, Collegium ruskiego I. M. X. Mrtropolity Kijowskiego rektora, a przez Gelasiusza Rusowskiego, archimandritą Wileńskiego na polski język prełożona“.

Федароўскі у гэтай кнізе адпавядае на гісторыю тагож сабору, напісаную Клерыкам Астрожскім і даводзіць, што берасьцейская унія ёсьць простым адноўленьнем уніі ранейшай, флёрэнтыйскай. Гэткім чынам ўладыкі, каторыя прыймалі унію, не адступнікі а абаронцы старасьветчыны. У дадатку, ўсе прывілеі, якія атрымлівала духавенства ўсходнага абраду ад каралёў, ад часу флёрэнтыйскай уніі, даставала пад варункам, што будзе ў еднасьці з рымскай царквой. Далей даводзіць аўтор, што усходны і заходны абрадак не так крэпка паміж сабой рожняцца, як протэстантызм рожніцца і ад каталіцтва і ад праваслаўя.

У „Абароне“ Федаровіча першы раз былі сабраны ўсе летапісныя ведамкі аб стасунках Русі з Рымам, пачынаючы ад князя Валадзімера. І ў гэтай часьці дадзены вывад, што Флёрэнтыйская унія саўсім лёгічна выплывала з гісторыі ўсходна-славянскай царквы, якая ў істоце ніколі з Рымам не парывала.

УЧЫЦЕЛЬНАЕ ЕВАНГЕЛЬЛЕ 1604 Г. Рукапіс Кіява-Міхайлаўскага Манастыра (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І, б. 393).

„ПОСЕЛЬСТВО ДО ПАПЕЖА РЫМЪСКОГО СИКСТА ІV отъ духовенства и отъ княжатъ и пановъ рускихъ зъ Вильни року 1476 мѣсеца марта 14 дня черезъ пословъ въ томъже листе нижеименованныхъ“, Вільня, 1605 году. Гісторыя пасольства такая: На просьбу в. кн. Літоўскага Казіміра ў 1458 годзе папеж прыслаў для Літвы мітрапаліта Грыгора Баўгарына. Па смерці Грыгора крыўскія біскупы стала пачалі сабе абіраць мітрапаліта, які тытулаваўся „мітрапаліт Кіяўскі і ўсей Русі“ (у адрожненьне ад маскоўскіх мітрапалітаў, якія тытулаваліся „мітрапаліт Маскоўскі і ўсей Русі“. Гэтак наступнікам мітрапаліта Грыгорага Баўгарына быў абраны Місаіл, з роду князёў Петруцкіх, і, с просьбай пацьвердзіць гэты выбар, вясной 1473 году пасланы быў ліст да папежа. Мінула тры гады і папеж не даў ніякай адповедзі на высланы саборам ліст. Тады, ў марцы 1476 году, быў апрацаваны другі ліст і высланы разам с пасольствам. Лісты гэты даюць пробку познага візантыйскага красамоўства, якое вызначалася многамоўствам і мнозствам комплімэнтаў.

Аўтары ў гэтым лісьце зазначаюць, што ў істоце няма рожніцы ў веры паміж грэкамі і рымлянамі ды „російскими словенами“, а тымчасам яны даведаліся, што ўсходна-славянскую царкву выстаўляюць перад папежам як паганскую. Аўторы прыраўніваюць, абвінаватчыкаў да бязводных хмар, якія развяваюць ветры, да бязплодных дрэў, сьпененых хваль і інш. Падаўшы, ў другой часьці, ведамкі аб сабе і вызнаньне сваёй веры, аўторы падаюць свой погляд на папежа, як на найсьвяцейшага пастыра і старшыну ўсіх патрыархаў, і больш таго, яны ў каталіцкі спосаб тлумачаць догматы, але пры гэтым зазначаюць, што кождая старана павінна мець непарушным звычай і парадак сваей царквы. Урэшце просяць каб папеж выслаў двох добраразумных мужоў, якія-бы добра ведалі права і абычаі абодвых царквей і якія-бы шчыра прытрымліваліся пастаноў флёрэнтыйскага сабору: з іх аднаго вызнаўца ўсходнага, а другога заходнаго абраду. Закончаны ліст просьбай аб благаслаўленьне і адповедзь.

Адшукаў гэты ліст і падаў віленскаму магістрату да пацьверджаньня і ўпісаньня ў актовыя кнігі Іпаці Поцей.

Тагочасныя праваслаўныя пісьменнікі прагалосілі гэты ліст падробленым, але навейшая гістарычная крытыка прызнае яго праўдзівым.

Мне асабіста давялося, здарэньнем, бачыць у. п. Солтана ў Вільні (ў 1916 годзе) пяць пэргамінных грамат, выданых на імя яго продка, які езьдзіў у гэтым пасольстве ў 1476 годзе ў Рым. Одпісы грамат п. Солтан меў злажыць ў віленскім „Towarzystwie Przyjaciòł Nauk“ дзе ўжо раней чытаў ён даклад аб гэтых граматах.

„ЛИСТЪ МЕЛЕТІЯ ПАТРЇАРХИ АЛЕКСАНДРІЙСКОГО до велебного еп. Ипатія Потѣя… о отступленьи его, з напоминанемъ отцевскимъ до него писаный. В манастыри дерманскомъ выдроукованый, в лѣто от рожества Христова 1605“. Сахаров адносіць гэту кнігу да „Літоўска-русскіх“ друкаў (Сказ. Русск. Нар., т. ІІ, бал. ІХ–Х), бо кніга напісана старакрыўскай мовай.

Разгледзіўшы важнейшыя асобнасьці праваслаўнай навукі, патрыарх у чулых выражэньнях заклікае Іп. Поцея кінуць Унію.

„СЛУЖЕБНИКЪ, или божественныя литургіи… „въ друкарнѣ Леона Мамонича“. Вільня, 1607 г. ў 4-ку 112+464 лісты. Перадрук са служэбніка віленскага выданьня 1583 г.

„ЛЕКАРСТВО НА ОСПАЛЫЙ УМЫСЛЪ ЧЕЛОВѢЧІЙ, а особливе на затвердѣлыя людскія, заведеныя свѣтомъ, альбо якими грѣхами, до Ѳеодора Мниха, а въ особѣ его до кождого чловѣка, кто въ якомъ кольвекъ есть грѣху, съ приложеніемъ при концѣ тестамента Василія Царя Греческого сыну своему Льву Философу; переложено съ Греческого Даміаномъ Пресвитеромъ". Друкавана ў Астразе 1607 г., ў 4-ку, на царкоўна-баўгарскай і крыўскай мовах.

Глава III о чести священническія. Цѣло имѣй мудрованіе православнымъ догматомъ, и почитай матере твою церковь, иже о святомъ Дусѣ тя воздои, и съ Христомъ о Бозѣ мною на главу твою вѣнецъ возложи. Аще бо плотскія твоя родителя долженъ еси стыдѣтися и почитати, множае паче еже о дусѣ Божіи тя родившихъ предпочитати, они бо временный животъ чадомъ даруютъ, сіи же вѣчный животъ по рожденіи ради ходатайствуютъ.		О учтивости духовныхъ. Здоровый розумъ мѣй о православной науцѣ. Имѣй въ почтивости назбытъ матку твою церьковь, которая Духомъ Святымъ тебѣ персями своими выховала, и съ Христомъ ведлугъ Бога презъ мене корону на голову твою вложила. бо если тѣлесные твои повиненесь шановати и чтити, далеко большей тыхъ, которые тя въ Духу Божіомъ породили над то чтити. Бо тамтые дочасный животъ дѣтемъ даютъ, а овіи вѣчный животъ отроженьемъ даруютъ.
Почти убо церковь почтенъ будеши отъ нея, и священникъ стыдися, яко отца духовныя, и ходатая намъ къ Богу. Честь бо священническая на Бога восходитъ. Яко же бо тебе ради твоя слуги почитати праведно, тако и ради Бога Іерея его почітаті праведно, и якоже яже на нихъ честь на Бога переходитъ, тако и еже на нихъ безчестіе, множае паче Бога прогнѣваетъ“.		Чти теды церковь абысь былъ почтенъ отъ церкви, а священниковъ мѣй въ поважанью, яко отцовъ духовныхъ и причинцовъ нашихъ до Бога, абовѣмъ честь котораяся священникомъ дѣетъ, на Богася стягаетъ. Бо якъ для тебе слугъ твоихъ чтити слушная есть, такъ для Бога священниковъ его мѣти во почтивости, справедливая есть: бо якъ учтивость ихъ на Бога переходитъ, такъ и зельживость ихъ назбытъ Бога на гнѣвъ побуждаетъ“.

Перадрукавана гэта кніга славянскай мовай у Маскве, ў 1686 годзе, пад агалоўкам: „Тестаментъ. сирѣчь Завѣтъ во Христѣ благоговѣйного и славного монарха, Василія Царя Греческого“… Трэцяе выданьне выйшла ў Кіяве ў 1680 годзе.

„СКАЗАНІЕ ВКРАТЦѢ О ЕРЕСЕХЪ ТРИДЕСЯТИ И ЧЕТЫРЕХЪ… Леонтія, іеродіакона Печерского монастыря Кіевскаго“. Рукапіс Петр. Публ. бібл. Q. I. № 243, пісаны ў 1608 г. Перадрукавана ў „Акты Южн. и Зап. Росссіи“, ІІ, 271–287. Гэта ёсьць твор Леонція Карповіча, пазьнейшага архімандрыта віленскага Сьвятадухаўскага манастыра (†1620 г.). У рукапісе украінізмаў няма, але затое шмат ц.-баўгарызмаў. Жыцьцёпіс Л. Карповіча гл. ніжэй (пад 1615 г. „Казанье двое“).

„ГАРЪМОНЇЯ, альбо, согласїе вѣры Сакраменътовъ, и церемоней святое восточъное церъкви С костеломъ Рымъскимъ“… У вильни. 1608 г., 58 лістоў, у 4-ку. Мітрапаліт Філарэт аўторства гэтай кнігі прыпісуе Іпацію Поцею. (Истор. Русск. Церкви, ч. ІV, б. 68). Польскі агаловак такі:

„Harmonia albo concordatia wiary, sacramentow y ceremoniey cerkwi ś. orientalney z kościołem rzymski“.

У крыўскім тэксьце маюцца мейсцы пісаныя па польску. Аўгор гэтай кнігі сам уніят, што відаць с прадмовы:

„Многіе найдуются таковые, чытателю хрестіяньскій, которые, не вѣдаючы кгрунту истности самое, звыкли подъ часъ и добрые речы ганити, яко напрыкладъ, ото згода и единость светая, которую мы прыняли есмо съ паны Рымляны, братьею нашою, знаючысе быти дѣтьми единое матери нашое светое католическое церкви, поневажъ зъ единого насѣня Духа Светого породилися есмо. И даютъ нѣкоторые прычыну, ото тую, ижъ Рымляне, яко въ артыкулахъ вѣры светое, такъ и въ церымоніяхъ церковныхъ далеко суть розни отъ светое Восточное церкви. А наконецъ смѣютъ нѣкоторые и то мовити, ижъ зборы евангелицкіе бліжшие суть вѣрѣ и церымоней церкви Восточное съ церымоніями своими, анижли Рымляне. Што еслиже естъ правда пущаю то уваженью каждога человѣка хрестіанского, который якоежъ кольвекъ баченье маетъ: а ижъ то не суть речы такъ скрытые и вельце трудные которыхъ бы и найпростшый порозумѣти не могъ. Жалемъ такового заслѣпѣнья нѣкоторыхъ будучы порушоный, не сегаючы глубокихъ речей, бо бы не малые книги о томъ быти мусѣли, гдѣ быхъ все по дастатку мѣлъ выписовати, — ото иле накоротшей быти могло, собралемъ нѣкоторые челнѣишые артыкулы вѣры, сакраментовъ и церемоней обое церкви, такъ греческое, яко и Рымское, на которыхъ кгрунтъ и самая истность належитъ“.

У кнізе роўнарадна разглядаюцца абрады і таімствы грэцкай і рымскай цэркваў і даводзіцца ачавістая праўда, што яны блізкі адны другім. Дзеля гэтага няпраўду:

„смеють нѣкоторые и то мовити, иж зборы евангелицкіе ближніе суть вѣрѣ и церымоней церкви Восточное съ церемониями своими, анижли Рымляне“.

Кажучы аб Флёрэнтыцкай уніі ён заўважае:

„… але наша Русь тотъ соборъ светый листрыкійскимъ называютъ, и якуюсь баламутню и небылицу о томъ соборѣ недавно въ друку выдали. На то вже достаточный отказъ маютъ, тамъ и руками правды дощупатися могутъ“.

Асабліва дастаецца Зызанію:

„Не всѣмъ же, откуль новый теологъ а старый баламутъ Стефанко Зизанія тое выдралъ, и написалъ въ своихъ книжкахъ, ижъ Христосъ теперъ, сѣдечы на правицы Бога Отца своего, вже не ходотайствуетъ о насъ, противъ ясному писму апостольскому и противъ всимъ светымъ богоноснымъ отцемъ церкви Восточное и Латинское. И такъ тою проклетою ересю своею, еще не слыханою, Русь поблазнилъ, же его книжкамъ баламутнымъ лѣпѣй, нижъ евангеліи, вѣрятъ“!

На іншым мейсцы (гл. „Пам. полем. лит. въ Зап. Руси“, СПБ. кн. ІІ, б. 182) раскрывае псэўдонім Зызаняга, называючы яго „Стефанко Куколь“.

Як прынялі праваслаўныя „Гаръмонію“ найлепш схарактэрызавана ў „Перастрозе“:

„тое, што первей въ нашей церкви ганили, згола, всѣ нашы церемонѣи и вѣры вызнанья и сакраменты, тое все южъ хвалятъ, только же быхмо папежа за голову прызнали“.

„ѲESES, СИРЕЧЪ ИЗВѢСТНЫ предъложенїя отъ оученїй еже о тайнахъ церъковныхъ. На размышленїе къ объщему состезанію данны. Честнымъ отцемъ Іосифомъ Веляминомъ Рутъскимъ, Инокомъ закону св. Василія, въ Монастыру Виленъскомъ Св. Живоначалное Тройцы. Состязанїе же се на обычномъ мѣстѣ ученїй будетъ, при монастыри предъреченномъ. Року отъ нароженія Христова 1608, мѣс. Генваря дня 17, часу второго по полудни“. Без азначаньня мейсца друку, ў 4-ку, 2 лісты; друкавана безумоўна ў Вільні, ў друкарні Сьв. Троіцкага манастыра, ў 1608 г. Гэты „Theses“ друкаваны і на польскай мове готыцкімі літарамі. Адзіныя экзэмпляры абодвых у Віленскай Публ. бібліатэцы.

Гэта ёсьць праграма публічнай дыскусіі аб веры, якія ў тыя часы устраівалі уніяты с праваслаўнымі.

„ТРИПѢСНЕЦЪ (ТРІОДІОНЪ) ЦВѢТОНОСНЫЙ“. Друкаваны ў Вільні ў Леона Мамоніча, 1609 году, ў ліст 3+563 лісты. На адвароце агалоўнай балоны памешчаны верш на гэрб Льва Сапегі, канцлера князьства Літоўскага, напісаны мабыць, Лявонам Мамонічам, які падпісаў прадмову. У Сапезе адзначаюцца ўсе цноты наагул і асабліва як у рыцары і дзяржаўным дзеячу.

Тые всѣ в тобѣ цноты видимъ знамените,
Которыми тя панъ Бог надарылъ обфите.
Презацный сенаторе, знат изъ вѣковъ давныхъ
Тые жъ ся найдовали и в предкахъ твыхъ славныхъ…

ТРІОДЪ ПОСТНАЯ, друк., мабыць у Вільні, каля 1609 г., без агал. ліста, ў ліст, 440 лістоў (Ундольскій).

„ѲРИNOS, то естъ Ляментъ единой вселенской апостолской восточной церкве зъ объясненьемъ докгматовъ вѣры. Чрезъ Ѳеоѳила Ортолога. в Вилнѣ 1610“. Ў 4-ку. Гэтаж кніга таго-ж самага году выйшла ў Вільні і ў польскай мове пад агалоўкам:

ѲРИNOS, to jest Lament jedynej powszechnej apostolskiej wschodniej cerkwie z objaśnieniem dogmat wiary, — pierwiej z greckiego na Słowieński, a teraz z słowieńskiego na polski pzetłómaczony przez Teofila Orthologa. W Wilne 1610.

Аўторам „Трэнасу“ быў мніх віленскага Сьвятадухаўскага манастыра Мелеці (ў сьвеце Максім) Сматрыцкі. Выхад гэтай кнігі выклікаў захопленьне ў праваслаўных і раз’яраньне ў радох каталікоў і уніятаў. Аб выхадзе гэтай, узбураючай грамадзянства, кнігі было павядамлена ў вайсковы абоз каралю, які ў той час вёў вайну з Масковіяй і стаяў пад Смаленскам. „Трэнас“ Сматрыцкага быў разгляданы сучасьнікамі як падбураючы выступ супроць духоўнай і сьвецкай улады, як зручная палітычная проклямація. Кароль Жыгімонт, у траўні 1610 году, выдаў забарону прадаваць і купляць „Трэнас“ пад пагрозай кары пяці тысяч чырвоных залатых; віленскаму войту і магістрату загадаў канфіскаваць друкарню Сьвятадухаўскага віленскага манастыра, забраць і спаліць кнігі^[1], а аўтораў і друкароў пасадзіць ў вязьніцу да далейшага загаду. Пісарам, загадчыкам і карэктарам у Сьвятадухаўскай друкарні быў архімандрыт Лявон Карповіч, і ён, заарэштаваны ў гэтай справе, праседзіў два гады ў вязьніцы, пакуль справа хадзіла ад установы да установы.

„Трэнас“ Сматрыцкага гэта незвычайнага таленту літэратурна-поэтычна- лірычны твор, а адначасова кульмінаційны пункт рэлігійнай полемікі са стараны праваслаўных. У Трэнасе“ сказы парываючай сілы, выбухі разжаленага пачуцьця, голаснай жальбы, горкай наругі і дакору, яркія малюнкі і страшныя пагрозы чарадуюцца с сумнай паэзіяй і патосам. Наагул аўтор „Трэнасу“ быў надзвычайнай чуткасьці паэтам і яго проза мясцамі пераходзіць у рытміку, каторая прыбліжаецца да лепшых пробак ўсесьветнай пісьменнасьці.

Тэма „Трэнасу“ — плач праваслаўнай царквы с прычыны яе бязвыхадна горкага палажэньня ў межах Рэчыпасполітай. Прыкладам, у адным з адрыўкаў, царква плача-галосіць бытцам пакінутая маці, паўтараючы адны і тыя самыя нарэканьні, але ў штораз іншых словах, сказах і рытмах:

„Гора мне беднай, гора нешчасьлівай, ах, з усіх старон і маетнасьцяў аграбленай, гора мне, на сьвецкую ганьбу цела майго с шат абдзертай, гора мне невымоўнымі цяжкасьцямі абцяжанай. Рукі ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, ланцуг на плечах, меч над галавой абасечны. Вада пад нагамі глыбокая, агонь па старонах няўгасны, зусюль стогны, зусюль страх, адусюль прасьледаваньні. Бяда ў гарадох і вёсках, бяда ў палёх і дубровах, бяда ў горах і бяздоньнях зямельных. Няма мёйсца супакойнага і басьпечнага. Дзень у болях і рамах, ноч у стогнах і ўздыханьнях, лета пякучае што самлееш, зіма марозіць да сьмерці. Прымусовую бо нагату цярплю і аж на сьмерць прасьледуюць мяне. Калісь дзіўная і багатая, цяпер агіджаная і бедная; калісь каралева, ўсім сьветам каханая, цяпер усімі пагарджаная і мучаная. Усё, што жыве, ўсе народы, ўсе жыхары зямлі, прыступіце да мяне, паслухайце майго голасу, пазнайце, чым была я даўней, і дзівуйцеся. Пасьмевішчам сьвету я сталася, а калісь для людзей і анелаў была я подзівам“.

А найбольш мук прычынілі свае ўласныя дзеці:

„Радзіла я дзяцей і выхавала, а яны адракліся мяне і спрычыніліся да майго упадку. Таму сяджу адна цяпер, як удовая, ў плачы, — калісь валадарка ўсходу і захаду, поўдня і паўночных краін. Дзень і ноч плачу і сьлёзы, як патокі, точацца па абліччы маім, і няма каму пацешыць мяне — ўсе паўцякалі ад мяне, усе пагордзілі мною. Мае свае далёка ад мяне, мае прыяцелі сталі ворагамі, мае сыны, пазавідаваўшы вужачаму племю, жыгаюць цела маё заразьлівымі жыгаламі. Слухайце жалобнай повесьці маей, усе народы, прыміце ў вушы свае, ўсе жыхары кругу зямельнага. Сыны і дочкі мае, каторых радзіла і выхавала, пакінулі мяне і пайшлі за тэй, якая не балела імі, каб ўдосыць насыціцца тучнасьцю яе. Сьвятары мае пасьлеплі, пастыры мае панямелі (няхочучы ведаць, што аб душы змаганьне), старцы мае падурнелі, маладзікі адзічэлі, дочкі пайшлі на распусту, і ўсе аднадушна, Бога і праўду яго забыўшы, на душу маю спрысягаліся“.

Сталася ўсё гэта дзякуючы адступніцтву і нядбаласьці зьверхнікаў:

„О біскупы, біскупы!… Ці ня годзі вам яшчэ тэй неацэненай утраты, якую панашу дзякуючы вашай нядбайнасьці, такую вялікую страту ў золаце і серабрэ, пэрлах і дарагіх каменьнях, ў каторых я пышалася, аздобленая вашым бацькам, колькідзесят лет як найслаўнейшая каралева? Дзе цяпер той неацэнны камянь-карбункул, бліскучы як сьветач, каторы я насіла ў кароне галавы маей між іншымі пэрламі, як сонца між гвёздамі, — дом князёў Астрожскіх, што сьвяціў над усе іншыя блескам сьветласьці старой сваей веры? Дзе іншыя дарагія і такжа неацэнныя камяні тэй кароны — слаўныя домы рускіх князёў, неацэнныя шафіры, неаценныя дыяманты: князі Слуцкія, Заслаўскія, Збаражскія, Вішневецкія, Сангушкі, Чартарыйскія, Пронскія, Ружынскія, Саламярэцкія, Галоўчынскія, Крошынскія, Масальскія, Горскія, Сакалінскія, Лукомскія, Пузыны і іншыя незлічоныя, каторых доўга было-бы вылічаць паасобку. Дзе і іншыя пры іх мае клейнады? Разумею радавітыя, слаўныя, высокадумныя, сільныя і даўныя домы, па ўсяму сьвету голасныя сваей добраю славаю, магутнасьцю і адвагай народу рускага: Хадкевічы, Глебовічы, Кішкі, Сапегі, Дорогастайскія, Войны, Валовічы, Зэновічы, Пацы, Галецкія, Тышкевічы, Корсакі, Хрэбтовічы, Трызны, Гарнастаі, Бокіі, Мышкі, Гойскія, Сямашкі, Гулевічы, Ярмалінскія, Чалганскія, Каліноўскія, Кірдзяі, Загароўскія, Мялешкі, Богавітыны, Паўловічы, Сасноўскія, Скуміны, Поцеі і інш.“

Калі ідзе такое адступніцтва ад усходнай царкы вінавата ў гэтым і духавенства, якое пры помачы золата і серабра уварвалася ў Божы дом; адны с корчам, іншыя з двароў і ваяцтва ды падатковых урадаў, без ніякага прыгатаваньня.

Дзеля гэтага плача царква:

„Гора мне паручанай нядбадым наймітам, гора мне аддадзенай на апеку ненасытных лачнікаў… Блюзьніцелі а не вучыцелі, гасіцялі а не сьвяціцялі, круцялі а не пастыры, архібыдлятнікі а не архібіскупы, вы пераступілі закон волі божай, засьляпілі душы праклятай мамонай сьвету гэтага“.

Далей царква пераконывае тых, якія ў жыцьці ёсьць карчмарамі і купцамі, ў размове невукамі, ў абходжаньні аблуднымі лісіцамі, а ў паступаньні лютымі воўкамі.

Соль кніжкі ў напамінаньні адступіўшых ад усходнай царквы. Царква, як маці прамаўляе да сына:

„Няхай парушыць цябе сыноўскае пачуваньне да тваей маці, няхай праразіць тваё сэрца той такі горкі плач, каторы прабіваецца праз самае неба, маё ўдыханьне і галасьба; пацеш мяне, дзеля Бога, прашу цябе, сыне, пацеш у гэтым маім горы, бо я ад самай маей моладасьці не пераставала цябе цешыць. Абатры сьлёзы з вачэй маіх тваім апамятаньнем і паваротам, бо я не давала табе плакаць ў годы твайго дзяцінства. Астань, сыне, пры сваей маці ў старасьці, бо кожды Богам пракляты, што пакідае яе чынам ці словам; ушануй мяне, а будзеш мець благаславеньне ад Навышняга. Не давай прычыны каб праклінала цябе твая маці, бо матчын праклён вывяртае з асноў домы сыноўскія“.

За напісаньне „Трэнасу“ праваслаўныя прост багомілі Сматрыцкага; як сам апавядае — не далі-бы пылінцы ўпасьці на яго. Кнігу яго перапісывалі і аберагалі ды ў тэстамантах адказывалі патомству, як найдаражэйшы скарб, а некатарыя загадывалі класьці яе ім у магілу.

У адповедзь на „Трэнас“, вядомы езуіцкі польскі пісьменнік, Пятро Скарга, рэктар полацкай езуіцкай акадэміі, напісаў кнігу: „Na treny i lament Teofila Orthologa do Rusi greckiego nabožeństwa przestroga“. (Кракаў 1610). Скарга знаходзіў у кнізе Сматрыцкага ухіл да протэстанцтва, спачуваньне ворагам Рэчыпасполітай, а ласьне Маскве, з якой вялася тады вайна.

Са стараны уніятаў напісаў адповедзь на „Трэнас“ Ілья Марахоўскі, быўшы каралеўскі сэкрэтар, які ўступіў ў ордэн Васільянаў пад імем Якіма. Кніга была надрукавана ў польскай мове пад агалоўкам: „ПАРІГОРІА, albo utulenie uszczypliwégo lamentumniemanej cerkwie Świętej w chodniej zmyślonego Teofila Orthologa“ (Вільня 1617). Між довадамі богаслоўскага характару ў карысьць уніі і нападак, Марахоўскі апавядае адну вельмі цікавую рэч: праваслаўныя наракалі на уніятаў і вытыкалі ім, што уніяцкія сьвятары ў царквох, у часе службы, чыталі Евангельле і пасьля Евангельля навуку мевалі ў „простай“ мове. Праваслаўныя называлі гэта папежскай выдумкай. Аднак, відаць гэта „простая“ мова зьяўлялася прыцягаючай сілай, бо ў праваслаўныя для ужытку ў царквох надрукавалі ў 1616 годзе ў Еўі свае „Евангельле Учительное“. З гэтага відаць, што кніга Марахоўскага была напісана перад 1616 годам.

„Трэнас“ Сматрыцкага разьятрыў і без таго сфанатызаванае падзеямі канца ХVІ ст., грамадзянства. Ён ударыў у тон езуіцкай пропагандзе, якая старалася ўсе інтэрасы грамадзянства і дзяржавы згрупаваць каля царквы. Замест каталіцкай (рымска-езуіцкай) так сказаць дыктатуры, Сматрыцкі высунуў мысль аб сканцэнтраваньні ўсіх інтэрасаў параваслаўнага славянства каля праваслаўнай царквы. У выніку атрымалася істотная рожніца: езуіты, побач з лацінай, пашыралі жывую польскую мову, а праваслаўныя, маючы рожныя жывыя, хоцьбы т. зв. „рускія“ мовы (крыўскую, украінскую, маскальскую) імкнуліся саштукаваць іх у адно, пры помачы царкоўна-баўгарскага клею, або іначай кажучы, жывыя ўсходна-слявянскія мовы заступіць штучнай і брыдкай у сваей штучнасьці тарабаршчынай, якая зарадзілася ў астрожскай школе і с канца першай палавіны ХVІ ст. пачала пранікаць і ў нашу пісьменнасьць. З другой чверці ХVІ ст. духавенства заходнага і ўсходнага абрадку наўперагонкі сьпіхала грамадзянства ў цемру рэлігійнага змаганьня, ставячы інтэрасы рэлігійныя вышэй націянальных і дзяржаўных інтэрасаў.

„СУБОТНИКЪ“, г. зн. памяннік, які сьпісываў у 1610 годзе архімандрыт менскі (уніят) Паісі Сахоўскі. Гэты „Суботнік“ дакончыў толькі сто гадоў спусьця Антон Завадзкі. Ці захаваўся ён нет ведама (ведамка з Hist. lit. Polsk., Wiszniewski, т. VIII).

„КНИГА НОВОГО ЗАВѢТА в нейже напреди псалмы блаженаго двда пророка и царя… (на адвароце): Працею и пильнымъ стараньемъ, Иноковъ Церкви Братское С. Дха, Объщелюбного житїя. Въ маетности его млсти (Багдана Агінскага). В Евю. Року 1611“.

Акром загалоўку крыўскай мовай напісана прадмова і надпісы над псальмамі.

На адвароце агалоўнага ліста — гэрб кн. Агінскага з „эпикграммай“ (16 вершаў). Апісаўшы сілу гэрбоўнага крыжа Агінскіх, аўтор выклікае:

Щасливый домъ Окгинскихъ, который тотъ маетъ
Клейнот с предков поданый, и въ нимъ ся кохаетъ.

Сыны і дочкі гэтага роду ўсе свае цноты, асновуючы на такім фундаманце,

Отчизне милой делнымъ мужствомъ услугуютъ.
Што зыкло безсмертную славу им еднати,
Которая на свѣте поты будет трвати,
Пока мѣсяць и звѣзды свой бѣгъ справовати
И ночные темности будутъ просвѣщати.

„ЧАСОСЛОВЪ“, друк. у Еўю, 1612 г., in quarto, 3+240+2 лістоў. (Ундольскій).

„ДІОПТРА, АЛЬБО ЗЕРЦАЛО И ВЫРАЖЕНІЕ ЖИВОТА ЛЮДСКАГО НА СЕМЪ СВѢТѢ“. Друкавана ў Еўю, 1612 году; 4-ка, 8 і 182 лісты. Перадрукавана стараабрадцамі ў Клінцах у 1781 годзе.

„ЗДАНЕ ПРЕМУДРОГО И ВЕЛМОЖНОГО МУЖА И ПАНА ІОАННА ЩАСНОГО ГЕРБОРТА“. Паводле віленскага рукапісу ХVІІ ст., надрукавана гэтае „здане“ ў зборніку: „Документы обьясн. истор. Зап. Рус. Края“ (СПБ. 1865, б. 214), акром гэтага надрукавана яно ў „Палінодіі“ Капысьценскага.

Ян Фэлікс Гэрбурт вучоны і асьвечаны паляк, жыў у маетнасьці сваей Добрамілю ў Зах. Галічыне. Па пераконаньню быў славянафілам, хоць паходзіў, здаецца, з немцаў. Жана яго, Альжбета Заслаўская, лучыла яго с тагочасным кругам інтэрасаў крыўскіх зямель, на якіх разгаралася змаганьне супроць праваслаўных. Гэрбурт, як патрыот рэчыпасполітай і як славянафіл, ня мог маўчаць, гледзячы на гэтае братабойчае змаганьне, і ён загаварыў. У 1613 годзе, на сойме, Ян Гэрбурт злажыў свой погляд („Здане“) аб народзе рускім. Тэкст яго „Зданя“ быў перапісываны і пашыраны на ўсіх землях, дзе жылі праваслаўныя, ад Карпатаў да Смаленска. Арыгінал пісаны па польску, але ўсьлед быў перакладзены на крыўскую мову:

„Той рану задаетъ въ сердце отчизне нашой, хто кольвек право ее ламаеть, згоду межи народами, з которыхъ ест полская речъ посполитая зложена, розрываетъ, тотъ въ сердце отчизну забиваеть. Такая естъ колотня, которую зачали з народомъ руским, братьею и кровью нашею, тая естъ якъ рана сердечная, которая бы найменшая была, смерть приносить. Вѣдаю добре, што ея почавши отъ зъезду берестейского онымъ дѣеть. Тое вѣдаю добре, як на сеймигахъ надѣю имъ чынятъ, а на сеймахъ зъ ихъ смѣхи строятъ. На сеймикахъ братьею зовуть, а на сеймахъ отщепенцами. Чого они хочутъ по томъ зацъномъ народѣ, якую раду и до которого цѣлю змѣряютъ? того я жаднымъ способомъ разумѣти не могу. Бо естли того хочуть, абы Руси не было въ Руси, то естъ речъ не подобная, и такое подобенство естъ якобы ся имъ хотѣло жебы тутъ море было коло Самбора, а Бесчадъ коло Гданска. Жаденъ того розумъ, жаденъ гвалтъ перемочи не можетъ, абы Руси не было въ Руси. Штожъ, а коли зась ся кому зобачить, абы Поляковъ не было въ Полщи? ба, безмаль южъ не такъ, бо хотяжъ по полску мовимо, але правъ и звычаевъ запомнели есьмо. Але мовить хто: не хочемо мы Руси отмѣняти на Руси. Ба, и не можете! Але хочете ихъ позыскати до вѣры нашей повшехной римской и до единости ведлугъ собору флорентского привести. Того я не ганю, естли пристойне чинять и водлугъ науки Христовы. Штожъ вжды за пожытокъ маетъ кароль его милость з такъ великихъ клопотовъ, которыхъ зажылъ з народомъ рускимъ? Тотъ пожитокъ маеть, же естъ нас словянскихъ народовъ розныхъ осмнадцать: тыи всѣ розумѣли, же народъ полский мѣлъ ихъ зъ тяжкого поганского ярма высвободити; тые всѣ на кождую потребу кроля и народу полского горла свои дати были готовы. А теперъ, якъ кривду почато чинити народови рускому, суть намъ головными непрыятелями. Теперь волятъ померти сами на войне, жоны и дѣти свои попалити, якъ то въ Смоленску учинили, нѣжбы мѣли до згоды якой прыйти зъ нами, кровию своею. А што естъ перешкодою до успокоеня Москвы? Едно уражоная вѣра руская. А што помогло до побитя въ Волошехъ Потоцкого? Ёдно таяжъ нехуть народу руского ку народови нашому“.

„АНФѲОЛОГІОНЪ, албо цвѣты молитвъ избранныхъ“… Друк. у Еўю, 1613 г., у 16-ку, 4+208+27 лістоў. Малітвеннік гэты мае ў рожных экзэмплярах не аднакія агалоўныя балоны, відаць пад тым самым годам друкаваўся некалькі разоў.

„КАЗАНЬЕ ДВОЕ. Одно на Преображеніе Гда Бга, и Спса нашего: Іс. Ха. Другое на Успеніе Прч(с)тое и преблаго(с)ловенное Ва(д)цы нашое Бцы и пр(с)но Двы Марїи. Которае мѣлъ оцъ Леонтїй Карповичь, Архімандритъ Монастыра общежителного, Братского Виленского… в року 1615… Друковано… в Евю“. (Агаловак і паніжшы нарыс паводле праф. Карскага „Бѣлоруссы“, т. III).

Адкуль быў родам Лявонці Карповіч даведываемся с прамовы. М. Сматрыцкага, якую апошні сказаў на пахаваньні Карповіча. У слове на погрэб Карповіча чытаем:

„Аже и ведлугъ свѣта оуроженъ естъ зацне и шляхетне, з Родича шляхтича: Пинскій повѣт (которого он в Продкахъ своихъ, и в ихъ теперъ живучихъ Потомкахъ Карповичахъ, обывателемъ былъ значным), знаменитое о немъ свѣдоцтво“.

Асьвету атрымаў у Астрожскай школе на Валыні, пасьля быў іеродыяканам Кіява-Пячэрскай лаўры, дзе ўжо ў 1606 годзе выступіў супроць уніі. Ад 1609 году і да сьмерці (1620 г.) Карповіч быў у Вільні, дзе выпаўняў урад архімандрыта Сьвятадухаўскага манастыра. Належаў да ярых праціўнікаў уніі, за змаганьне з якой нават пацярпеў, як піша Сматрыцкі^[2]:

„Гды ему през цѣлыи два роки срокгимъ а окрутным темничным вязенем мордованому, на кождый день для еѵ(вангель)ской правды бѣдне умирати приходило“… „Былъ насмѣван для вѣры православной, л(ь)жен, безчещен, шарпан, от суду до суду, з турмы до турмы, през цѣлыи два роки якъ злочинца якій поволокан“.

Прыймаючы пад увагу яго паходжаньне с палуднёвай часьці крыўскай зямлі і яго даволі доўгую дзейнасьць у Вільні, а такжа тое, што ў яго мове няма яўных украінізмаў, дый надрукаваны творы яго ў Еўі (каля Вільні), Карповіч саўсім няслушна бывае залічаны да украінскай пісьменнасьці.

Перад казаньнямі ў кнізе памешчана прадмова:

„Велиможной пней, ей мл(с)ти пней Аннѣ Ходкевичовне, кнегини Корецко(й) и про(ч)я“,

якая, патвараючы продкаў сваіх, слаўных рожнымі выдатнымі справамі, аказанымі гаспадарству „и непоколебимою в православной Вѣре статечностью“, стараецца аб пашырэньні і памножаньні хвалы Стварыцелю, будуючы цэрквы, манастыры, школы, дастатна і шчодра надзяляючы іх маетнасьцямі, дзеля чаго можа быць названа другой Аленай… Першае слова зложана паводле ўсіх вымаганьняў схолястычнага красамоўства. Паставіўшы ва чале свайго казаньня словы царкоўнай песьні: „Прійдѣте взыйдемъ на гору Гдню и въ домъ Бга нашего и оузримъ славу Преображенїя его“, даткнуўшы акружаньня і варункаў Пераабражаньня Госпадавага, аўтор вядзе гутарку аб перамене душы праўдзівага хрысьціяніна:

„О которыхъ трехъ скиніяхъ прав. хр., и я недостойный зъ любовію Вашею за ласкою и помочью Божею, побесѣдовати, а въ той бесѣдѣ троякое преображене, або премѣненье души истиннаго христіанина (въ которомъ ся тежъ скутки тыхъ трехъ преднѣйшыхъ богословскихъ цнотъ, вѣры, надежды и любове, отчасти выражати и оказовати буду) уважати умыслъ предъ себе взявши: прошу въпродъ того нстиннаго свѣта просвѣщающаго всякого человѣка градущаго въ миръ“…

Выясьняючы мысьль аб пераабражаньні душы чалавечай аўтор пашляхам датыкае догматаў праваслаўнай веры і адрожненьняў яе ад каталіцтва і протэсганцтва.

Хочучы ажывіць сваю прамову, прамоўца ўцякаецца да рожных рыторычных фігур, асабліва часта да пытаньняў і размоўнага ладу:

„Не вѣдаешъ Петре и самъ што мовишъ, естесь бо вѣмъ пиянымъ, упоила тебе една тая, которое скоштовалъ, премирное оное славы, и небесное солодкости, капля, але тя твой Панъ до самого несмертелное роскоши жродла взываетъ: которого не доступишъ, если по вкушенію тое теперѣшнее солодкости, яблока крестъного не скоштуешъ“…

Гэткія звароты магчымы і да не жывых рэчаў:

„О мѣсто презацное, о мѣсто преславное, лѣпшій естъ день единъ мешканя твоего, а нижъ тысеча лѣтъ, по томъ непевномъ и бурливомъ мору, жекглованя. О граде великого царя, Іерусалиме небесный, который естесь маткою всѣхъ насъ: о отчизна наша милая и пожаданая; о доме утѣхи“.

Другое казаньне — на Усьпеньне — мае на мэце выслаўляньне Богамаці. Прамоўца прызнае сваю слабасьць перад вялікім заданьнем:

„Ачъ колвекъ, вѣмъ то добре, ижъ не только мой тупый розумъ, мѣлкій довътипъ, слабая сила и не оумѣстная вымова, подолати тому, жадною мѣрою, не можетъ; але и вси наймудрѣйшіи философи, и найвымовнѣйшіи красомовцы и вѣтія если быся о то (силамъ своимъ оуфаючи) покусити хотѣли, яко рыбы безгласны, застати бы мусили; если бо вѣмъ неподобна человѣку мнозство звѣздъ зличити, высоту небесную змѣрити и глубину морскую изслѣдити: далеко неподобнѣйшая, мнозство похвалъ, высокость славы, и глубокость невычерпаемыхъ даровъ пречистое и преблагословенное Владычицы нашея Богородицы присно Дѣвы Маріи словы зличити, мыслю огорнути, и розумомъ достигнути“.

Але прамоўца адважываецца ўсё-ж такі выхваляць яе і выклікае:

„Щасливи, которые откровеннымъ лицемъ (яко сынове дня и сынове свѣта), на тую славу твою смотратъ; щасливи, которые, зъ обфитости пребогатыхъ добръ твоихъ, нищету свою наполняютъ; щасливи которые въ невымовной сличности и оздобе твоейся кохаютъ“…

Сучасьнікі за яго вымову лічылі Лявона Карповіча падобным Златавусту, як аб гэтым гаворыцца ў прывітаньні Пятру Магіле, пасьля звароту яго ў 1633 годзе с карунаційных урочыстасьцяў. Захары Капысьценскі кажа аб Карповічу: „мужъ богодухновенный, въ языку греческомъ знамените бѣглый, оборонца благочестія“ (Русск. Истор. бібл. ІV, 913),

„МОЛИТВОСЛОВЪ", друк. ў Вільні, ў друкарні віленскага братства Святога Духа, каля 1615 г.; між іншым зьмяшчае: малітвы Кірылы Тураўскага і яго-ж канон іночэскій; у 12-ку, 8+401+26 лістоў (Ундольскій).

ПОЛЕМІЧНЫЯ ТВОРЫ ІОЗАФАТА КУНЦЭВІЧА. Рукапіс. пачатку ХVII ст. Петр. Акад. Наук (11. 4. 79) на 33 лістох, пачынаецца так:

„Начало предмовы: Всимъ станом духовным и свецкимъ народу нашого росѵ(й)ского бл(агода)ти и міра х(с)ва. упрейме зычыт Едїнъ отъ иеромонаховъ стое и живоначалное тройцы. Манастыря виленьского именем Иоасаѳъ Коу(н)цеви(ч). Въ речах бо(з)скихъ и лю(д)скихъ возлюбле(н)нии мои. то(т) естъ порадокъ до позна(н)я и выбада(н)я ся“…

У гэтым рукапісе Іозафат Кунцевіч вядзе полеміку с Клерыкам Астрожскім. Да твораў яго належыць і другі рукапіс таго-ж сабраньня (11. 4. 80), пад агалоўкам:

„О старшенстве Петра Стго доводы из семи соборов“.

„ЕВАНГЕЛІЕ УЧИТЕЛНОЕ албо казаня на кождую неделю И Святы урочистыи, презъ Стого Отца нашего Калиста, архиепископа Константинополского и Вселенского Патріарху пред двѣма сты лѣ(т) Покгрецку написаныи, а теперъ ново з Кгрецкого и Словенского языка на Рускїй переложеный. Працею и стараньемъ Иноковъ Общего житія Монастыря Братского Виленского Сшествія Стго Животворящого Дха. Выдрукованы В Евю. Року 1616“.

Як прычыну перакладу „з греческого и словенскога языка на Рускій“, царкаўна-славянская мова для многіх сталася ўжо незразумелай: „преложеньемъ его (Эвангельля) на языкъ нашъ простый рускій, якбы з мертвыхъ вскрешонъ“. (бал. 8). Перакладчыкам гэтага Эвангельля быў М. Сматрыцкі, што відаць с канца прадмовы да евангельля:

„з словенского языка працею моею (за ласкою и помо(ч)ю Б(о)жею) на языкъ Рускій переведеное В. Кн. М. приношу Смотрискій“.

Надрукавана Евангельле для ужытку верных грэцкага абраду, коштам Багдана Агінскага і Раіны Валовічанкі.

Прыклад мовы:

„Кгды ся І(с)с народилъ в Виѳлеемѣ Жидовскомъ за дній Ирода короля: ото вѣщкове з всходу пришли до Іер(с)лима мовячи, где есть нарожоный кроль Жидовскій; босмо видѣли звезду его на всходѣ, и пришли есмо поклонитися ему. И услышавши Иродъ кроль, стривожился и весь Іерусалимъ з нимъ. А зобравши всѣхъ Архіс(в)щеннико(в) и книжниковъ лю(д)скихъ пыталъ оу нихъ гдебы ся Х(р)с народити мѣлъ: Они ему рекли в Виѳлеемѣ Жидовскомъ: так бо написано чере(з) Пророка…

„О мытнику и Фарисеи приповѣсть, абы въ тую недѣлю спѣвана и читана была, яко бы нѣкая наука и побудка чрезъ святыхъ отцевъ вынайденаесть, и учинена для тоѣ причины, же бысмо управовали и готовили себе на духовныи працы поста: для того-ж недѣля тая зъ церковной ухвалы провозвѣстною, то есть ознаменуючею недѣлею называется: которая ознаймуетъ и оповѣдаетъ намъ, ижъ върыхлѣ постный покуты часъ приходитъ: абысмо маючи здавна въ душахъ нашихъ, якіе закалы, очистили ихъ, а чулѣ приготовивши себѣ охотнѣ и легко до збавенныхъ працъ поста и повстягливости шли“.

Евейскае Евангельле, не глядзя на тое, што было друкавана для лепшага выразуменьня „простым“ людзём, карысталася шырокай популярнасьцю. ў духоўных і шляхэцкіх кругах. Яго бераглі і пераховывалі ды перапісывалі, сьведчыць аб гэтым значны лік друкаваных і рукапісных экзэміляраў, якія дайшлі да нашых часаў.

Другое выданьне гэтага Евангельля надрукавана было ў Кіяве ў 1637 годзе „благословеніемъ Кіевского Митрополита Петра Могилы“.

„ОТПИСЪ НА ЛИСТЪ УНИТОВЪ ВИЛЕНСКИХЪ, которые усиловали свое лестное отступленіе отъ Восточное Церкве къ Западнему Костелу слушное показати, которымъ къ воли сесь листъ зъ Слуцка стался худшимъ во презвитерахъ Андреемъ“. Год 1616, мейсца друку, невядомае. На пачатку кніжкі маецца вершаваная эпіграма:

Униты як ужъ лесть жаломъ воюютъ.
Манѣю моцнятъ, благочестіе псуютъ.
Косою лукавствомъ вытинаютъ квѣты.
Ослою наострены Богу не пѣты.

У гэтай кніжцы разглядаюцца некатарыя дагматычныя і абрадовыя пытаньні, а галоўна асьмеіваюцца уніяцкія дыскусіі, якія яны устраівалі публічна, каб перацягаць да сябе праваслаўных.

„Пишешъ ми же взываемъ на споры страдальцевъ сыновъ церкве моее светое, верне любимое братии, и мовишъ же ся моее псевдолокгии глыбокое боячы не становили. А с кимъ жесь то ты дыспутовалъ, поневажъ нашы тамъ не были, а штож ты тамъ за трыумфъ звыйграное строилъ? Чы не стялъ то ты на тотъ часъ чеха, чы не змѣрилесь то ты былъ локтемъ вѣтру, и чы не с тенѣмъ ся то ты потыкалъ, што есть найшаленшая на томъ свѣтѣ… А до того вѣдали добре, же не на дыспутацыю ихъ взываете, але на посмѣвиско, што ся указало з баламутни вашее въ концу, кгдысте переперли шести. Огожъ есь выгралъ на томъ соборѣ вашом. Когось то переперъ? Своихъ же бехуровъ дурный Лейзеръ… Дыспутуй же о то з Ляментомъ, который вѣрный сынъ церкви Божое его (а не іеретицы) писалъ. З ним то было стерти, а не зъ своими бахурами. Оттуль то мой писаръ вашу унѣю манѣю назваль“… „Навернися, сыну мой, молю тя до православія нашего. Кгдыжъ даремно вѣкъ свой жити будешъ, если той путь не знайдешъ которыйсь стратилъ“.

Аўтор упамінае Менск і акалічныя мястэчкі, па якіх хадзілі агітатары уніі. Адповедзь пісана Вельяміну Руцкаму (гл. вышэй, пад 1608 г. „Ѳeses“).

Рэлігійныя дыспуты, як спосаб пропаганды увайшлі ў звычай з другой палавіны ХVІ ст. На гэткіх дыспутах выступалі каталікі, кальвіністы, арыяне, уніяты і праваслаўныя. Дыспуты прыцягалі аграмадныя массы народу, перад якім вызнаўцы тэй ці іншай веры павінны былі бараніць яе. Само сабой, кождая старана старалася даць як найлепшых дыспутантаў, якія ў зацятай і гарачай вустнай полеміцы сіліліся пабіць сваіх праціўнікаў і апраўдаць сваё вераньне.

У езуіцкіх і уніяцкіх школах студэнтаў плянова навучалі уменьня вясьці дыскусіі. З гэтай мэтай прафэсар рыторыкі, пасьля сваей лёкціі выклікаў студэнтаў выступаць з закідамі супроць выкладаных, у бягучым тыдню, лекцій. Часам, пад кіравецтвам прафэсара, вялі дыскусіі аб лекціях самі студэнты. Пры тагочасным спосабе выкладу, бяз школьных падручнікаў, гэта давала магчымасьць прафэсару кантраляваць поступы і здольнасьці сваіх вучняў. Падобным спосабам адбываліся і гадавыя выспыты (экзаміны), с тэй толькі рожніцай, што гадавыя дыспуты вяліся не перад адным прафэсарам, але адбываліся яны перад біскупам, ігуменамі і выдатнейшымі дастойнікамі гораду, якія сядзелі за прэзыдыяльным сталом. Па скончаньні-ж курсу навук, на выпускныя зкзаміны, выклікаліся зазвычай інаверцы. За некалькі дзён перад такой выпускной дыскусіяй на браме манастыра, дзе памешчалася школа, вывешывалі ярка размаляваную абвестку аб часе і тэме вучонай дыскусіі. Гэткая абвестка мела выстаўленыя пункты закідаў і запрашала праціўнікаў адказаць на робленыя ім закіды. Падобны вызаў быў дадзены уніятамі праваслаўным. Праваслаўныя не прыйшлі бараніцца, што ў такіх здарэньнях лічылася паражкай праціўніка. Слуцкі прэзвітар Андрэй у сваім Отпісе апраўдывае праваслаўных, якія не пайшлі на заклік уніятаў дыскутаваць з імі.

„СЛУЖЕБНІКЪ“, друк. у Магілёве, 1616 г., ў 4-ку.

„ОБОРОНА ЕДНОСТИ ЦЕРКОВНОЙ“. Рукапіс ХVІІ ст. бібліатэкі Стара-Быхаўскага касьцёлу, праўдападобна пераклад с кнігі Лявона Крэўзы Рэжэвускага (Вільня 1617 г.):

„Obrona jedności cerkiewnej albo dowody, ktòrymi się pokazuje, iž grecka cerkiew z łacinską ma być zjednoczona“.

Лявон Крэўза-Ржэвускі сын бедных віленскіх мяшчанаў. Скончыў навукі ў віленскай езуіцкай акадэміі і бавіў некалькі гадоў заграніцай. Як шчыры староннік уніі і вучоны богаслоў быў архімандрытам Сьвятатроецкага манастыра ў Вільні, а ў 1626 годзе назначаны архібіскупам Смаленскім і Чарнегаўскім; памёр у Смаленску ў 1639 годзе. Многія гісторыкі аўторства гэтай кнігі прыпісуюць Іозафату Кунцэвічу, які яе выдаў будучы манахам ад імені свайго архімандрыта.

У „Обороне“ упамінае аўтор аб іншай своей кнізе супроць Астрожскага Клерыка, але кніга гэта не дахавалася да нашых часаў.

„СЛУЖЕБНИКЪ… друковано естъ коштомъ и накладом, Ясне вельможъного Пана его млсти Пана Леона Сапеги. Канъцалѣра Великого Князства Литовъского Могилевъского. шерешовъского Старосты Іпрочая. З ласкою Іпривилеемъ е. к. млти. Вдрукарни Леона Мамонича. Року 1617“. У 4-ку. На адвароце агалоўнай балоны гэрб Льва Сапегі і пасьвячоныя яму вершы:

Смотры як крыны, ездець и стрѣла з рукою,
Звезалися, стрела с крестомъ, крестъ теж з лукою.
Тыи суть зобранья цнотъ, Великій Леоне,
Которыми продковъ ушляхтили Кролеве.

Далей, выражаецца мысль, што ён гатоў змагацца з гэрэтыкамі і ворагамі айчызны, аўтор яму за гэта зычыць доўгіх годаў жыцьця.

„УСТАВЪ БЖЕСТВЕННЫЯ ЛИТУРГІЯ. Ввилни в Друкарни Брацкой. Року 1617“. У 4-ку, 169+1+28 і 471 лістоў. Мае ў тэксьце шмат дрэварытных заставак, выкананых віленскімі рытаўнікамі.

„ЧАСОСЛОВЕЦЬ“, друк. ў Льва Мамоніча ў Вільні, 1617 г., ў 4-ку 169+1 ліст. (Ундольскій).

„КАТЕХИЗИС то естъ наука стародавная хрестиянская отъ светого писма для простыхъ людеи языка руского въ пытаньяхъ и отказехъ собране“. Друкаваны ў Штакгольме („Стіокольнѣ“) ў 1617 годзе. Гэта ёсьць перадрук катэхізму Буднага для праваслаўных, якія, па умове 1617 году, былі далучаны да Швэціі.

„ТРЕБНИКЪ“, надрукаваны ў Вільні ў друкарні Леона Мамоніча ў 1618 г.

Пасьвята:

„пану Леонови Сапезе Канцлерови В. Кн. Литовскаго, великому цнот и наук милосникови и патронови“.

У канцы сказана „писан у Вильни“. Прыгожы друк і добрай работы застаўкі. Агалоўныя літары вызначаюцца прыгожасьцю і фігурнасьцю, многія з іх тэратолёгічнага стылю, які сустрачаецца ў крыўскіх рукапісах ХIII-ХІV ст.

Поўны агаловак падае Каратаев (№ 242) с паказам на выхад з брацкай друкарні ў Вільні.

„працею и старанем иноковъ общаго житія Братства Церкви Виленской православія греческого“.

Перадрукаваны ў Астразе ў 1606 годзе; ў Маскве: 1623, 1624, 1625, 1634, 1636, 1637, 1639, г.г. і ў Вільні 1644 годзе. Пасьля 1646 году перадруковываўся ужо трэбнік ня віленскі Мамонічаўскі, а Пятра Магілы с кіяўскага яго выданьня.

ХРОНОГРАФ, два рукапісы пачатку ХVІІ ст. Вілен. Публ. бібл. № 109 і 110. Абодвы рукапісы мясцовай, крыўскай апрацоўкі, аб чым сьведчаць уступы з літоўскай міталёгіі, прыкл. у рук. № 109 устаўлена апавяданьне. „о Совіі“ дзе прыповесьцю даказуецца выжшасьць спаляньня трупаў над закапываньнем іх у зямлю. У канцы апавяданьня аб Аргонаўтах дададзена:

„коли хощеши гораздо вѣдати о боранѣ и о золотомъ его рунѣ, коли его Азонъ добылъ и ты собѣ прочти книгы откуль стала Тройская валька, там найдешь“.

На 226 балонцы маецца цікавы уступ да характэрыстыкі крыўскіх (беларускіх) абычаёў таго часу:

„ка(к) то и в на(с) ставя(ть) митрополита по своей воли, а не по правилом с(вя)ты(х) о(те)ць, вчера съ псы по полю за заецомъ, а н(ы)нѣ с(вятите)льскаа съвръшаеть, а не тако ка(к) с(вя)тыи Васілій говори(ть). дондеже вся степени с(вя)щенни(с)кїя пройдеть, тог(д)а с(вяти)тль бываеть“.

Другі Хронограф (№ 110), мае агаловак „Кроника руска“. Пасьля ідзе: Повесьць аб Александры Македонскім. Повесьць аб Тройскай вайне. Аб Грэках і Рымлянах і чаму Італія называецца рымскай стараной і жыхары яе лацінямі. Аб Энэі. Урэшце рымская і візантыйская гісторыя. Аб Каролю Вялікім і аб зах. эўропэйскай гісторыі да 1550 году. Аб нямецкіх народах і аб Украіне. Аб Гішпаніі. Аб Татарах. Аб „мазо(н)скихъ“ жонах татарскіх. Аб царах Турэцкіх. Аб Валохах. Аб угорскім каралеўстве. Аб чэскім каралеўстве кроніка.

Гэты Хронограф перапісчык сіліўся пісаць па царкоўна-славянску, але перапоўніў яго крыўскімі словамі і зваротамі.

Пробка мовы:

О заложеню риму также о рому и ромулюсе повѣсть…

По выштю енея з трои до влоски(х) краин, яком выше(й) писа(л) трва(л) потоме(к) его в вавило(н)ско(м) кроле(в)ствѣ аж до нумитора около 432 лете(й) от валки троя(н)ское. А яко ры(м) заложо(н) о(т) потомко(в) его скротко назначу.

„KYNOBION или Изображеніе Еѵ(г)улского Іноческого общого житія от С(в)тыхъ О(т)цъ во кра(т)цѣ собранно. Працею Іноко(е) общо(го) жи(т): Бра: Церко(в). Ви(л). Пра(в). Гре(ч): На Евю. 1618“.

Тут сабраны адрыўкі твораў рожных аўтораў; пры гэтым адны с крыўскімі асобнасьцямі толькі ў правопісме, а другія на чыстай крыўскай мове.

Прыклад мовы. (Карскі, „Бѣл.“, т. III, 41).

„Наука Василїа Цесара Кгрецкого, до Сна его Лва. О вѣрѣ.

Початок всего живота, фундаментъ моцный мѣй, вѣру в Хр(с)та чистую…

О смерти.

Становъ велмо(ж)ных невстыдается смерть, але вовсѣ еднако впущае(т) все поядаючые свое зубы. А прето са(м) пере(д) неблаганы(м) ее приходо(м) перенеси скарбъ маетности своее на н(е)бо. Абовѣм жаде(н) с ты(х) которые на свѣте збираю(т) отходячи там з собою не относи(т) Але все зоставивши на зе(м)ли. Наг ты(л)ко суженъ бываетъ о свой живот“.

„ГРАММАТИКИ СЛОВЕНСКИЯ, ПРАВИЛЬНѢЕ СѴНТАГМА, потщаніемъ многогрѣшнаго Мнїха Мелетїа Смотриского… въ Евю“. 1618 г., ў 8-ку, 1+247 лістоў, з гэрбам князёў Агінскіх, рэзаным на дрэве.

„ГРАММАТИКИ СЛОВЕНСКИЯ“… М. Сматрыцкага, ў Еўі, друк 1619 году, ў 8-ку, 4+248 лістоў.

„ГРАММАТИКИ СЛОВЕНСКИЯ“, М. Сматрыцкага, друк у Вільні, 1619 году, ў 8-ку.

Чацьвертае выданьне гэтай граматыкі было адціснута ў Вільні ў 1629 годзе, пятае ў Маскве ў 1648 годзе (с прадмовай аб карысьці граматыкі і аб патрэбе уменьня яе пры паправе богаслужэбных кніг), шостае ў Маскве ў 1721 годзе. Па граматыцы Сматрыцкага вучыўся яшчэ Ломаносаў і яго сучасьнікі.

У 1755 годзе была перадрукава граматыка Сматрыцкага ў Рымніцкай друкарні, коштам Паўла Ненадовіча для сэрбаў і яна там лягла ў аснову сэрбскай кніжнай мовы. Служыла сэрбам да часу рэформы Вука Караджыча (канец ХVIII ст.) Гэта граматыка адыграла важную ролю ў глаголіцкай пісьменнасьці палуднёвых славянаў. У Баўгараў, у пераробцы Хрістакі Дупчаніна, паслужыла да збліжэньня баўгарскай жывой мовы да мовы царкоўнай. Пад уплывам граматыкі Сматрыцкага паўстала такжа першая украінская грамагыка Івана Могільніцкага.

У часе вучыцельства свайго ў віленскай брацкай грэка-лаціна-рускай школе Мелеці Сматрыцкі апрацаваў школьны падручнік ц.-баўгарскай граматыкі, ў якой выясьніў тэорыю ц.-баўгарскай мовы, вытваранай на ўсходна-славянскім грунце.

Мы ўжо вышэй згадалі, што ў консэрватыўнай часьці нашага грамадзянства, разам з разьвіцьцем школьніцтва і пісьменніцтва, вытварылася памылковая думка, што мова царквы і богаслужэньня, т. зв. ц.-славянская мова, заведзеная ў нас разам с хрысьціянствам, была сьпярша такжа і мовай усяго крыўскага народу. Зраўніваючы мову народную і кніжную прыходзілі да другога памылковага вываду, што мова народная зьяўляецца адзічэўшай, апрасьцеўшай адменай мовы богаслужэбных кніг. Выходзячы с такіх памылковых асноў, саўсім натуральна зьяўлялася жаданьне павароту да нібы-то быўшай калісьці стройнасьці народнай мовы. Гэтае заданьне было ўзложана на чысьленна заснованыя, ў другой палавіне ХVІ ст., рэлігійныя брацкія школы. З гэтай мэтай вучням забаранялі гаварыць паміж сабой „простай“ мовай і залецалі гаварыць ім мовамі грэцкай, лацінскай, ц-баўгарскай і польскай. У выш згаданых мовах выкладаліся і ўсе навукі ў школах, якія аткрываліся брацтвамі. У выніку, вучні, замест вярнуцца да даўнай „суптелности“ ц.-баўгарскай мовы, якая была ўжо мёртвай, навучаліся барбарскага жаргону, пробкі якога перахавалі нам украінскія камэдіі ХVІІІ ст., ў каторых, вучаныя ў гэткіх школах „спудеи“ папісуюцца сваім красамоўствам. Гэты, абаперты на памылковых вывадах рух быў у істоце рэакціяй і рэакціяй падвойна шкоднай; бо з аднэй стараны затамовываў разьвіцьце жывой, народнай мовы, з другой — затамовуючы народную мову і ўводзячы ў курс сваіх навук жывую польскую мову, пашыраў полёнізацію. Бо лацінскую і грэцкую мову грунтоўна навучаліся рэдкія адзінкі, як роўна і нежывой ц.-баўгарскай мовы, а польскую навучаліся пагалоўна ўсе вучні, якія і ў пазьнейшым сваім жыцьці, кіруючыся поглядамі, зашчэпленымі ў іх душу конфэсіянальнай школай, унікаючы мовы „простай“, паслуговываліся крыху лацінай і грэкай, а найбольш жывой польшчынай. Пры такім палажэньні спраў брацкія грэка-лаціна-рускія школы ў справе полёнізаціі нашага грамадзянства адыйгралі не апошнюю ролю.

Што датыча граматыкі Сматрыцкага, то яна, цікуючы мэту вярнуць „простую“ мову да нібы-то колішняй стройнасьці, прынясла неаблічальныя шкоды для крыўскай пісьменнасьці. Пабудаваная на ц.-баўгаршчыне, перат воранай пад ўплывам жывых моў: крыўскай, украінскай і маскоўскай, граматыка Сматрыцкага ставіла мэтай вытварэньне адзінага правопісма, адзіных граматычных форм і слоўніцтва для ўсей „русі“, (г. зн. славян праваслаўнай веёры) ад Карпат да Архангельска. Напісаная з вялікім талентам і ведай яна пад свой уплыў захапіла ўсё праваслаўнае славянства. Пад уплывам гэтай унівэрсальнай граматыкі жывая крыўская мова пачынае уступаць мейсца ў пісьменнасьці, другой палавіны ХVІІ і ХVІІІ ст., „вучонай“ баўгарска-крыўска-украінска-маскоўскай кніжнай тарабаршчыне. Дата выхаду ў сьвет граматыкі Сматрыцкага гэта паваротны стоўб да упадку на шляху гісторыі нашай пісьменнасьці, адзін з найважнейшых фактараў, якія спрычыніліся да занепаду нашай народнасьці і яе незалежна-дзяржаўнага істнаваньня.

„О ВѢРѢ ЕДИНОЙ, СВЯТОЙ, СОБОРНОЙ АПОСТОЛЬСКОЙ ЦЕРКВИ 1619?“

Мітрапаліт Еўгені (Словарь 1,21) кажа, што гэта кніга „напісана беларускім інакам Азарам і надрукавана у Магілеве ў 1624 г.“ На кнізе аднак няма ні году ні мейсца яе выданьня. У 37 раздзеле „Палінодзіі“ Захары Капысьценскі кажа: „чытай о томъ въ книгѣ Азарія л. 246, году 1619 выданую“. Архібіск. Філарэт (Ист. Р. Ц. ІV, бал. 95) безпадстаўна кажа, што ў кнізе гэтай друк кіяўскі. Зраўніваючы друкі рожных тагочасных друкарань з друкам гэтай кнігі, трэба згодзіцца з мітр. Еўгенім, што то друк Магілеўскі.

„ЕВАНГЕЛІЕ, албо казанья на недѣли презъ рокъ, и на праздники нарочитыхъ святыхъ угодниковъ Божіихъ, составленое трудолюбіемъ Іеромонаха Кирилла Транквиліона“. Друкавана ў Магілеве ў 1619 годзе, ў ліст.

Прыклад мовы:

„Человѣколюбивый Христосъ Богъ нашъ, хотяй насадити благочестіе и ісмиренномудріе въ человѣцѣхъ, и искоренити отъ ихъ гръдыню тщеславе. Сего ради, подъ именемъ Фарисея и Мытаря назнаменовалъ два чины человѣковъ, праведныхъ и грѣшныхъ: Фарисеи нарицахуся праведными, Мытаревеже грѣшными.

Но мнимыи праведници въ Жидовскомъ родѣ, оныи надутыи мѣхи гръдынею, Фарисее, звыкли были хвалитися своихъ добродѣтелей предъ народомъ, змногого моленія и пощенія, и отъ творенія милостынѣ, и отъ десятинъ: грѣшныхъ же укорати оныи преднейшеи были, яко и сей Фарисей, съ укорызнами осуждаетъ смиренного Мытаря, сам же гордынею и высокого разуменія о себѣ превзятъ“.

Евангельле гэтае было перадрукавана ў 1619 годзе ў Рахманаве; пазьней у перакладзе на славянскую мову ў Маскве ў 1629, 1642, 1652 г.г.; у Вільні ў 1651 годзе; у Унеўскім манастыры ў 1682 годзе; і ізноў у Маскве ў 1687, 1697, 1748 і многа разоў пазьнёй.

„ВЕРТОГРАД Д(У)ШЕВНЫЙ. Сиречъ, Собраніе и сочиненїе Молитвъ исповѣдателныхъ, и благодарственныхъ, блаженныя памяти, Їнокомъ Фїкарею С(вя)тогорцемъ. Тисненїемъ же Тѵпографскимъ нынѣ первїе напечатася в Тѵпографїю Монастыра Общежителнаго Братскаго Вїленскаго, при Цркви Сошествїя престого и животворящаго Дха. Лѣта от Созданїя мира, 7128 (спамылка, трэба 7178), а от воплоти Рожества Га Бга и Спаса ншго, Іс. Ха 1620“. У 4-ку, 2+140 лістоў. Кніга асабліва цікава дрэварытамі, якія перадаюць стыль старакрыўскай іконапісі. Прадмову да гэтай кнігі напісаў Лявон Карповіч; на другой балоне чытаем:

„Смиренный Архимандрит Леонтїй Карповичъ, къ правовѣрному читателю“.

Прадмова пачынаецца з літары К, на асноведзі якой выабражаны віленскі Сьвятадухаўскі манастыр. Канчаецца прадмова гэтак:

„Книжица сїя Бгодухновенная и душеполезная (яже пращею на мысленнаго Голїаѳа, и небесныхъ на земли оутѣхъ и оупражненїй орудїем и хранилищем именоватися может) косно и медленно от Типографїя нашея произыйде“…

Фікары Сьвятагорац, голасны полеміст канца ХVІ і пачатку ХVІI ст. са стараны праваслаўных, творы якога немаль усе няслушна прыпісуюць яго сучасьніку і аднадумцу Івану з Вішні. Пісаньні Сьвятагорца носяць ярка аскетычны і рэакційны характар. Ен бачыў адзіны спосаб ратунку ў змаганьні з новаверствам і каталіцтвам ў консэрватызме і адкіданьні ўсіх здабыткаў заходна-эўропэйскай культуры. Ўплыў гэтага аскеты адбіўся на Лявоне Карповічу і Мелецім Сматрыцкім, якія сьпіхнулі нашае адраджэньне ХVI ст. на шлях павароту да царкоўнай баўгаршчыны. Сьвятагорац пісаў:

„Книги церковные всѣ и уставы словенскимъ языкомъ друкуйте; сказую бо вамъ тайну великую, яко діаволъ толикую зависть имаетъ на словенскій языкъ, же ледво живъ отъ гнѣву… А то для того діяволъ на словенскій языкъ борбу тую маетъ, занеже есть плоднѣйшій одъ всихъ языковъ и Богу любезнѣйшій… Тако да знайте, як словенскій языкъ предъ Богомъ честнѣйшій есть и отъ еллинскаго и латынскаго — же се не басни суть“.

Гледзячы на сьвет з аскетычнай стараны, Сьвятагорац і яго паплечнікі клапаціліся не аб тое, каб прабудзіць у „рускім“ народзе сьвядомасьць, але толькі каб захаваць яго ў праваслаўнай прававернасьці. Заступалі яны крыўскую мову ў пісьменнасьці і ў школах, пры ўсіх іншых мяркаваньнях, з вялікай дозай наіўнай веры, што запраўды гэта яны робяць на злосьць чорту і каб дагадзіць Богу, для якога бытцам „любезнѣйшій язык“, гэта царкоўна- славянскі.

„Вертоград“ Сьвятагорца друкаваўся па яго сьмерці, відаць, у некалькі гадоў, што можна мяркаваць са слоў Карповіча ў прадмове: „косно, и медленно“ была ўрэшце кніга надрукавана.

Да твораў Фікарага Сьвятагорца трэба палічыць:

1. „Извѣщеніе краткое о латинскихъ прелестѣхъ“.
„Извѣщеніе“ складаецца з раду стацеяк, апошняя з якіх „О еретикохь“.
2. Обличеніе діавола миродержца“.

„ВЫКЛАДЪ НА ОТЧЕ НАШЪ; переложено съ Греческого на Рускій языкъ Архимандритомъ Леонтіемъ Карповичемъ“. Друкавана ў Вільні, ў 1620 г., 4-ка.

„КАЗАНЪЕ На честный Погребъ пречестного и превелебного Мужа Г(с)дна и отца: Г(с)дна отца Леонтія Карповича. Архимандрита Виленского: Презъ Мелетія Смотриского… отправованое: в Вилни. Року… 1620.“

Тэма казаньня выражана ў наступных словах:

„Иншїй еднак, Пр(с): Хр(с): тут теперъ намъ есть жаль и плачъ над жаль и плачъ еѵ(г)лской оутѣхи и радости: иншїй мовлю поневажъ з иншей причины выниклый найдуетъся. Жалю плача еѵ(г)лской оутѣхи и радости причина грѣхъ: а сего теперешнего нашего жалю и плача причина и матерїя, представленїе от насъ пречестного мужа, оучителя нашего Г(с)дна и отца“.

Казаньне выражае шчырае пачуцьцё жалю с прычыны сьмерці такога вызначнага чалавека, як Л. Карповіч, каторы многа зрабіў для падтрыманьня праваслаўя ў Вільні і нават пацярпеўшага за веру; праслыўшага сваей добрасьцю і справядлівым жыцьцём.

Гэткая была агульная апінія аб Карповічу: „айцом і сьвятым мужам“ называе Карповіча і Апанас Філіповіч у сваім „Дыярыушы“ („Русск. Истор. библ.“, ІV, 89).

ЛЯМЕНТЪ У СВѢТА ОУБОГИХЪ, На жалосное преставленїе Святобливого: а в обои Добродѣтели богатого Мужа, въ Бзѣ Велебного Г(с)дна отца Леонтїа Карповича, Архїмандрїта общїа обители, при Цркви сошествїя Стго Дха, Братства црковного Віленского Прав: Греч: в Вїлнѣ, в Друкарни Братской. Лѣта 1620“. У 4-ку, 27 лістоў або 54 балоны друку.

„РЕГУЛЫ ІОСАФАТА Архіепіспа Полоцкого списаны для презвитеровъ“. (Ў сабраньні архіеп. Паўла Доброхотова Рас. Акад. Наук, ў зборніку „Процессъ канонизаціи Іоасафата Кунцевича“). Рэгулы зьмяшчаюць навукі для парохаў:

„Найпреднейшая ест повинность ведати кождому священникови то все што се тут описаломъ и умети дати справу такъ о семи тайнахъ стыхъ яко и о всѣх тых околичностяхъ, которые се тут выписали. Священницы мают прикладомъ живота своего побожности людей учити, бо жывот побожны священнически ест казанемъ потужным людем простым, мают се споведати каждыи духовникови своему од Архиепископа назначоному яко найчастей“.

Ніжэй, на лісьце 198 сказана:

„Вси презвитеры мают се добре научыти катехизмиков нашых в кратци написаныхъ которые имъ даны будуть от нас и детей своихъ тогож научати мають парафиянъ, з чого на кождомъ соборе будуть пытаные, если ихъ добре умеють“…

Цікава увага аб ужываньні „рускаго“ языка (г. зн. народнай крыўскай мовы):

„Кгды тежъ чытают Евангеліе албо якую молитву в голос, або ектенїи, не мают выкладат(ь) словенских словъ по руску, але такъ читати яко написано, учителное зас Евангелїе або житїе стых читаючи людем, могут выкладати“.

„КАТЕХИЗМЪ одъ слуги божого Іосафата сочетаный“. Дайшоў у пярэпісме с 1700 г. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III, б. 143). Аўтор гэтага катэхізму Іозафат Кунцэвіч. Катэхізм зложаны с пытаньняў і адповядзяў:

Вопрос. Што ест быти хрстиянином: Отвѣт. Ест быти крещоным во(й)мя отца и Сына и Стого Дха вѣрити и вызнавати закон Исс Хса“.

Іозафат Кунцэвіч (1580†1623) радзіўся ў Валадзімеры Валынскім, хрышчоны быў імем Іван. Бацька яго Гаўрыэль належаў да шавецкага цэху. Падвучыўшыся дома крыху граматы малады Кунцэвіч паступіў да аднаго віленскага купца вучыцца купецкага умецтва. Будучы ў Вільні, Кунцэвіч, у Сьвятатроецкай царкве чытаў і пяяў на клірасе і пабожнасьцю зьвярнуў на сябе увагу мітрапаліта Поцея, які, пасьля далучэньня да уніі, прыняў яго ў манастыр. Будучы паслушнікам Кунцэвіч паступіў у віленскую езуіцкую акадэмію. Кончыўшы ў 1604 годзе навукі ў акадэміі Кунцэвіч пастрыгся ў манахі пад імем Іозафата. У 1609 г. Кунцэвіч быў ужо іераманахам і напісаў кнігу па польску пад агалоўкам „Obrona wiary“. Будучы пераконаным і фанатычным староннікам царкоўнай еднасьці Кунцэвіч прапаведываў унію на вуліцах, на пляцох, у царквох і прыватных дамох і пры гэтым с такім запалам і пераконаньем, што ў кароткі час прыяднаў да уніі блізка палавіну віленскіх праваслаўных, за што празвалі яго „рускім душахватам“. Па нейкім часе дастае ён назначэньне на архімандрыта Жыровіцкага манастыра, а пасьля сьмерці Поцея, наступнік апошняга, Вельямін Руцкі, перадаў яму сваю Сьвятатроецкую архімандрыю ў Вільні. У 1617 годзе Кунцэвіч быў пасьвячоны на ступень біскупа і назначаны сьпярша вікарным біскупам у Полацку, а па сьмерці Гэдэона Брольніцкага, стаўся архібіскупам полацкім.

Стануўшы на чале полацкай архібіскупіі Кунцэвіч выстараўся ў караля, ў 1619 годзе, грамату на ўзалежненьне ад яго ўсіх праваслаўных царквей і манастыроў у Полацку, Вітабску, Магілеве і Оршы з іх кругаколіцамі. Ад падлеглых сьвятароў ён патрэбаваў пераходу ў унію. Апорных пазбаўляў духоўных ступеняў і саджаў у вязьніцы а цэркві запячатываў. Сьпярша яго гвалтоўная дзейнасьць праведзена была ў полацкім вояводзтве, а ў 1622 годзе ён выехаў у аб’езд сваей архібіскупіі ў другія гарады, каб і там гэтым самым спосабам завясьці унію. Дзякуючы яго прымусоваму спосабу заводжаньня уніі, паднялася апазыція, на якую ён адпавядаў рэпрэсіямі. Палажэньне асабліва завострылася ад 1620 году калі канстантынопальскі патрыарх Тэафан, вяртаючыся ў 1620 годзе з Масквы праз Кіяў, пасьвяціў на біскупскія катэдры, занятыя ўніяцкімі біскупамі, праваслаўных біскупаў і між іншым на полацкага праваслаўнага біскупа Мелеція Сматрыцкага (3 марца 1621 г.) Сматрыцкі прыехаў у Вітабск і ўпісаўшы на ратушы пасьвятную патрыаршую грамату, апавесьціў у царкве пазбаўленьне Кунцэвіча духоўнага стану і адлучыў ад царквы. Граматы аб адлучэньні ад царквы Кунцэвіча і пазбаўленьні яго духоўнага стану былі разасланы ва ўсе гарады полацкай архібіскупіі, для публічнага чытаньня. Кароль выдаў грамату каб злавіць Сматрыцкага і аддаць пад суд, але апошні пераязджаючы з мейсца на мейсца хаваўся і кіраваў змаганьнем пры помачы разсыланых ім лістоў.

У 1623 годзе Кунцэвіч паехаў у Вітабск, галоўны цэнтр праваслаўнай пропаганды, і тут пачаў рэпрэсіямі прымушаць жыхароў да прыняцьця уніі. У выніку раз’агітаваныя і раздражненыя праваслаўныя жыхары Вітабска зрабілі змову на жыцьцё Кунцэвіча. Зручнасьць здарылася 12 лістапада ў нядзелю раніцай. Прычынай быў закалот паміж праваслаўнымі і уніяцкімі сьвятарамі, які выліўся ў народны кровапралітны бунт, у вініку якога быў забіты Кунцэвіч ударам бярдыша па галаве. Цела яго с прывязаным камянем было ўкінута ў Дзьвіну. У 1624 годзе папеж Урбан VIII, далучыў Іозафата Кунцэвіча ў лік сьвятых мучанікаў каталіцкай царквы.

ГІСТОРЫЯ БЫТАНСКАГА МАНАСТЫРА. Гісторыю гэтага манастыра сьпісываў пінскі уніяцкі біскуп Сыльвэстар Котлубай у 1620 годзе. Рукапіс не захаваўся; вёдамка пачэрпнута з Вішнеўскага („Histor. Pol. lit“, т. VIII).

ДЫЯРЫУШ САМУЭЛЯ МАСКЕВІЧА. Адрывак рукапісу, пісанага крыўскай скорапісьсю, знаходзіцца ў архіве Турава-Пінскай архібіскупіі (сабряньне В. Ластоўскага).

Проба мовы:

„А положенье замку и мѣста Смоленского такое ест: мѣжы замкомъ а мѣстом рѣка Днѣпро оплываеть, зажъ ест на одной сторонѣ замокъ, на другой мѣсто. Ест одна гора замковая сустромна велми ку Днѣпрови, рововъ велми много маючая и глыбокихъ; горъ на ей седмь, ономъ зъ одное до другое переходы были бы утрудливые естли бы не мосты. Мѣсто аж до Днѣпра у ровнѣйшому мѣйстцу осажено нижли замокъ, але у гразкому а болотистому, а протожъ гора удается далей, яко и въ замку. Муръ замковый широкій на тры сажни, а высокій на три копье; бакшт около его такъ у квадрате яко и круглыхъ тридцать осмъ, а бакшта отъ бакшты положена ест на сажни двасто. Округъ муру замкового звыжъ мили въ собѣ маетъ.

Пры шанцахъ, подле муру, мурованая церковъ светого Михайлы Арханьела, на которой за оного тырана (мова аб Іване Грозным) былъ, оповедають, верхъ золоты и въ великое шанобливости, цудами вславлена была. Церкву тую Царъ Московскій разгнѣвавшися збурити і зъ дѣлъ верхъ збити розказалъ, а также злупити еѣ, якъ по молитвѣ у ей, ему ся битва съ Королемъ Стефаномъ не сталася по мысли“.

Род Маскевічаў сяліўся ў Новагорадчыне і Піншчыне; Самуэль Маскевіч быў сваяком Хрэбтовічам і Вішневецкім. У 1605 годзе далучыўся да войска, якое вяло Дзьмітра на Маскоўскае царства. Прабыў у Маскве ўсю гэту кампанію і вярнуўся толькі пасьля угоды, заключанай каралём Уладыславам. Вярнуўшыся с гэтага паходу асеў у засьценку Ятры, ў Новагорадчыне. Тут ён напісаў важныя гістарычныя ўспаміны, якія абыймаюць час ад 1594 да 1621 году. Успаміны Маскевіча напісаны цікава, лёгка і добрай крыўскай мовай. Дайшлі ў некалькіх польскіх і крыўскіх рукапісах, с чаго відаць, што яны хадзілі па руках як літэратурны твор. У польскай мове былі надрукаваны ў пачатку ХІХ ст.

СЬВЯТОГА ІОАНА ЗЛАТАВУСТАГА БЯСЕДЫ НА ПАСЛАНЬНЕ ДА РЫМЛЯНАЎ. Рукапіс ХV стаг. Віленскай Публ. бібл. № 68. У канцы рукапісу запіс:

„року (1620)… я священноіерей Паисей Сиховскій, епископъ пинскій и туровскій, далъ сію книгу до монастыря Жировицкого“…

„ПАЛИНОДІЯ, або книга обороны каѳолической святой апостолской Всходней церкви и святыхъ патріарховъ, и о Грекохъ и о Россохъ христіанехъ“. Рукапіс М. Сынод. бібліатэкі; перадрукавана ў „Русск. Истор. Библ.“, IV, 313–1200. У свой час гэта быў твор слаўны сваей надзвычайнай вучонасьцю. Аўтор карыстаўся масай падручнікаў на лацінскай, грэцкай, польскай, славянскай і крыўскай мовах. Яго работу можна зраўняць толькі Апокрызісам. Аўторам гэтага аграмаднага рукапісу вялікай богаслоўска-полемічнай вагі быў Захар Капысьценскі. Мова твору украінскіх асобнасьцяў не мае. Напісана Палінодзія была ў 1621–1622 годзе, паводле Завітневіча („Палинодія“ Зах. Копыстенскаго) была надрукавана ў 1627 г.

Капысьценскі паходзіў з небагатай Мсьціслаўскай шляхты, дзесь з аколіц гарадца Копыся. Дзядзька яго Міхайла выбіўся на праваслаўнага Перамышльскага біскупа (ў Галічыне) і пацягнуў за сабой туды сваіх пляменікаў. Захар Капысьценскі, коштам свайго дзядзькі, атрымаў пачатную асьвету ў львоўскіх школах, а пазьней вучыўся ў Астразе, урэшце паступіў у Путнянскі манастыр (Малдавія). Каля 1616 году перабраўся ў Кіяў, дзе працаваў у Богаяўленскім брацтве. Пасьля Ільлі Плецянецкага, наступніка Мікіпара Тура, быў Кіява-Пячэрскім архімандрытам. На апошнім становішчы пражыў усяго паўтара году (памёр каля 1627 г.).

Акром Палінодзіі напісаў Капысьценскі казаньне на погрэб Плецянецкага, свайго папярэдніка на Кіява-Пячэрскай архімандрыі. Яму-ж прыпісуюць аўторства кнігі „О вѣрѣ единой“… якая была надрукавана ў 1602 годзе ў Вільні.

Капысьценскі належаў да глыбокіх і вельмі крытычных аўтораў. Кождае сваё цьверджаньне, кождую думку даводзіць цэлай масай выпісак і цытат. Выклад спакойны, аб’ектыўны, с тонкай аналізай фактаў і думак. Прыкладам, калі Крэўза ў сваей кнізе даў выпіску са зборніка апокрыфічнай пісьменнасьці, то аб гэтым пісаў Капысьценскі так:

„Бываюць і тут і там несаборныя „Саборнікі“ каторых у царкве не павінна чытаць; яны падобны да клецяў неахайнага гаспадара, каторы хавае ў іх ня толькі тое, што зьеў-бы і выпіў-бы але і смалу і дзёгаць, і штось з еміны і з атруты, чым-бы мог сябе і памазаць і асмуродзіць, а каліб-ён ці хто іншы быў неасьцярожны і нясьведамы таго, то і атруціць могбы. Есьць у іх поўна баяк с „Чэцьяў“, можа і з адступніцкіх легенд, бо легенда па нашаму — чэцья. Поўна у іх баяк с „Палей“ і г. пад. кніг, якія не маюць мейсца ў нашай царкве; іх назьбіралі невукі-гаспадары разам с чыстай царкоўнай пшаніцай, як кукалю, які нам цяпер адступнікі замест пшаніцы паказуюць і паручаюць ужываць“.

„ГРАММАТИКА. Албо сложеніе Писмена, хотящимъся оучити Словеньскаго языка. Младолтѣтны(м) Отрочатомъ. В. Вилни, Року 1621“. Друкавана ў 8-ку, 63+6 лістоў. Гэта ёсьць букар, або як цяпер называюць ў нас — лемантар. Выданьне багата аздоблена дрэварытамі. Бадай ці ня першы то будзе ілюстраваны букар, друкаваны на ўсходнай славяншчыне.

„ТРЕБНИКЪ, сирѣчь молитовникъ, имѣяй въ себѣ церковная послѣдованія іереемъ подобающая, отъ св. Апостолъ прежде, потомъ св. и богоносныхъ Отецъ въ различныхъ временехъ преданная, зде первое изображенный нѣкоторыми нужными (о нихже въ оглавленіи), возвращенный трудолюбіемъ общежителей Богоспасаемой обители Сошествія Св. животвор. Духа, въ Вильнѣ, року 1621 мѣс. декабря дня 20.}} У 16-ку, 16 і 528 ліст.

У канцы кнігі памешчаны на 80 лістох

„Собранныя и пригодныя проповѣди“.

„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, 1621 г., у 8-ку.

„ПОЛЪУСТАВЪ, или требникъ въ пользу всѣмъ православнымъ. Трудолюбіемъ иноковъ св. общежительныя обители сошествія прсв. и животв. Духа, поновленъ вьъ Вилнѣ року 1622“.

Гэта ёсьць першы друкаваны „Полууставъ“. У прадмове тлумачыцца назначэньне „Полуустава“ і часьцю яго гісторыя:

„Чимъ естъ и як бы потребнымъ былъ уставъ церковный, чительнику ласкавый, ачъ кольвекъ каждому церковному докучникови (докучникови, мовимо, а не гостеви, ижъ хотячому вѣдати, што въ нимъ естъ, не концемъ палца, але всею душею въ повседневномъ и уставичномъ навѣжаню ей присвоиватися и пріучиватися потреба), для тыхъ еднакъ которыи не часто въ церкве бываютъ, а особливо для подорожныхъ. Не всимъ абовимъ цѣлый уставъ пре(зъ) скупость его зъ друку мѣти, а пре(зъ) великость его зъ собою возити зыйдетъся. Найпотребнейшыи церковныи справы зъ него выбравши въ снопокъ книжки малой славной памяти пану Василеви Малюшинскому за поводомъ духовныхъ, а коштомъ святобливой памяти его милости Константина Константиновича княжати Острозскаго собрати и польуставомъ назвати удалося. Которыхъ ижъ южъ пре(зъ) давность часу въ скарбѣ княжатъ ихъ зезволилося росказати. Которого, яко въ часъ праве потребный, а кождого стану кондыцыи и заволаня человѣкови велце пожитечного отъ потребы въ потребу справленого, требникомъ мірскихъ людей тытулуемъ и всимъ, яко всимъ обще и каждому зъ особно потребный, залѣцаемъ. Потребнымъ абовѣмъ естъ господарови и челядникови дома, ремесникови на вартатѣ, крамареви при крамѣ, купцу и пелгримови во дорозѣ, жолнерови въ тягненію и на войнѣ, жеглярови на водѣ, мнихови въ целли, а священникови дома и въ церквиъ И всимъ згола на каждый день и часъ и всюды для розныхъ становъ въ той книзѣ найдуючыхся святыхъ и имъ належачыхъ тропаровъ и кондаковъ; много бовѣмъ зъ жолнеровъ мучениками, а немало зъ купцовъ и мытниковъ святыми стали“…

Пасьля такога зручнага падыходу наступае прапанова купіць кнігу і вясьці сябе па хрысьціянску.

„УСТАВЪ ЦЕРКОВНЫЙ“, Вільня, 1622 г., in folio. (Ундольскій).

„ВѢРШѢ НА ЖАЛОСТНЫЙ ПОГРЕБЪ ЗАЦНОГО РЫЦЕРА ПЕТРА КОНАШЕВИЧА, сагаидачного гетмана Войска Его К. Млти запорозского. Зложоный презъ инока Касіана Саковича Ректора школъ Кіевскихъ, в брацтвѣ. Мовленые от его спудеовъ на Погребѣ того Цного Рыцера в Кіевѣ, в Недѣлю Проводную. Року Бжого 1622“.

Саковіч сын праваслаўнага сьвятара з Галічыны (з аколіц Равы). Радзіўся каля 1580 г. Асьвету атрымаў у Астрожскай школе. Скончыўшы школу быў нейкі час дзяком у уніяцкай царкве ў Перамышлі, скуль перабраўся ў Кіяў і тут пастрыгся ў праваслаўныя манахі. Ад 1620 году да 1624 быў рэктарам кіяўскай школы Богаяўленскага брацтва. Пад канец жыцьця перайшоў у каталіцтва.

На пераходзе ад ХVІ да ХVІІ ст. Кіяў не адыгрываў ніякай ролі ў культурным жыцьці т. зв. „Русі“ (Крывіі і Украіны). Пасьля зьнішчаньня гораду крымскім ханам Мэнглі Гірэям і падзелу здабычы са Сьв. Сафіі с паўночным яго саюзьнікам Масквой, Кіяў сьвяціў „Русі“ адзіна толькі сваей старой славай. Культурным жыцьцём усей „Русі“ кіравалі Вільня і Львоў, а галоўна Вільня. У Кіяве не пражывалі ні біскупы ні мітрапаліты: сталай сялібай кіяўскіх мітрапалітаў былі Вільня і Новагорадак. Пячэрская Лаўра, якая мела абшырныя землі, была адзіна аб’ектам пажадлівасьці для кандыдатаў на яе архімандрыю; яе архімандрыты, занятыя абаронай ад захвату уніятамі і каталікамі лаўрскіх маетнасьцяў, не клапацілася нават каб прыстойна утрымаць разваліны сьв. Сафіі. Багатая лаўра ў канцы ХVІ ст. ня мела ні друкарні, ні школы, ні бібліатэкі, ні нават прытулку для паломнікаў. У той час, калі па ўсіх значнейшых крыўска-літоўскіх гарадох (Берасьці, Пінску, Менску, Полацку, Магілеве, Вітабску, Оршы, Вільні) ішла кіпучая праца ў брацтвах і брацкіх школах, у Кіяве да 1615 году не было яшчэ брацкай арганізаціі. Адраджэньню соннага Кіява быў дадзены пачын з Вільні: на брацкіх нарадах віленскага Сьвятадухаўскага брацтва, дзе пастаноўлена было паставіць архімандрытам Кіява-Пячэрскай лаўры Елісея Плецянецкага, (1599–1624), асьвечанага і глыбока ідэйнага чалавека. Гэты апошні галоўна і прычыніўся да адраджэньня Кіява. На помач Плецянецкаму, ў яго старэньнях аб школе, прыйшоў у помач віленскі архімандрыт, Лявон Карповіч, які намовіў належаўшую да віленскага Сьвятадухаўскага брацтва пабожную старонніцу старога благачэсьця, Гальшку з Гулевічаў Лозко, жану мозырскага маршалка Сьцяпана Лозкі, запісаць абшырны, належаўшы ей у Кіяве (на Падолі) пляц з будынкамі, на школу і прытулак для „пельгрымоў“. Адначасна з запісам, але незалежна ад яго, сарганізавана было ў Кіяве, ў тым-жа 1615 годзе, першае Богаяўленскае брацтва, якое ў 1620 г. атрымала ад праязджаўшага з Масквы патрыарха Тэафана стаўропігію, пацьверджаную каралём толькі ў 1629 г. Вэрсіі аб ранейшым істнаваньні брацтва ў Кіяве (ад 1589 г.) памылковы, грунтоўна давёў гэта такі знавец гісторыі Кіява як С. Голубевъ (Истор. Кіевск. акад., т. І, бб. 1–12; 165–166).

Дзякуючы фундаціі Гальшкі Лозко і працы Богаяўленскага брацтва была адкрыта першая ў Кіяве школа, як сказана ў патрыаршай грамаце 1620 г. „еллино-словенского и латино-польского писма“. Рэктарам гэтай школы і быў Касьян Саковіч, аўтор вышэйазначаных „Вершаў“.

Адраджэньне Кіява цесна зьвязана з другім фактарам ў жыцьці „Русі“ (Крывіі і Украіны). Гэтым другім фактарам было выступленьне на гістарычную арэну казацтва.

Пасьля татарскага пагрому і зруйнаваньня Кіява, жыхарства ня толькі гарадоў, але і правінціі прыдняпроўскай украіны разьбеглася. Край абязлюдзеў і апусьцеў. Кіяўскія стэпы былі заняты качуючымі ў пустых „Дзікіх палёх“ татарамі. У ХІV ст. Кіяўшчына і Падольшчына была яшчэ пад уладай падольскіх ханаў, якіх назначала сюды Залатая Арда. У 1362 годзе в. кн. Альгерд выгнаў татараў і далучыў Кіяўскую зямлю да в. кн. Літоўскага. З гэтага часу пачынае кіяўскае падняпроўе памалу засяляцца пераважна выхадцамі с крыўскіх зямель, а галоўна з верхняга Дняпра, і парэччаў Бярэзіны і Прыпяці. Былі гэта беглыя сяляне, якія ўцякалі ад усё крэпшай, ад пачаткаў ХVІ ст., прыгоннай залежнасьці. Часьць гэтых уцекачоў сялілася на дняпроўскіх астравох і па берагох Дняпра, на поўдзень, за дняпроўскімі парогамі, дзе іх не магла ўжо дасягнуць рука дзяржаўнай адміністраціі. Галоўным цэнтрам гэтай каланізаціі быў востраў Хорціца, за парогамі, дзеля чаго яны і называліся „Запарожцамі“. Жывучы, т. сказаць у нэўтральным паясе, паміж двумя вайсковымі абозамі, гэты нашы перасяленцы дзень і ноч павінны былі быць на гатове да абароны, згэтуль пагалоўна ўсе яны станавілі свайго роду трэці, праміжлеглы, паміж татарамі і Літвой, вайсковы абоз, зложаны з бяздомнай галыцьбы. У пачатку ХVІ ст. запарожская галыцьба пачынае сябе называць ужо казакамі, г. зн. назовам, якім празываны былі вайсковыя каланісты, што сяліліся ад густа залюдненага Валыня і менш залюдненага Падольля у старану „Дзікіх палёў“. Апошнія рэкрутаваліся пераважна з украінскага сялянства і будучы пад апекай дзяржавы, жылі асела і даволі дастатна па сваіх хутарох. Пад канец першай чверці ХVІ ст. першыя (нашы выхадцы) носяць назову казакаў „галутвеных“, а другія (украінскія сяляне) „дамавітых“. Галутвенікі жылі не асобнымі семьямі, а дружынамі па некалькі дзесяткаў чалавек разам. Пры тым жанкі, пад страхам кары сьмерцю, не дапушчаліся ў гэткія агульныя сялібы, званыя куранямі. Акром адзеньня і аружжа ў курэня ўсё было агульнае. Ўлада прыналежала агульнаму вечу, званаму Радай. Рада выбірала старшага, званага кашавым, аба атаманам, які карыстаўся неагранічанай уладай. Толькі пасьля зьмены яго другім ён даваў справаздачу Радзе, якая ў здарэньні правіны са стараны атамана, засуджала яго на адсячэньне галавы. Спосабам да жыцьця гэтай голай вольніцы служылі напады на татараў і дзеля гэтага апошняга ўлада в. кн. Літоўскага іх не чапала. У 40-х годах ХVІ ст. в. кн. Літоўскае назначыла ім старасту Астапа Дашковіча. Першы зьвярнуў увагу на запарожскіх казакаў, як на вайсковую сілу, Сьцяпан Баторы, які, выбранаму казацкай Радай атаману Хведару Багданку, паслаў булаву, пячаць, харугаў з выабражэньнем свайго каралеўскага гэрбу і на пісьме пацьверджаньне выбараў; але пры гэтым загадаў сьпісаць казакаў у рэестры. Сьпісана было 6.000 казакаў, якія зваліся „рэестровымі; ім назначана была пэнсія са скарбу рэчыпасполітай — па кажуху і па чырвонцу ў год, за што ўзложана на іх пагранічная служба. Словам, Баторы стараўся лагоднымі спосабамі апанаваць вольнае казацтва, але па яго сьмерці, не так асьцярожна пачала браць іх пад сваю кантролю ўлада рэчыпасполітай, гэта выклікала вялікае нездаволеньне сярод казакаў, якія прывыклі пачуваць сябе вольнымі ад кантролі якой бы то ні было ўлады.

С казацкага нездаволеньня папробавалі скарыстаць павадыры праваслаўных у змаганьні супроць уніі. Першым казацкім гэтманам, які павярнуў казацтва на абарону праваслаўя быў Касінскі, які родам быў с крыўскага Палесься. Ён казацкую сілу зьвяртае ўжо супроць рэчыпасполітай з ярка рэлігійнымі клічамі. Пасланае супроць яго першае войска было разьбіта. Ён узяў Белу-Цэркву, Кіяў і другія гарады. Тады супроць Касінскага выступіў сам гэтман Канстантын Астрожскі, бітва кончылася нічым. Чародным казацкім гэтманам быў Лабада. Лабада і сучасны яму Налівайка далей вялі справу Касінскага. У 1595 годзе Налівайка Гедрайць, Кміта і др. падыймаюць паўстаньне ў Меншчыне, Магілеўшчыне і Вітабшчыне. Іх соціяльныя і рэлігійныя клічы прыеднуюць ім сялянскія массы, якія, пасьля разьбіцьця Налівайкі, уцякаюць у Запарожжа. У 1606 годзе казакі выбіраюць сабе гэтманам Канашэвіча Сагайдачнага, гэты апошні злучыў нізавых казакаў з дамавітымі пад сваей ўладай і атрымаў пацьверджаньне на гэта рэчыпасполітай. Пад уладай Канашэвіча было ўжо 50.000 збройнага люду. Маючы такую сілу на пагатове і усеагульны спогад праваслаўных, якія жылі у рэчыпасполітай. Канашэвіч трымаў сябе даволі незалежна ў стасунку да дзяржаўнай улады.

Маюцца ясныя гістарычныя довады, што каля двадцатых гадоў ХVІІ ст. адбываліся нарады паміж прадстаўнікамі віленскага Сьвятадухаўскага брацтва і казакамі — не пазбаўленыя трывог за будучыну, — але якія кончыліся распачлівай пастановай крыўскай стараны, ўверыць казацкаму аружжу абарону герархіі, навукі і брацтваў. (гл. М. Кояловичъ „О разселеніи племенъ Западнаго края Россіи“, Масква, 1863).

З гэтага часу ўсе лепшыя сілы крывічоў праваслаўных высылаюцца на Украіну ў помач казакам і ў Кіяў для арганізаваньня там брацтваў, друкарань, — школ і г. п.; перасылаюцца ад нас туды і вайсковыя сілы. З гэтага часу інтэлектуальнай і моральнай помаччу і ў цеснай сувязі з вісілкамі украінскага народу, пачынае расьці і крэпнуць Кіяў фізычна і культурна. Асабліва ўзрасло значэньне Кіява пасьля 1620 году, калі, праездам з Масквы, іерузалімскі патрыарх Тэафан, высьвяціў шэсьць праваслаўных біскупаў і між імі мітрапаліта Іова Барэцкага. Да гэтага часу ва ўсей рэчыпасполітай быў толькі адзін праваслаўны біскуп у Львове, цяпер-жа утварылася цэлая праваслаўная герархія с кіяўскім мітрапалітам на чале, павагу якога падтрымлівала вайсковая казацкая сіла. Кіяў стаўся сталіцай праваслаўя. Гэты падзеі паднялі энэргію сярод праваслаўных і крэпка зьвязалі праваслаўе с казацтвам, а ўсю „Заходную Русь“ (Крывію і Украіну) с Кіявам. Кіяў становіцца на чале змаганьня „Русі“ за свае правы, якія аднак памылкова утожсамлюе с праваслаўным веравызнаньнем. Да палавіны ХVІІ ст. старакрыўская мова была мовай „рускай“ пісьменнасьці — на абшары ад Смаленска да Львова — ў помніках, пісаных і друкаваных у гэтай „русскай“ мове на Украіне, украінскія провінціяналізмы да другой паловы ХVІ ст. не зьмяняюць яшчэ самой мовы, яе характару. Толькі з другой палавіны ХVІІ ст., дзякуючы Кіява-Магілянскай акадэміі, пачынае, на аснове ц.-славянскай і старакрыўскай, выступаць у пісаных помніках украінская мова з яе народнымі асобнасьцямі.

„Вѣршѣ“ Саковіча пісаны ў Кіяве яшчэ ў пару панаваньня ў украінскай пісьменнасьці старакрыўскай мовы, дзеля гэтага ў іх яшчэ няма украінскіх асобнасьцяў. Вершы гаварылі студэнты кіяўскай школы на погрэбе гэтмана Канашэвіча ў 1622 годзе. Пасьля агалоўнай балоны, на адвароце яе, памешчаны ў кніжцы верш „На гэрбъ Силного войска Ег. Кр. Мл. Запорозского“, гэткага зьместу:

Кгды мензства Запорозцовъ Кролеве дознали
Теды за ГЕРБъ такого имъ Рыцера дали,
Который ото готовъ Ойчизнѣ служити,
За вольность ей и свой животъ положити.
И якъ треба землею албо водою:
Вшеляко онъ способный и прудкій до бою.

Пасьля вершу на гэрб запарожскага войска ідзе прадмова аўтора да самога запарожскага войска, якому аўтор жадае перамог над ворагамі і бязсьмертнай славы. Зазначыўшы, што найбольшае дабро на сьвеце — свабода, кажа аўтор:

Мензствомъ еѣ рицери въ войнахъ доступуютъ,
Не грошми, але кровю ся еѣ докупуютъ.
Войско Запорозское вольности набыло
Тым, же вѣрне ойчызнѣ и кролюмъ служило.
Кройники о ихъ мензствѣ старые писали,
Якъ они непріятелей ойчистыхъ бивали
Моромъ, сухомъ, частокроть пѣшо, и тыжъ конно,
Хотяй ся непрыятель ихъ убиралъ збройно.
Племя то естъ зъ насѣня оного Яфета,
Корый зъ Симомъ покрылъ отчіе секрета.
За Олега Росского Монархи, плывали
Въ чолнахъ по мору и на Царград штурмовали.
Ихъ то продки зъ Росскимъ ся монархою крестили
Владимеромъ и въ вѣрѣ той статечне жили.
При которой и они такъ стоятъ статечнѣ
Же за ню умирати готови конечнѣ.
Бывали межи войскомъ тымъ князи и паны
Съ которыхъ выходили добрыѣ гетманы.
....................
Они ойчызнѣ нашой суть обороною,
Отъ Татаръ поганыхъ и Турковъ заслоною.

Уся гэта брашура, ад пачатку да канца, зьяўляецца выслаўляньнем казацкага войска і яго гэтманаў, у асобе памершага Канашэвіча. Палітычна-агітаційная мэта брашуры ўложана ня толькі ў яе тэкст але і ў рысункі.

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ СЪ ПСАЛТИРЬЮ“. Друк. 1623 г. Сьвятадухаўскай друкарні ў Вільні, ў 8-ку, 12+112+4+451+32 лістоў. У агалоўку зазначана, што кніга нова-перакладзена з грэцкай мовы.

„ПСАЛТЫРЪ Блаженнаго пророка и царя Давида… в Вильни 1623 Г.“ Крыўскай мовай толькі „Предмова“ і „До чителника“. У кнізе 4+194 лісты (Ундольскій).

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1624 г., ў 8-ку, 4 і 156 лістоў (Ундольскій).

НАКАЗ АД НОВАГОРАДЗКАГА САБОРУ уніяцкіх біскупаў паслом, якія ехалі да праваслаўнага духавенства ў Кіяў для перагавораў аб утварэньні ў в. кн. Літоўскім патрыархіі. 1624 г. студня 20 дня. „Акты, относящ. къ истор. Западн. Россіи“, т. ІV, б. 513–514.

Оповѣдати або залѣтити имъ отъ насъ митрополиты Кіевского и всея Русіи и отъ ихъ милости отцовъ пяти епископовъ, которые на тотъ часъ до Новагородка собралися были, горячую милость прагненья покою зь ними, яко зъ сынами и братьею въ единомъ народѣ Російскомъ рожоною, просячи Господа Бога, абы тое што нижей написано есть, черезъ его святую ласку и особливое надхненіе Духа Святого до скутку своего рѣчью самою, а не словы прійти могло.

2. Пытати у нихъ, естли бы щырым сердцемъ, откинувши приваты свои на сторону, прагнули съ нами соедыненія, яко на многих мѣстцахъ съ тымъ ся озывали, и въ друкъ подавали, и ушомъ многихъ зацныхъ людей доносили: нехай же знакомъ якимъ певнымъ, позверховнымъ прагненіе тое свое въ притомности вашой освѣтчатъ.

3. Пытати у нихъ, естли скутечнѣ могутъ зъ вами, а потомъ зъ нами зъѣхавшися гдѣ, часу певного, на мѣстце певное, устнѣ о тыхъ рѣчахъ безъ выразной пленипотенцыи отъ братствъ своихъ зноситися; а естли немогутъ, то даремна и праца наша. Однакъ же, естли позволятъ на зъѣздъ самыхъ насъ, альбо на зношенье черезъ медыяторы свѣтцкіе: остеречи ихъ потреба, абы ся о томъ постарали, або якимъ иншимъ способомъ насъ упевнили, же не дармо працовать будемъ. Тежъ и мы учинимъ, естли не поѣдемъ.

4. Зъ нашой стороны часъ зьѣхаться особамъ, которые отъ насъ и отъ нихъ назначоные будутъ, въ томъ року 1624, въ день святого... , а мѣстце зъѣзду.... , а естли они часъ иншый и мѣстце иншое оберутъ, нехай же на письмѣ тое вамъ для певности съ подписомъ рукъ дадутъ.

5. Назначить особы въ личбѣ якой найменьшой, а не большъ трехъ, двухъ духовныхъ, третяго свѣтцкого. Мѣстце тежъ менуемъ ..., альбо имъ меновать допущаемъ, которое бы отъ насъ было не отлеглое и на обѣдвѣ стороны способное.

6. Способъ отъ людей многихъ зацныхъ зъ нашее и ихъ стороны поданый тотъ есть, абы былъ новофундованый въ нашихъ краяхъ, яко и въ Московскихъ, патріярха на добрахъ певныхъ духовныхъ, который бы на добрахъ тыхъ на вси потомные часы пребывалъ, и по благословеніе нигдѣ не посылалъ. Мы зъ стороны нашее тотъ способъ заховавши, за добрый быть розумѣемъ, и за спольною намовою и згодою старатися о томъ хочемъ: только бы зъ ихъ стороны таяжъ щырость сердечная была, и працовать въ томъ святобливомъ дѣлѣ щыро хотѣли.

7. Сказать тежъ то имъ, же мы тое не зъ жадноѣ боязни и постраховъ, любо теперешнихъ, любо за часомъ на рѣчь посполитую (чимъ ся они посполитѣ хлюбитъ звыкли) приходячихъ чинимъ, але зъ повинности пастырской, которую мы повинны къ овечкомъ мѣти.

8. На остатокъ освѣдчити повольность нашу и братолюбіе къ нимъ, и што тое вышейменованое предьсявзятіе наше, уваживши вси околичности, згоднѣ, шырѣ, а не облуднѣ отъ насъ есть намовленое и отъ всихъ принятое: которое коли за помощію Божою до скутку своего прійдетъ, освѣдчить готовы есьмы милость братерскую такъ въ пожиточномъ ихъ яко и въ............................................................................. Іосифъ Веляминъ Рутскій, митрополитъ Кіевскій, Галицкій и всея Русіи. Іоакимъ Мороховскій, епископъ Володимерскій и Берестейскій. Аѳанасій Пакоста, епископъ Холмскій и Белзскій, властною рукою. Іеремія епископъ Луцкій и Острозскій рукою. Антоній Сѣлява, епископъ Полоцкій, Витебскій и Мстиславскій. Григорій Михайловскій, епископъ Туровскій, сослужитель епископіи Пиньской. Именемъ велебного епископа Премышльского, и Самборского, на тотъ часъ черезъ листъ притомного, а не обличнѣ, я митрополита подписую рукою властною.

„ТРЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1624 г., у 8-ку. (Ундольскій).

„ВѢРА СВ. КАѲОЛИЧЕСКІЯ И АПОСТОЛЬСКІЯ ЦЕРКВЕ“. Твор Іераманаха Азарыя. Друкавана ў Магілеве ў 1625 годзе, ў 4-ку. (Сопиковъ, б. 71)

Іераманах Азары гэта, як некатарыя думаюць (М. Вознякъ „Ист. Укр. лит.), — скрытазоў Захара Капысьценскага.

„ОМИЛІЯ, или бесѣда на годовую память Кіевопечерского Архимандрита Елисея Плетенецкого, говореная въ Кіевскомъ Успенскомъ Соборѣ Архимандритомъ Кіевской Лавры, Захаріемъ Копистенскимъ“. (Сопіков, пад № 787). Друкавана ў Кіяве 1625 г., ў 4-ку, крыўскай мовай, або як Сопіков акрэсляе: „на Бѣрлорусскомъ языкѣ“. У ссылцы Сопіков тлумачыць: „Пад найменьнем Беларускай мовы разумеецца гутарка жыўшых у Беларусі і ў Польшчы пабожных Грэчаскага веравызнаньня людзей. Манахі ў тых краёх, якія жылі да канца ХVII ст., немаль ўсе свае Богаслоўскія і павучаючыя творы пісалі гэтай мовай“.

(Подъ именемъ Бѣлорусского языка разумѣется нарѣчіе жившихъ въ Бѣлоруссіи и въ Польшѣ благочестивыхъ Греческого исповѣданія людей. Монахи въ тѣхъ странахъ жившіе до исхода ХVII ст. поxти вcѣ свои Богословскія и поучительныя сочиненія писали симъ языкомъ“).

„ЧАСОВНИКЪ“, друк. у Вільні 1627, жніўня 31 дня, на 192 ліст. у 12-ку.

„ДХОВНЫИ БЕСѢДЫ стого о(т)ца нашего Макарія пустелника егѵпе(т)ского, о досконалствѣ хрїстїанъ православныхъ… з Гре(че)ского на Рускїй язы(к) новопреложеный, Працею и старанемъ Іноковъ общежително(го) Монастыра Б. Цркви с(в)тго и животворящаго Дха. в Вилни Року 1627“. У 4-ку, 48+386+22 лісты.

Выпіс з бяседы другой (Сопиковъ, б. 24):

„О кролевствѣ темностій, то есть о грѣсѣ: же самъ Богъ отъ насъ грѣхъ отдалити, и насъ зъ неволѣ князя злостїй вызволити можетъ.

Кролевство темностей меновитѣ онъ князь злосливый, взявши въ неволю чловѣка, такъ его осѣлъ, и въ душу владзою темности як въ якого чловѣка облокся: ведлугъ словъ оных: и учинятъ его кролемъ, и облокутъ его шатами Кролевскими, и отъ головы до ногъ Кролевское оденье носити будетъ. Такъ душу и всю еи бытность окрылъ князь злосливый грѣхомъ, и всю змазалъ, всю полономъ до кролевства свого завелъ и жадного ей члонка волного не учинилъ, ни мыслей, ни розума, ни тѣла: але оболоклъ еи порпурою темностій. Якъ бовѣмъ въ тѣлѣ не една которая часть албо одинъ которій члонокъ терпитъ, лечъ все огуломъ, терпливости подлежитъ: такъ и вся душа наша намѣтностямъ злости и грѣха, естъ поддана. Облекъ теды всю душу въ преднѣйшій члонокъ и часть члонка превротникъ онъ злостю своею, то есть, грѣхомъ, и такъ тѣло страстемъ и зепсованію естъ поддано. Гды бовѣмъ Апостолъ мовитъ: вызуйтеся зъ старого чловѣка. Здосконалого мовитъ, маючаго очи при очахъ, голову при головѣ, уши при ушахъ, руки при рукахъ, и ноги при ногахъ. Всего бо вѣмъ чловѣка, душу и тѣло злосливецъ онъ ошпетилъ и розорвалъ, и оболокъ чловѣка чловѣкомъ старимъ, покалянымъ, нечистымъ, и неприятелемъ Божіимъ, подданымъ законови Божьему, то есть самому грѣхови, же бы чловѣкъ не глядѣлъ якъ самъ хочетъ, але жебы лукаво смотрилъ, превротне слышалъ, ноги мелъ скоры до злечиненья, руки чинячіи неправость, а сердце мыслячее о злости“…

Кніга гэта была пазьней, у 1634 годзе перадрукавана ў Кіяве, ў 4-ку. А ў ХVIII ст. была перакладзена на маскоўскую мову і надрукавана гражданкай (Сопиковъ, „Каталогъ книгъ гражданской печати“).

„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, Сошеств. друк., 1627 г., in folio, 224 ліст. (Ундольскій).

АПОЛОГІЯ Мелеція Сматрыцкага 1628. Кніга напісаная ў двох мовах — крыўскай і польскай, польскі агаловак яе такі:

Apologia peregrinacjej do krajòw wschodnich Meliciusza Smotrickiego R. P. 1623 і 1624 obchodzonej przez fałszywą bracią słownie i na pismie spotwarzonej do przezacnego narodu ruskiego obojego stanu duchownego i świeckiego sporządzona i podana. A. 1628 Aug. die 25 w monasterze Dermaniu (Львоў).

Акром пісаньняў рэлігійна-полемічных Сматрыцкі ў 1621–1623 годзе пільна працаваў над апрацаваньнем катэхізму для праваслаўных. Ён хацеў апрацаваць, падобна сваей граматыцы, такі катэхізм, які-бы аб’яднаў усе разыходжаньні ў разуменьні праваслаўя ў крывічоў, украінцаў і маскалёў. Для гэтай мэты ён пастанавіў найперш выясьніць сабе ўсе абрадовыя разыходжаньні і спрэчныя догматычныя пункты. Дзеля таго-ж, што ў яго часы ішла рэформація старога ўсходнаславянскага „благачэсьця“, якое ў выніку нясло зрэформаваную царкву, далёкую ад старасьвецкай царквы, якая была ў Маскоўшчыне, і ня менш далёкую ад старога тыпу крыўскай і украінскай царквы. Гэты царкоўна-рэформацкі рух выклікаў у Масковіі падзел на стараабрадцаў і праваслаўных; першыя імкнуліся захаваць старыну ў абраднасьці і догматах, другія, падтрымліваныя царскай уладай, навязывалі згары перабудаванае па новаму праваслаўе. Гэты праваслаўны рэформацкі рух адбываўся і ў нас і гэтак сама ўнёс падзел на „благочестивыхъ“ і праваслаўных, але не с такой вастратой, як у Масковіі. Староннікі старога „благачэсьця“, падобна маскоўскім стараабрадцам, не прыхільна і падозрыва адносіліся да „паправы“ царкоўных кніг і больш былі склонны трымацца „простай“ мовы. „Благачэсны“ рух ня меў у нас сваіх яркіх прадстаўнікоў і пропагатараў, трымаўся ён на некалькіх консэрватыўна настроеных магнатах, ды на нізшым духавенстве. Пагадзіць гэты спрэчкі і задаўся Сматрыцкі ў сваім катэхізме.

Апрацаваўшы катэхізм, Сматрыцкі разумеў, што ён можа даць пажаданы вынік толькі тады, калі атрымае санкцію найвышэйшай царкоўнай улады. І вось, у пачатку 1624 году выязджае Сматрыцкі на Усход, на Афонскую гару, якая славілася сваімі манастырамі, і да Канстантынопальскага і Іерузалімскага патрыархаў. Акром пацьверджаньня катэхізму, выяхаць с краю прымушала Сматрыцкага яшчэ абвінавачаньне яго Вельямінам Язэпам Руцкім, што ён, як Полацкі праваслаўны архібіскуп, быў галоўнай прычынай сьмерці Іозафата Кунцэвіча, якога забілі праваслаўныя ў Вітабску. Перад выездам рэформатары старога „благачэсьця“ далі даручэньне Сматрыцкаму, ад імені кіяўскага мітрапаліта Іова, выстарацца ў патрыарха агранічэньня ў правох царкоўных брацтв, а галоўна скасаваньня стаўропігій, г. зн. манастыроў, якія, не падлягаючы мясцовай царкоўнай зьверхнасьці, залежалі безпасярэдна ад патрыарха. У старой нашай царкоўнай арганізаціі, кіравалі царкоўнымі справамі сходы духоўных і сьвецкіх, якія абіралі кандыдатаў як на ніжэйшыя, так і на вышэйшыя духоўныя урады і зьяўляліся юрыдычным гаспадаром царквей і манастыроў сваіх кругаколіц. Рэформацкія павевы наадварот хацелі герерхічна-абсолютыстычнага кіравецтва царквой.

Акром гэтых афіціяльных мэт і даручэньняў Сматрыцкі ехаў да Усходных патрыархаў і на Афон с плянам новагорадзкага сабору, аб утварэньні на крыўскіх і украінскіх землях асобнага патрыархату: на саборы ў Новагародку, паміж уніяцкімі біскупамі была выяўлена склоннасьць утварыць, дзеля супакоеньня забураньняў, „рускі“ патрыархат незалежны ні ад Рыму, ні ад Канстантынополя, калі-бы на гэта прысталі праваслаўныя. З гэтай мэтай, у пачатку 1624 г. было выслана пасольства ад сабору да кіяўскага праваслаўнага мітрапаліта і апошні не афіціяльна даручыў Сматрыцкаму скланіць Канстантынопальскага патрыарха, каб той даў на гэта сваю згоду і благаслаўленьне.

Місія Сматрыцкага, асабліва ў гэтай апошняй часьці, саўсім не ўдалася, а ўсходнае праваслаўе зразіла яго.

Аб’ехаўшы Ўсход, як пазьней казаў Сматрыцкі, з мэтай

„каб даведацца ці тая самая ў нас вера, каторая была і ў бацькоў нашых, якую мы прынялі ад іх па божай волі і дасталі ў спадку нашы прадзеды, даведацца, ці мы сягоньня пьем тую самую духоўную ваду, якую пілі нашы прашчуры, заснаўцы і будаўнікі рускай царквы, даведацца, ці яна выплывае з Евангельскіх крыніц, ці прыемна смакам, ці здарова як раней“.

І ён сьцьвердзіў, што катэхізм, напісаны самім канстантынопальскім патрыархам Лукарысам, які Сматрыцкі выпрасіў у патрыарха да прачытаньня, повен протэстанцкіх гэрэзій. Размовы і бліжэйшае знаёмства с праваслаўнымі на Усходзе горка расчаравалі Сматрыцкага: скрозь грубасьць, цемната, упадак веры і маральнасьці, заражэньне гэрэзіямі ня толькі сьвецкіх, але і герархаў.

Падарожа Сматрыцкага ў Палестыну была богамольнага характару. Тут, на чужыне, пачуў ён і зразумеў, што рэлігійны інтэрнаціянал ня выдзьвігне „рускага“ народу з яго упадку, што разьдзел на сэкты губіць народ, і ён, верны свайму памылковаму погляду, што бытцам калісь у мінуўшчыне істнаваў адзіны „рускі“ народ, маліўся:

„каб разьдзелены рускі народ ізноў злучыўся“.

У 1626 годзе вярнуўся Сматрыцкі с Палестыны праз Канстантынопаль у Кіяў. Тут яго чакалі новыя расчараваньні. Ігумен дубенскіх манастыроў, які чуў аб праектах утварэньня патрыархату, Касьян Саковіч, пусьціў вестку, што Сматрыцкі выехаў на Усход з мысьлямі воражымі праваслаўю. І калі Сматрыцкі ўехаў у Кіяў, то, паводле акрэсьленьня Кірыла Лукарыса, „заздросныя і няўдзячныя людзі мала не расьпялі яго“. Тут напалі на яго падбураныя людзі с такой злосьцю, што апынуўся кругом паняволеным. Нездаволеньне яшчэ больш узрасло, калі даведаліся аб тым, што Сматрыцкі прывёз ад Канстантынопальскага патрыарха граматы, якія касавалі стаўропігіяльныя правы манастыроў і брацтваў. На Сматрыцкага падняліся архімандрыты стаўропігіяльных манастыроў і верхаводы брацтваў. Пасыпаліся уроеныя і непраўдзівыя закіды і анонімныя пісаньні на Сматрыцкага і архібіскупа Іова Барэцкага.

Пры гэтых варунках вяртаць у віленскі Сьвятадухаўскі манастыр не ставала ў Сматрыцкага адвагі. Выганяны з манастыроў і царквей, ён ледзь дастаў прыпынак у Міжыгорскім манастыры. Апынуўшыся ў гэткіх варунках Сматрыцкі надумаў выстарацца сабе архімандрыю ў Дэрманскім манастыры. З гэтай мэтай, ў канцы 1626 году, напісаў ліст да валынскага вояводы Януша Заслаўскага. Здарэньнем пры чытаньні ліста быў мітрапаліт Руцкі, які параіў даць Сматрыцкаму Дэрманскі манастыр, але пад варункам, што ён прыйме унію. Сматрыцкі, будучы ў Канстантынопалі пераканаўся, што там ня гэтулькі клапоціліся аб дабры „рускага“ (крыўскага і украінскага) народу і чыстасьці яго рэлігійных пераконаньняў, сколькі аб даходзе патрыаршага скарбу з „рускай“ провінціі. Падзеі ў Кіяве паказалі яму, што розьнь паглыбляецца і суліць новыя закалоты ў будучыне. Паднятая на змаганьне за веру чэрнь выходзіла ўжо с паслушнасьці царкоўнай герархіі, бачучы ўсё гэта Сматрыцкі згодзіўся, але засьцярогся, каб, да часу атрыманьня адповедзі з Рыму, переход яго ў унію ня быў разгалошаны, і што пасьля прыняцьця уніі ён захавае пры сабе і на далей тытул полацкага архібіскупа. Акт далучэньня да уніі адбыўся ў ліпні 1627 году.

Прыняўшы унію Сматрыцкі аб’езджаў цэркві і манастыры, намаўляючы да пагоджаньня „Русі з Русьсю“, г. зн. праваслаўных з уніятамі. Аб гэтым думалі тады многія, асвечаныя адзінкі. У жніўні 1627 году адбыўся зьезд цясьнейшага гуртка староннікаў еднасьці. Былі на гэтым зьездзе акром іншых: кіяўскі праваслаўны мітрапаліт Іоў Барэцкі, нованазначаны пячэрскі архімандрыт Пятро Магіла і Касьян Саковіч. На зьездзе Барэцкі і Магіла прасілі ў Сматрыцкага даць свой катэхізм у духоўную цэнзуру, каб хутчэй яго надрукаваць, але Сматрыцкі лічыў патрэбным надрукаваць сьпярша трактат „аб шасьці рожніцах які есьць між усходнай і заходнай царквой“. На гэта згодзіліся. Са зьместам трактату азнаёміў Сматрыцкі той-жа цясьнейшы кружок на зьездзе ў Гарадцы ў лютым 1628 году. У трактаце Сматрыцкі праводзіў думку, што ўсходная і заходная царквы ва ўсім істотным сходзяцца, а рожняцца між сабой толькі ў абрадах, якія ня могуць перашкаджаць еднасьці, і дзеля гэтага прапанаваў прыняць усім унію. Учасьнікі згодзіліся з ім і мітрапаліт узяўся склікаць сабор усей царквы з учасьцем сьвецкіх дэлегатаў.

Каб прыгатаваць дэлегатаў сабору да прыняцьця уніі Сматрыцкі напісаў Аполёгію сваей падарожы на Усход. У Аполёгіі ён даводзіў, што ўсходная праваслаўная царка далёка адыйшла ад свайго ідэалу і так загаразілася гэрэзіямі, што найлепшым спосабам аздароўленьня яе зьяўляецца унія з Рымам. Апісуючы сваю падарожу Сматрыцкі паказываў на гэрэзіі Зызаняга, Філалета, Ортолога і Клерыка Астрожскага. Найбольш ён затрымаўся над Ортологам (сваім псэўдоніме), каторы: ў Лейпцыгскай і Віртэмбэргскай акадэміях закапцеў дымам лютаранства і гэтым чадам заразіў усю „Русь“ цераз свой Ѳринос.

Напісаўшы Апологію, паслаў копіі яе Барэцкаму і Магіле с просьбай прагледзіць і даць адповедзь. Тым-часам асобныя адрыўкі Апологіі пайшлі па руках, узбурылі праціўнікаў і яны ў жніўні 1628 г. склікалі ў Кіяве сабор. На гэты сабор паехаў Сматрыцкі ў надзеі, што яму удасцца пераканаць праціўнікаў, але прыехаўшы пабачыў, што сабор сабраўся адзіна з мэтай судзіць яго і яго Апологію. Пад націскам праціўнікаў уніі с паміж духавенства, якія прывялі з сабой казакаў, Сматрыцкі адрокся ад сваей Апологіі, а на Касьяна Саковіча, каторы выдрукаваў Апологію ў польскай мове, кінута было саборам пракляцьце.

„АКАѲИСТЫ ВСЕСЕДМИЧНЫЕ“, друк., мабыць, у Вільні, каля 1628 г., in quarto, 283 (?) ліст. (Ундольскій).

„АПОЛЛЕІА Апологїи Книжки Діалектомъ Роускимъ написанои, Полскимъ зась ве Лвовѣ друкованои, вкоротце и правдиве зсумованая. През Станъ дховный Восточного Православія… и до друку на жадане многихъ Поданая“. 1628.

На кіяўскім саборы, прымушаны пагрозамі казацтва, Сматрыцкі падпісаў саборную грамату ў якой мітрапаліт, архірэі і сам Сматрыцкі запэўнялі, што яны ня думалі перахадзіць ў унію і прысягалі астацца вернымі праваслаўю. Па выездзе Сматрыцкага с Кіява запужаны мітрапаліт Барэцкі выдаў казакам і праваслаўнаму духавенству яшчэ адну грамату, дзе запэўняў, што і сам мітрапаліт, і Сматрыцкі, і іншыя ўладыкі праклялі Апологію, рвалі яе, палілі і тапталі нагамі. Гэты дзьве граматы, з апісаньнем сабору, становяць зьмест Аполлеі (зьнішчаньня, або як пераклаў сам Сматрыцкі — „пагібелі“) Апологіі.

ПРОТЭСТАЦІЯ, Мелеція Сматрыцкага супроць кіяўскага Сабору. Гэта Протэстація ў крыўскай мове хадзіла ў рукапісах, а ў польскай мове была надрукавана ў Львове, пад агалоўкам:

Protestacija przeciwko soborowi w tym roku 1628 w dniu augusta miesiąca w Kijowie w monasteru Pieczerskim obchodzonemu uczyniona przez ukrzywdzonego na nim Meliciusza Smotryckiego, do przezacnego narodu russkiego.

Сматрыцкі, вырваўшыся с Кіява ў Дэрманскі манастыр, напісаў пратэст супроць кіяўскага сабору, апісаў ход яго, прымус і пагрозы, а такжа анархію, якую характэрызаваў прыказкай „ня чуеш караля ў зямлі“; адкрываў, што Барэцкі і Магіла спрыялі уніі, а Барэцкі, яшчэ ў 1625 годзе, працаваў над паправай календара і пры гэтым гаварываў, што знайшоў лёгкі спосаб пагадзіць абодвы календары. Наагул на сабору, сталася так, „што Зызані, паводле Зызаняга, як цыган па цыганску сьведчыў і судзіў“. Апологіі і яе зьместу адрокся не дабравольна а пад прымусам, пад пагрозай сьмерці, хоць шкадуе, што не памёр слаўна за праўду. Словам — у Протэстаціі адракаўся ўсяго, што гаварыў, пісаў і падпісваў на саборы.

„КАТИХИЗИСЪ си есть Греческое слово, а по Руски именуется крестьянское ученіе перечнемъ, что человѣку подобаетъ преже всего учитися и вѣдати о спасеніи души своей, а печаталъ въ Стокольнѣ (Стакгольме) Мастеръ Петръ Фанъ Селавъ 1628 г.“ У 8-ку, 72 лісты.

„ТРЕБНИКЪ“, Вільня, 1628 г., Сьвятадухаўская друкарня, ў 12-ку, 6+168 (264?)+12 лістоў (Ундольскій).

„КАТИХИЗИСЪ“, друк. Віленскага Троіцкага ман., у Вільні, 1628 г., у 12-ку, 24 лісты. (Ундольскій). Праўдападобна гэта будзе друк уніяцкі, бо ў гэтым часе Сьвятатроецкі манастыр і яго друкарня былі ў руках уніятаў.

„ГРАММАТИКА“, друк. ў Вільні, 1629 г., у 8-ку. Перадрук граматыкі Сматрыцкага.

„ДІАЛОГЪ, албо розмова человѣка хорого, албо умираючого съ духомъ: о добромъ зъистю з того свѣта, людемъ свѣтскимъ, а посполите тымъ, которые мало што доброго за живота робили, а съ памятью умираютъ".

Выдана ў друкарні „Павла іером.“ на Чорнай Гарэ „року 1629“, ў 4-ку, 36 лістоў.

„ПАРЕNЕSІS, или увѣщаніе къ Виленской братїи при церкви Св. и Животворящаго Духа… Сопіков знаў экзэмпляр гэтай загубленай кнігі, друкаванай, як ён акрэсьліў „на бѣлорусскомъ языкѣ“. Гэта-ж кніга, таго-ж году была надрукавана ў Кракаве пад агалоўкам:

Parenesis abo napomnienie… do przezacnego bractwa wileńskiego s. Ducha, a w osobie jego do wszystkiego tej strony narodu ruskiego, uczynione. Anno 1628.

У Пареnesise Сматрыцкі зьвяртаецца с плянамі уніі безпасярэдна, паміма палахлівых і няпэўных ўладык, да крыўскага народу. Прычынай да напісаньня кнігі быў ліст віленскага Сьвятадухаўскага брацтва, пісаны Сматрыцкаму з закідамі, што ён хоча падзяліць на тры часьці „адзіны рускі народ“ гэта быў намёк на нейкі, незнаны нам сягоньня, тагочасны рух, каторы прызнаваў за асобныя націянальныя цэлыя Крывію, Украіну і Масковію. На такі закід Сматрыцкі адпісаў, што ён наадварот стараецца нават раздзеленыя Крывію і Украіну прывясьці да згоды.

Далей, з усей сілай сваей гарачай вымовы, Сматрыцкі пераконывае аб патрэбе уніі з Рымам. Пры гэтым зазначае, што няхай нікога не дзівуе такая перамена ў ім, ня робіць ён гэтага ні с пыхі, ані дзеля дачаснага пажытку, ён, пропагандай уніі, стараецца толькі направіць спамылкі сваей моладасьці. Адпор супроць уніі спрычыніў упадак школ, цемнату, анархію. Пытаў, дзе ў праваслаўных катэхізм, дзе казаньні, жыцьцёпісы сьвятых ў інш. Чытаюцца старасьвецкія зборнікі ды Пралогі, якіх ніхто не разумее: ні той хто чытае, ні той хто слухае. Шляхта пакідае ўсходны абрад і надойдзе той час, калі людзей усходнага абраду ня будзе ні ў соймах, ні ў трыбуналах. „Наш рускі народ“, пісаў Сматрыцкі, „ўсё роўна прыступіць да уніі тады, калі не стане ўжо шляхты“. Гразіў праваслаўным, якія мелі стасункі з Масквой і атрымлівалі адтуль дырэктывы, што Масква не разумее свабоды. Урэшце надрукаваў тут тэкст свайго ліста да патрыарха Лукарыса, дзе паказываў на блізасьць „рускай“ царквы да рымскай і казаў, што гэта павінна прывясьці да ўтварэньня асобнага патрыархату на крыўскіх і украінскіх землях.

Кіраваны запраўднай любоўю да свайго народу і маючы на мэце выключна яго інтэрасы, Сматрыцкі ня толькі ў друку, але і жывым словам дамагаўся асобнага патрыархату для крыўскіх і украінскіх зямель. Думаў, што гэта лёгка правясьці, трэба толькі склікаць сабор і на ім выраўняць разыходжаньні, якія маюцца паміж усходнай і заходнай царквамі. Гэтак пісаў ў Апологіі, а у Протэстаціі дамагаўся ад караля каб склікаў такі сабор. Сабор быў урэшце скліканы ў 1629 годзе ў Львове, а перад ім — прыгатаваўчы зьезд у Кіяве, аде праваслаўныя адмовіліся прыймаць удзел і ў кіяўскім зьездзе і ў львоўскім саборы.

„АНТИДОТЪ, албо отповедь на ядомъ преполненое Антидотумъ противко Апологіі Мелетія Смотрыцкаго“. Кніга была друкавана старакрыўскай мовай у 1629 годзе, але панішчана; захаваліся толькі польскія экзэмпляры, якія агалоўлены:

Antidotum przezacnemu narodowi ruskiemu abo warunek przeciw Apologjej, jadem napełnionej, którą wydał Melety Smotrycki, niesłusznie cerkiew ruską przawosławną w niej pomawiając o herezįą i schyzmą dla niektòrych skrybentòw w porywczą przygotowany i podany przez Andreja Mužyłowskiego.

Аўтор кнігі Андрэй Мужылоўскі, пратапоп слуцкі, закідаў Сматрыцкаму хібкасьць пераконань, пыху, няшчырасьць, апавядаў аб яго манастырскім і далейшым жыцьці, тлумачыў пераход яго на унію выключна матэр’яльнымі мяркаваньнямі, каб забасьпечыць сабе спакойнае жыцьцё ў Дэрманскім манастыры; бараніў Зызаняга і Клерыка Астрожскага, і даровываў Сматрыцкаму яго Філалета, які, як гісторык, але не як богаслоў, мяшаўся не ў свае справы, даровываў яму і Ортолога, які пісаў ад імені ўсей царквы, не маючы не тое упаважненьня.

„EXETHESIS“ Мелецкія Сматрыцкага. Exethesis гэта апошні твор Мелеція Сматрыцкага, ў старакрыўскай мове хадзіў у рукапісах, а ў польскай мове быў друкаваны пад агалоўкам:

Exethesis abo Expostulacia, to jest rozprawa między Apologią i Antidotem o ostatek błędòw, herezji i kłamstw Zyzaniowych, Philaletowych, Orthologowych i Klerykowych uczyniona Meleciuszem Smotryckim… do obojej strony narodu ruskiego. Anno D-ni 1629, Aprilis 3 w monasteru Dermaniu. (Львоў).

Exethesis напісаў Сматрыцкі ў адповедзь Мужылоўскаму на Антідот. Тут аўтор апавядае як ён у Канстантынопалі сустрэў гэрэзіі наўкол патрыарха, востра і лайчыва зьбіваў крок за крокам праціўніка і паказваў на нястачу асьветы ў кіяўскіх вучоных. С праваслаўным духавенствам так блага, што трудна знайсьці добрага дзяка, яшчэ трудней вучонага сьвятара, а мудрага прапаведніка і не пытай. Упалі школы, зьвёўся царкоўны напеў і скорапіснае пісьмо. Чэрнь узяла верх і папы павінны танцаваць так, як ім заграе чэрнь (намёк на казацтва), або калі не паслухаюць — паказуюць ім абухі. Цемната вялікая сярод праваслаўных ня толькі ў нас, але і на Усходзе: ў Канстантынопалў бываюць мітрапаліты, каторыя ня ўмеюць пісаць. Пры гэтым у царкве анархія: у кождым большым горадзе ёсьць асобная стаўропігія, якая не прызнае царкоўнай зьверхнасьці. Рабіў пры гэтым дакор праваслаўнаму духавенству, што яно, не безынтэрэсоўна, выконуе загады Масквы, кажучы: „Мы мелі багацтвы, а цяпер мае іх Маскоўшчына“. Наракаў, што школы ў упадку, а тыя якія ёсьць „не гараць а дымяцца і дзеці вырастаюць с цялят на валоў“.

Паходжаньне сямьі Сматрыцкіх дагэтуль ня высьветлена. Ведама, што бацька Мелецяга, Гарасім Сматрыцкі, быў сьпярша Камянецкім земскім пісарам, пазьней Рэктарам астрожскай школы. Дзеля таго, што ў украінныя землі, якія належалі да в. кн. Літоўскага, найчасьцей былі пасыланы вышэйшыя урадоўцы с цэнтру, есьць падстава думаць, што бацька Мелеція Сматрыцкага быў адным с такіх урадоўцаў, які выпаўняў дзяржаўную службу на украіне в. кн. Літоўскага. Зьвязак сямьі Сматрыцкіх з мясцовасьцю Смотрыч (на Падольшчыне) паказуе, што яны там мелі земскую маемасьць, што з другой стараны можа даводзіць іх старадаўнай там аселасьці і прыналежнасьці да украінскай народнасьці,

Максім, а ў мнішстве Мелеці Сматрыцкі, радзіўся каля 1578 году, праўдападобна на Падольшчыне, ў Камянцы ці Смотрычы. Першую асьвету атрымаў у Астрожскай школе, а пазьней вучыўся ў Вільні на філёзофскім факультэце, ў езуіцкай акадэміі. Каля 1606 г., як дамовы вучыцель князёў Саламярэцкіх, выехаў з маладым князям заграніцу і разам з ім вучыўся на Вроцлаўскім, Лейпцыгскім і Нюрынбэргскім унівэрсытэтах,

Вярнуўшыся, перад 1608 годам у Вільню, заняўся пэдагогічнай і пісьменніцкай працай. У 1618 годзе, з намовы Лявона Карповіча, з якім яго рэлігійна-грамадзкая дзейнасьць была цесна зьвязана, прыняў мнішскі стан і паступіў у віленскі Сьвятадухаўскі праваслаўны манастыр. У 1620 годзе быў высьвячаны на архібіскупа Полацкага Іерузалімскім патрыархам Тэафанам, а ў 1627 годзе перайшоў у уніяцтва. Памёр 7 студзеня 1634 году, (па стараму календару 27 снежня 1633 г.).

Мелеці Сматрыцкі, адзін з найбольш здольных і найбольш вучоных нашых рэлігійных дзеячоў ХVІІ ст. У ім шчасьліва былі злучаны пісьменніцкі талент, прыродны нахіл да паважнай мысьлі і вялікая асьвета, асабліва філёзофіі і богаслоўі. Належаў ён да арыгінальных і вельмі глыбокіх мысьліцеляў. Яго пісаньні маюць наскрозь жыцьцёвы характар, стыль іх энэргічны, ясны і прыгожы, з нязвычайна тонкай дыялектыкай.

Магчыма, што паходжаньне яго з Украіны і рэлігійна-грамадзкая дзейнасьць на крыўскіх землях, вытварылі са Сматрыцкага пераконага прыхільніка ідэі еднасьці „рускага“ народу. За моладу Сматрыцкі думаў аб аб’яднаньні усяго праваслаўнага славянскага ўсходу ў адзін народ злучаны рэлігіяй і мовай. Але пасьля сваей паездкі на Усход праз палуднёва-славянскія землі, і стычнасьць яго з маскалямі на патрыаршым дварэ ў Канстантынопалі, звузілі яго імкненьні: пад канец жыцьця Сматрыцкі гаворыць ужо толькі аб аб’яднаньні ў адзін народ Крывічоў і Украінцаў. Адзіны спосаб да злучэньня, па яго пераконаньню „адзінага разарванага народу рускага“, бачыў ён у аб’яднаньні рэлігійным, з адзінай ц.-славянскай мовай царквы і граматнасьці, але не працівен быў ужываньня мясцовых дыялектаў „дзеля лепшага выразуменьня“, хоць як рэлігійны дзеяч, сам ён пад канец жыцьця, паслугоўваўся ў сваіх пісаньнях пераважна польскай мовай. Магчыма, што нахіл яго да польскай мовы быў выкліканы упадкам грэка-лаціна-рускіх школ, якія не маглі разьвівацца на грунце сваей ўласнай культуры, адкінуўшы жывую народную мову. Паварот да жывых моў — крыўскай і украінскай — вёў да неўнікнёнай індывідуалізаціі „адзінай русі“, а гэта пярэчыла ідэям Сматрыцкага. Ня могучы карыстацца ў сваіх творах мовай ц.-славянскай, як труднай да зразуменьня, і няхочучы ўжываць мовы народнай, як дзелячай, ён ужываў зразумелай граматнаму грамадзянству мовы польскай, якая магла абслужываць у роўнай меры крыўскае і украінскае грамадзянства.

„МОЛИТВОСЛОВЪ“, друк. Мамонічаў у Вільні, 1639 г., у 12-ку, каля 600 ліст. (Ундольскій).

„ВИРШЕ съ трагедіи Хс Пасхонъ, св. Григорія Богослова, во святый великій пяток, и на день Воскресенія Христова“. Друкавана ў Львове ў 1630 годзе, мова старакрыўская, блізкая да народнай. Сопіков мову гэтай кнігі акрэсьляе: „на Бѣлорусскомъ языкѣ“ (,Опытъ Росс. библіографіі“ СПБ. 1813, б. 68).

„ЧАСОСЛОВЪ СО ПСАЛТИРЬЮ“, друк. у Вільні, 1631 г., у 12-ку. (Ундольскій).

„ПСАЛТИРЬ“, Вільня, 1631 г., у 12-ку, 321(?) лістоў, (Ундольскій).

СУПРАСЛЬСКІ ПАМЯННІК. Арыгінал, пісаны на пэргаміне, быў у Супрасльскім манастыры: копія, зробленая ў 1631 годзе, пераховывалася ў Віл. Публ. бібл. № 69. З балонак гэтага памянніка перасуваюцца перад нашымі вачыма некалькі пакаленьняў Хадкевічаў, Пузынаў, кн. Карэцкіх, Слуцкіх, Сангушкаў, Валовічаў, Вішневецкіх, Сапегаў, Трызнаў, Масальскіх, Чапліцаў, Завадзкіх, Кунцэвічаў і др.

„ПУНКТЫ ДАННЫЕ СВЯЩЕННИКОМЪ отъ преосвященного Исаіи Копинского, митрополиты Кіевского, которые такъ ся въ собѣ мають:“ (1631 году). „Акты, относящ. къ истор. Западн. Россіи“, т. IV, бб. 525, 526.

„Исаія Копинскій, милостію Божіею митрополитъ Кіевскіи, Галицкій и всея Русіи, архіепископъ всего Сивера.

Кондицыя господиномъ братіямъ священникомъ належачая:

1. Кождый священникъ абы духовника своего мѣлъ и сповѣдь бы якъ найчастѣй чинилъ.

2. Отъ церкви до церкви безъ вѣдомости своего благочестивого митрополиты абы жаденъ не переходилъ, ани тежъ у уряду свѣтцкого, подъ запрещеніемъ каноновъ богоносныхъ отецъ, не подкуповался.

З. Абы жаденъ въ справахъ своихъ духовныхъ до свѣтцкого суду не мѣлъ удаватися, надъ правила святыхъ отецъ.

4. Знати тежъ о своемъ благочестивомъ митрополитѣ, а индѣ въ жадные рѣчи безъ вѣдомости оного не удаватися.

5. Въ парафіи единъ другому жаднои перешкоды не чинити, ани тежъ отъ единого связанное и запрещенное другій безъ вѣдомости связавшого прощати и разрѣшати абы не важился.

6. По яде не крещати, паче же въ нощи, кромѣ великія нужды.

7. Поночи шлюбу не давати, але заразомъ по службѣ Божой, на тще сердце, не упившися, подъ неблагословенствомъ Божіимъ.

8. Абы испытывали пильно со свѣдительми, кгды приступаютъ до шлюбу: естли же передъ тымъ кому не шлюбовали, альбо естли не у повиноватствѣ поймуются?

9. Которые тежъ мѣшкають безъ шлюбу, абы тыхъ отлучали отъ церкве и оповѣдали людемъ.

10. Въ корчмѣ абы ся жаденъ не найдовалъ, подъ строгою карностью и на насъ митрополита виною.

11. До хворыхъ ити не лѣноватися, дяковъ не посылаючи, и о причастіе святыхъ Таинъ не торговатися.

12. Гдѣ церковь есть непосвящена, абы всѣ старалися и людемъ тое прекладали, абы пильное старанье о посвященію церкви чинили: бо такіе конечнѣ будутъ печатаны.

13. Въ олтарю антимисъ абы былъ благочестивого митрополита, тежъ келихъ, дискосъ, лыжица, и прочее абы было все поряднѣ що належитъ до службы Божой.

14. Тые, которые караны бываютъ отъ свѣтцкого уряду на горлѣ, абы были споведаны и Таинъ Христовыхъ причащены, и пильно просити уряду, абы того дня не были караны на горлѣ.

15. Тые невѣсты, которые дѣти рожаютъ и зъ свѣта сего сходятъ, тогожъ часу, обмывши, абы были причащены.

16. А которые бываютъ борзо хворые и зъ свѣта сходятъ, а не могутъ мовити и не исповѣдалися, а прагнутъ Таинъ Христовыхъ, жебы не агіязмою, але самымъ тѣломъ и кровію Христовою причащены были, пильная есть того потреба“.

МАЛІТВЕННІК, друк. у Спір. Собаля, ў Кутэйне, 1631 г., у 12-ку, 304+40(?) ліст. (Ундольскій).

„ЧАСОВНИКЪ“, друк. у Спірыд. Собаля, у Кутэйне, 1632 г., ў 4-ку, 132+32 лісты. Мова Часоўніка ц.-славянская, відочна пашырэньне яго было разьлічана пераважна на Маскву. Ад пачатку друкарства адным с паважных рынкаў збыту, друкаваных у Крывіі кніг, была Масковія. Да другой чверці ХVІІ ст. кнігі с крыўскіх друкарань, пад назовам „літоўскіх“, прадаваліся ў Маскве і запаўнялі сабой кніжні пры царквох, манастырох і ў дамох прыватных асоб. Аднак, адношаньне да кніг, пісаных і друкаваных у нас, не было ў Маскве прыхільнае; чыталі іх с цікавасьці, куплялі для богамольнага ўжытку с патрэбы, але заўсёды падазравалі, што ў іх многа гэрэтычнага. Выплывала гэта с таго, што разуменьне праваслаўя ў Маскве было іншае чым ў крыўскіх і украінскіх землях: там, у Маскве, панаваў большы консэрватызм, тут — поступ. З гэтых прычын, у 1627 годзе, быў выданы старэньнем Маскоўскага духавенства загад, каб

„впредь никто никакихъ книгъ литовскія печати не покупали“.

У пачатку 1630-х гадоў загад гэты значна аслаб, дзеля гэтага нашы друкары ізноў пачалі перасылаць кнігі на продаж у Масковію.

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ“, с Псалтыром на перадзе. На белягох кнігі маюцца кароткія тлумачэньні зьместу асобных разьдзелаў у крыўскай мове. У 4-ку, друкаваны ў 1632 годзе ў Кутэйнскім манастыры. Кніга мае пасьвяту Стэткевічу і на адвароце агалоўнай балоны верш на гэрб Стэткевічаў, старакрыўскай мовай.

ПАНЭГІРЫК ПЯТРУ МАГІЛЕ 1632 Г. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І)

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1634 г., ў 4-ку. (Ундольскій).

„МОЛИТВЫ ПОВСЕДНЕВНЫЯ“, друк. ў Вільні, ў Сьвятадухаўскай друкарні, 1635 г, ў 8-ку, 8+232+28 лістоў. (Ундольскій).

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ“ с Псалтыром, друк. у Еўі, у 1635 г., у 4-ку.

У 1620-х годах евейская друкарня працуе слаба, а ад 1623-га да 1630-х годаў, бадай, і саўсім замірае. Затое ад 1630-х годаў у евейскай друкарні паяўляюцца новыя літары і пабольшуецца лік заставак у стылю скарынаўскіх.

ПСАЛТЫР. Друкаваны ў Буйнічскай друкарні, ў 1635 годзе, коштам Стэткевіча („Книга в России“, Масква, 1924, б. 114).

„КАЗАНЬЕ на сосланье св. Духа“. Рукапіс ХVІІ ст., бібліатэкі Жыровіцкага манастыра. Гэтае-ж казаньне было надрукавана ў Сьвятадухаўскай віленскай друкарні па польску. Аўторам яго быў мніх Сьвятадухаўскага манастыра Самуэль Шыцік Залеўскі.

„БУКВАРЪ ЯЗЫКА СЛАВЕНЬСКА“, Магілеў, 1636 г., у 8-ку, больш 36 л. (Ундольскій).

„ЧАСОСЛОВЪ“, Вільня, 1637 г., ў 8-ку, 2+572 лісты. (Ундольскій).

„ГИСТОРЇЯ албо правдивое выписанїе ст. Іоанна Дамаскина, о житїи святых прд: отцъ Варлаама ї Осафа и о наверненю Індїянъ. Старанемъ и коштомъ Іноковъ общежительного монастыра Кутейсского“. 1637 г. Апрацаваў гэту кнігу магілеўскі архімандрыт Варлаам Полаўка. Матэр’яльную падтрымку на выданьне кнігі аказываў кутэйнскі ігумен Іоіль Труцэвіч і другія асобы:

„по(д) часъ оути(с)ненія цркви православной“…

Крыніца гэтай кніжкі паказана на агалоўнай балоне:

„Ново з грецкого и слове(н)ского на Рускій языкъ переложена“.

Пробка мовы:

„Индїа Краина ест Великая и Людная, которая далеко от Егѵпту лежитъ и о(т) стороны Егѵпетскои, о(т)толь Море заходить, Землею зась до Перскихъ границъ досѣгаетъ. Тая теды темностю балвохвалскою пре(д) тымъ была огорнена, и барзо грубыми обычаями заражена, и в спросных злостяхъ ся найдовала… на то(т)же час и с(в)тѣйшый ѳома одинъ з двана(д)цати Хр(с)товыхъ Ап(с)ло(в) до Индїи, для проповѣди збаве(н)нои науки посланы былъ. за помочью теды Божіею и за потверженемъ науки през послѣдуючїи знаки, погански(х) забобоно(в) темно(ст) отгна(н)на естъ и они от балвохвалскихъ офѣръ и службы будучи вызволени до правои вѣры себе прилучили“.

Марнасьць сьвету гэтага і неразумнасьць тых, якія цэняць прыемнасьці дачаснага жыцьця, забываючы на вечнае, аўтор малюе чытачом алегорычнай прыповесьцю гэткага зьместу:

„Тыхъ которые злосливому и окрутному пану служать и которые отъ доброго и ласкавого зъ великого шаленьства отдаливши се, рѣчей дочасныхъ прагнуть и над ними сохнуть и о прышлыхъ намнѣй не мыслять, лечь въ тѣлесныхъ роскошахъ уставичне зоставають, а душамъ своимъ голодомъ гинути и незличоными злобами стиенеными быти допускають, чоловѣкови отъ срокгого еднорожца утѣкаючому подобныхъ быти розумѣю, который голосу ёго и страшного рыканія не могучи стѣрпети, моцне, абы не былъ отъ него пожертый, утѣкалъ: а съ прудкостію бѣгучи, въ великій нѣякій ровъ впалъ и летячи за дерево нѣякое руками ся ухопилъ и оного ся моцно держалъ, на стопню нѣякомъ оперши ся, розумѣючи за тымъ, же вевпокои зосталъ и вшелякого небеспеченства ушелъ. Глянувшы теды обачилъ двѣ мыши, одну бѣлую, а другую чорную, дерева оного, за которое ся ухопилъ, корень уставичне подгрызаючые и праве до конца оное подтинаючые. А за тымъ, позрѣвши въ глубокій ровъ, страшного смока обачылъ на самомъ везрѣнью огнемъ дышачого и срокго на него поглядаючого и страшною пащенкою полкнути пракгнучого. И знову на стопень тотъ, на которомъ ноги ся опѣралъ, взглянувши, обачылъ чотырехъ аспидовъ головами со стѣны выникаючіе: къ горѣ зась позрѣвши мало штось мѣду зъ галузовъ дерева оного каплючого обачылъ. Прото о небеспеченствахъ тыхъ, которыми зъ всихъ сторонъ былъ огорненый и стисненый, понѣхавши мыслити — то есть, якъ его з верху еднорожецъ велце срожачыся шукалъ пожрети: на долѣ зась окрутный смокъ полкнути его прагнулъ: и якъ дерево тое, которого ся держалъ, прудко вжо мѣло быти подгрызеное: ноги зась якъ на слизкомъ и не певномъ ступени держалися — тыхъ, мовлю, такъ великихъ небеспеченствъ запомнѣвши, на малой оного меду солодкости коштованю себѣ забавилъ.

Тое подобенство естъ о тыхъ, которые роскошами дочасного жывота ошукиваютъ ся. Однорожецъ кшталтомъ естъ смерти, которая завше рожай людскій преслѣдуеть и поимати кусит ся. Ровъ зась свѣтъ естъ, который вшелякихъ злостѣй и смертелныхъ сѣтей естъ полный. Дерево тое, за которое ся унявши, руками держимо и которое двѣ мыши уставичне подгрызаютъ, кождого чоловѣка жывота естъ часъ, который ся дневными и ночными годинами скорочаеть и уменшаеть и помалу до посѣканія приходить. Чотыры зась аспиды, людского тѣла съ чотырехъ и непевныхъ елементовъ зложене значать, которые кгды ся въ своемъ порадку не заховають, и помѣшають, тѣлесное зложене розвалет ся. До того огнистый онъ и окрутный смокъ, страшное пекелное черево прызначаеть, которое тыхъ приняти прагнеть, которые дочасные роскоши над прышлые добра прекладають. Меду зась кропля стекаючая, свѣта того утѣху и солодкость значытъ, которую онъ прыетѣлей своихъ ошукиваючи тымъ о спасеніи своемъ помышляти, намнѣй не допускаетъ“.

Акром гэтай прыповесьці ў тэксьце маюцца і іншыя, ня менш цікавыя прыповесьці, ў якіх выабражаецца марнасьць усяго земскага чалавечага жыцьця. Акром пропаганды пустэльніцтва і жаданьня аўтора даць сваім чытачом павучаючае чытаньне, аўтор нашай перапрацоўкі цікуе яшчэ і полемічную мэту: ён выступае супроць Пятра Скаргі, які: „выдавши польскимъ языкомъ житія святыхь“ напісаў, што ў Дамаскіна сказана, што Дух сьвяты паходзіць і ад Сына (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III, б. 47).

У 1681 годзе гэта кніга была перакладзена на маскоўскі діялект і надрукавана ў Маскве.

„ПОЛУУСТАВЪ“, Друкаваны ў Еўі 1637 годзе, ў 12-ку, 8+553 лісты. (Ундольскій).

„ПСАЛТИРЬ“, друк. у Спір. Собаля, ў Магілеве, 1637 г., ў 4-ку, 2+167+37 лістоў. (Ундольскій).

„ДІАРІУШЪ албо списокъ дѣевъ правдивыхъ, въ справѣ помноженя и объясненя вѣры православное голошеный“. Дыярыуш гэты напісаў Атанас Філіповіч; пачынаецца ад 1637 году і абыймае кароткае апісаньне падарожы яго ў Маскву для збору ахвяр на Купяціцкі манастыр (у Горадзеншчыне) і падае апісаньне яго захадаў у Варшаве перад соймам і каралём супроць „вечна праклятай уніі“.

Філіповіч паходзіў з горадзеншчыны. Скончыўшы навукі быў урадоўцам у гэтмана Сапегі, а пазьней вучыцелям нейкага (самазванца). Каля 1632 году, пастрыгся ў манахі і паступіў у Купяціцкі манастыр. Згэтуль, у 1640 годзе, быў назначаны ігуменам Берасьцейскага сімеонаўскага манастыра. Будучы у Берасьці ён знайшоў пэргамінныя старыя дакуманты с правамі і прывілеямі для праваслаўных і „зъ страшнымъ проклятствомъ на униты“, якія ўпісаў у гродзкія кнігі і апавесьціў у царкве і на рожных мяйсцох. Выказываў жаль, што няма ўжо годных абаронцаў праваслаўя, што стаўпы грамадзянства і царквы „неабачна перакідаюцца да іншае верачкі“. Раз ішоў ён вуліцамі Варшавы і пабачыў, як голая жанка бегла с плачам, ламаючы рукі і выклікаючы: „zginęłam! Wzięto mi z łòžka wezgłowie i kołdrę“. Гэта здалося Філіповічу сымволам акрадзенай праваслаўнай царквы. Ен даў жанчыне чырвоны залаты. І, калі, пасьля гэтага, апавядае, маліўся ён да Богародзіцы, пры словах: „отъ всѣхъ насъ бѣдъ свободи“, пачуў голас ад абраза Прачыстай: „О Афанасе, занасі просьбу цяпер на сойме праз мой абраз, ў крыжу намаляваны, купяціцкі, да польскага караля і рэчыпасполітай, грозячы праўдзівым гневам і страшным божым судом, які нябаўна запраўды прыйдзе, калі яны не адумаюцца; няхай жа перш тую вечна праклятую унію зганяць, бо таго найперш патрэба, а можа быць яшчэ ўсё добра“.

Хоць Філіповіч пісаў свае ўспаміны крыўскай мовай, але словы Маці Божай, відаць, выгалашаны былі па царкоўна-славянску.

Атрымаўшы загад ад М. Божай ён, у 1643 годзе, зьявіўся на варшаўскім сойме с купяціцкай іконай; у 1645 годзе пісаў супліку з вязьніцы, дзе злажыў супроць уніі песьню: „Даруй покой церкви своей, Христѣ Боже“.

За тое, што вырваўшыся саўсім голы з вязьніцы і, выкачаўшыся ў балоце, бегаў вуліцамі Варшавы, бьючы сябе палкай і выклікаючы: „бяда праклятым і няверным!“, кароль Уладыслаў ІV, пазбавіў яго сьвятарства і маетнасьці і выслаў на суд мітрапаліта Пятра Магілы ў Кіяў. У часе польска-казацкай вайны Філіповіч быў ізноў ігуменам у Берасьці. Нехта данёс, што Філіповіч перасылае казакам кулі і порах. Урадоўцы і збройная шляхта ператрасьлі два берасьцейскія манастыры, але не знайшлі нічога. Тады пачалі чапляцца да Філіповіча, што ён праклінаў унію. На гэта сказаў Філіповіч: „Праклята цяперашняя унія ваша, ведайце тое, калі ня вынішчыце яе ў сваей дзяржаве і не дасьце спакою праваслаўнай царкве, то дазнаецца над сабой божага гневу“. За гэта ўкінулі яго ў вязьніцу, а па некалькі днёх надзелі яшчэ на яго аковы; сядзеў ён ад 12(1) ліпня, а 16 (5) верасьня 1648 г., памёр, ці як іншая вэрсія апавядае — быў разстраляны. Праваслаўная царква ўлучыла яго ў лік сьвятых.

Пад уплывам казацкага руху ў пісаньнях Філіповіча праглядае падкладка гэтага руху, соціяльныя прычыны:

„Але панове и преложоные згола въ звѣревъ и птаховъ драпежныхъ ся перекинули и подобными стали, а праве южъ и над звѣревъ подданыхъ своихъ и убогихъ людей драпежать и над ними ся збыткують“.

„ДЕДАСКАЛІА: албо наука. которая ся первѣи из устъ Священником подавала о седми сакраментахъ Алболи таинахъ. На синодѣ помѣстномъ в Бгоспасаемомъ Градѣ Могилевѣ. Року Бжего 1637… от превелебного его Млсти: Господина Оца. Силвестра Косова, Епспа Мстиславского, Оршанского и Могилевского… в Тѵпографїи Монастыра… Кутеенского“…

Кніга гэта была ў 1638 годзе другі раз перадрукавана ў Крэмянцы пад агалоўкам: „О Мистеріяхъ или тайнахъ въ посполитости“ (пры кніжцы „Синодъ въ року 1638, въ церкви катедральной Луцкой отправованый“), і, ўрэшце, трэцяе выданьне вышла ізноў у Кутэйне, ў 1653 годзе. У прадмове Косаў кажа (П. Пекарскій, „Наука и литература въ Россіи въ царствован. Петра Великого“ СПБ, 1862, т. 2, бб. 355, 356):

„… тайны абовѣмъ, албо ли сакраменты, будучи знаками видомыми, суть инструментами и сродками, презъ которые Богъ невидимо ласкою своею души намъ оздобляеть и усправедливяеть, а до спасенія вѣчного приспособляеть. Гды въ крещеніи даеть отрожденіе духовное, въ мѵропомазаніи умоцнене въ вѣрѣ, въ еѵхаристіи соединеніе зъ собою и многіе иныя рѣчи, которыя ся зособна въ тои книжицы въ коротце выразили. Покажды погодною тварь, читателю ласкавыи, аптеку души твоей указуеть. Проси нелѣниво, бо лаконицкимъ поступаемъ торомъ. Прійми ласкаве, бо ласки Христовои потоки, которые зъ ржодла муки его выплынули, оповѣдаеть. А особливо васъ іереи Христовы, до частого читанья тоеи книжицы упоминаю, по неважъ васъ Богъ шафарами таинъ своихъ учинилъ; ваша повинность есть о седми таинахъ научати; ваша оныхъ перестерегати; ваша и людъ божіи ими освѣчати. Святымъ молитвы мое архіерейскіе ласкавому читателю оферую“…

Пачатак гэткі (Карскі, „Бѣлорусы“, т. III):

Вопросъ. Што суть Сакрамента албо Тайны.

Отвѣтъ. Сакрамента, Алболи Тайны суть видомые знаки, и причины ийнструменталные Ласки Бжои: абовѣ(м) пре(з) оные невидомо на душу нашу, Ласку свою Всемогучыи Бгъ вливае(т). Потвержаетъ то Златоустый Стый, тыми словы мовячи“…

„СЛУЖЕБНИКЪ“. Вільня 1638 г., ў 8-ку (у Сахарава: in quarto), 4+166(?) лістоў. (Ундольскій).

ПСАЛТЫР. Еўе, 1638 году, ў 8-ку, 11+256 лістоў. Друкаваны гэты Псалтыр у двох мовах: ц.-славянскай і польскай (готыцкімі літарамі). Выкананы быў для княгіні Друцкай-Сакалінскай.

Славянскі тэкст Псалтыра зьяўляецца перадрукам Фіолеўскага, друкаванага ў Кракаве ў 1491–93 г.

Перадрукі Фіолеўскага Псалтыра былі дакананы ў 1599 г. ў Астразе, ў 1626, 1628, 1635, 1642, 1650, 1652 і 1657 гг. у Маскве, ў 1638 і 1642 у Еўі, ў 1643 у Кіяве. Ад 1658 году ў Масковіі друкуецца ўжо гэты Псалтыр с папраўкамі Нікана.

„СЛУЖЕБНИКЪ“, Еўе, 1638 г., ў 8-ку, 2+166+296 і 12 лістоў. (Ундольскій).

„ТЕСТАМЕНТЪ ЦАРА ГРЕЧЕСКОГО ВАСИЛІЯ“. Друк Сьпірыдона Собаля ў Магілеве 1638 г., ў 12-ку, 92 лісты. Пераклад з грэцкага. Крыўскі тэкст гэтага выданьня другі раз быў друкаваны ў кнізе „Лѣкарство на оспалый умыслъ чоловѣчій“. У 1680 годзе, ў перакладзе на ц.-славянскую мову, са стара-крыўскай перадрукавана ў Маскве, ў 8-ку, і тагож, 1680 г. ў Кіяве.

„ДЫШКУРСЪ ЖЫДОВИНА ЗЪ СКОМОРОХОМЪ“. Одпіс гэтай цікавай сатыры атрыманы мной ў 1912 годзе, ад вучыцеля полацкага кадэцкага корпусу, аматара старасьвеччыны І. І. Іванова, які перапісаў яго ў Полацку з рукапісу першай палавіны ХVII ст.

Зьмест сатыры такі: Вынікла спрэчка паміж жыдамі і хрысьціянамі аб тым, чыя лепшая вера. Пастаноўлена было зрабіць публічны „дышкурс“ на які хрысьціяне павінны паслаць свайго прадстаўніка, а жыды свайго. Хто каго перадыспутуе ў тую веру і павінны ўсе перайсьці. Манахі паслалі на гэту дыскусію скамароха, а жыды свайго вучонага:

„А мелъ же той жидовинъ бороду барздо велику и голову лысу, И стал, он жидовски филозофъ, здаля и выставилъ одинъ палецъ до скомороха на знакъ же одинъ есть панъ Бог въ небе. Бачечи тое помыслилъ собе скоморошецъ, же жидовинъ, ему, скомороху, хочеть око выбодати, то онъ прудко показалъ два пальцы, думаючы собѣ: што, коли, ты жидовине, поважишсе на мое одно око, то я тобе абое твое очы выколю. И так обадва они зошлися разом. И зробилъ жидовски(й) философ знак же удараеть скомороха поуху, мовечы: Слухай хрысьтиянски филозофе: В вашой вѣре пишуть; а коли тя хто ударить по поличку, подставъ ему и другии поличокъ. И мовилъ ему скоморохъ: В нашей вере пишут также: яко вамъ чинять люди, тако чынѣте и вы имъ. И ударилъ скоморохъ жидовина поуху. И рече скомороху жидовинъ. Отгадай ты филозофе загадку: курыца од яйца походить ти пакъ яйцо одъ курыцы. А скоморохъ той знялъ з жыдовина шапъку и ударилъ его долонею по лысине мовячы: отгадай ты филозофе жыдовскии зъ яковое причины такъ крѣпко треснуло теперъ, отъ руки моея ти пакъ отъ головы твоей. И мовить жидовинъ скоморохови: покинемо загадки а лепей поличемо святцы года целого: у кого будеть болей святцевъ въ году, того и вѣра лепшая. Добрѣ, мовилъ скоморохъ, дай напродъ поличемо святыцы въ моей вѣре, а для певности рахунку я буду изъ твоей бороды выривати за кождое свято по волосу, а ты будеш вырывати у мене волосы рахуючи свое святы. И мовилъ жидовинъ, добре. Слухай же жидовине, мовить скоморох. Въ нашей вѣре хрестиянской початокъ всемъ святам, свято Коляды або Рожство Христово, да у жидовина того волос вырвал. А на други день Рожства Христова свято у нас припадаеть Собору Пресьвятыя Дѣвы Богородицы, да у жидовина того волосъ вырвалъ. А на третей день першого мученика за вѣру хрестиянскую архидиякона Стефана, да у него волосъ вырвалъ. А на четвертый день двехъ тысещ мучениковъ и зловилъ жидовина за бороду обедвома руками и выторгнулъ у него мало не всѣ волосы. А на пятый день побитыхъ отъ Ирода цара въ Бетлегеме 14.000 малолетокъ, и вырвалъ у жидовина послѣдние волосы, якия зостали. Жидовинъ же не утерпелъ стояти и побеглъ прудко од того скомороха. Тако был посоромоченъ онъ филозофъ жидовский отъ скомороха“.

Гэта сатыра зайшла, праўдападобна, з Баўгарыі і ад нас была перанесена ў Масковію. Курсавала яна ў Полацку, мабыць, сярод студэнтаў тутэйшай езуіцкай Акадэміі.

„БРАШНО ДУХОВНОЕ, сирѣчь Псалмы, молитвы, пѣнія, благодаренія, и каноны и прочая, отъ многихъ святыхъ книгъ собранныя, зело нужныя и душеполезныя“. Друк у Кутэйне (каля Магілева), ў 1639 годзе; 4-ка, 4, 126, 103, 383 і 55 лістоў.

Другое выданьне гэтай кнігі адціснута манахамі Кутэйнскага манастыра, вывезенымі, разам са сваей друкарняй, у Уверскі манастыр:

„въ монастырѣ общежительномъ Иверскомъ, иже на святѣ озерѣ (при Валдаяхъ) въ строеніи святѣйшаго Никона Патріарха“.

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1640 г., у 8-ку. (Ундольскій).

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, ў друкарні Сьвятадухаўскага манастыра (Wiszniewski, „Hist. L. P.“, т. VIII, б. 410), Ці ня ёсьць гэта тая самая кніга, што паказана ў Сахарава пад 1638 г. № 365, або пад 1640 г. № 393? (Гл. „Хронологическ. указатель“ Ундольскага, балона 60 № 488).

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1641 г., у 8-ку, (Ундольскій).

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ“ с Псалтыром на пачатку. Вільня, 1641 г., друкарня Сьвятадухаўскага манастыра, ў 8-ку, 4+104+4+450+28 ліст. (Ундольскій).

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ“ с Псалтыром на пачатку. Еўе 1641 г., ў 8-ку, 8+450+28 (Каратаев).

„SIEŃKO NALEWAYKO Poućžyciełowi Saskiemu Pouczenie o Hreczysie, Pryjatelkoie posyłaiet“. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III). Гэты адрывак сатыры, напісаны нейкім каталіком с прычыны прыезду ў Вільню нованазначанага лютэранскага пастара, які ў першым сваім казаньні даў некалькі цытат у грэцкай мове. Уся сатыра мае гэткі агаловак:

„Witaie na Pierwszy Wiazd z Krolewca do Kadłubka Saskiego Wileńskiego Ixa Her N. Lutermachra“.

Надрукавана яна ў 1642 годзе ў Вільне, хоць на агалоўку паказана „w Witembergu“. Крыўскі адрывак гэтай сатыры, вітаньне прыбыўшага пастара, ўкладае ў вусны Сенькі Налевайкі.

Vžož heto po lichu Sasy podureli,
Koli nam tut hreczychu vsieńku odnieli.
Ochci mnie po Hreczesku brusisz wielmi mnoho,
A sztob tobie daw w hubu nietucie nikoho.
Prydet na tia Mohiła szto y horsz vmiejet,
Koli tolki hreczycha nowaja pospiejet.
Skupawśiab ieś w Nieglennej, zabywsieb skohliti,
A z Saska po hreczesku dumno hłaholiti.
Odrekbyś sia Lutra y biesa samoho.
Pobywszy v Cara związan Moskowskoho
Da y v nas Dutka ieść y Zołud wieliki,
Dionyzey, Dorohíiey, vmieiut laliki.
A w Kiiewi tma ludey so wsiemi światcami
Vpierod hutoryli z starymi hrekami:
Da czy dietko tebe daw wsio nam odbieraiesz.
A Niemca wžo zabywszy po hrecku ihraiesz:
Y tak nudno v Troycy na obraz hladeti,
Po hreczesku podpisan, nelza zrozumieti…
Vcžasiew ty pocžawszy brazgać po hrecžesku,
Da koniec poucženia prydaw ieś po czesku.
Naydem na tia sukin rod inszy iazyk w wodie,
Po siekiersku hłahołat budiesz w tom chołodie.
Tiaszko nam y z Lachami, a horsz z Vnitami,
Ižtob Cerkewi nie vzieli dobrymi prawami,
A wy pak nas nudite iak my leretycy,
Albo kak Lachi zowut sami Schizmatycy.
Nie twoim łysy biesie nosom zaczynaiesz
Woynu z nami: a z Lachi za toho poznaiesz,
Y kisiel kułažyn syn^[3] ach nabrawsia pudu,
A ty reczesz poždawszy hdie ia lutro budu.

Захаваліся два экзэмпляры: адзін у Петр. Публ. бібл., другі ў бібліатэцы Варшаўскага унівэрсытэту.

„ДІОПТРА, альбо зерцало и выраженіе живота людского на семъ свѣтѣ“. Вільня, 1642 г., 4-ку у 8+342+64 лісты. (Ундольскій).

ДІОПТРА, Еўе, 1642 г., у 12-ку, 8+342 лісты (Ундольскій).

„ИРМОЛОГЪ“, Еўе, 1642 г., у 12-ку, 1+166 лістоў. (Ундольскій).

„ПСАЛТИРЬ“, Еўе, 1642 г., у 12-ку, 246 лістоў. Перадрук Фіолеўскага выданьня.

„ПСАЛТИРЬ“, Кутэйнскі манастыр, 1642 г., у 8-ку, 6+238 лістоў. (Ундольскій).

„ТРЕБНИКЪ“, Вільня, 1644 г., у 4-ку. (Ундольскій).

„ЕВАНГЕЛІЕ НАПРЕСТОЛЬНОЕ“, Вільня, 1644 г., у ліст, 8+300 лістоў. (Ундольскій).

„ЕВАНГЕЛІЕ“, Еўе, 1644 г., у ліст, 8+300 лістоў. (Ундольскій).

„ЧАСОСЛОВЪ“, Еўе, 1645 г., у 8-ку. (Ундольскій).

„СЪБРАНІЕ КОРОТКОЙ НАУКИ О АРТИКУЛАХЪ ВѢРЫ ПРАВОСЛАВНОКАѲОЛИЧЕСКОЙ ХРИСТІЯНСКОЙ ведлуг вызнаня и науки церкве ст. восточнои соборной апостолской для цвѣченя и науки всѣмъ въ школахъ ся цвѣчачимъ христіянскимъ православнымъ дѣтемъ. За росказаньемъ и блогословенством старших первѣй языкомъ полским, а теперь діалектомъ рускимъ зъ друку выданое“.

Друк па польску і старакрыўску. Кіяў, 1645 г., у 8-ку.

На кіяўскім саборы 1645 г. было пастаноўлена апрацаваць і выдаць друкам праваслаўны катэхізм; працу гэту даручылі аднаму з вучыцялёў Кіява-Магілянскай акадэміі — Ісаі Казлоўскаму-Трахімовічу. Казлоўскі, даручаную яму працу, выканаў надзвычайна добра, так, штояму надалі за яе тытул „першага рускага доктара богаслоўя“. На чародным кіяўскім саборы, пры учасьці дэлегатаў ад усіх эпархій, быў гэты катэхізм прагледжаны і перасланы на зацьверджаньне Канстантынопальскаму патрыарху. Патрыарх, у свой чарод, перадаў катэхізм Казлоўскага на абмяркаваньне праваслаўнага сабору ў Яссах, які, спраўдзіўшы яго, паслаў на зацьверджаньне ўсім чатыром патрыархам, якія, ў 1643 годзе, прынялі яго як аснову праваслаўнай веры, для ўсяго праваслаўнага сьвету. У Кіяве, ў 1645 годзе, гэты катэхізм быў выданы ў скарочаньні, мовай старакрыўскай. Па славянску, поўнасьцю, надрукаваны ў Маскве, ў 1649 годзе, і па грэцку — ў Амстэрдаме, ў 1662 годзе.

Ісая Казлоўскі-Трахімовіч паходзіў з Горадзеншчыны, з аколіц Дзятлава. Вучыўся ў віленскіх школах разам з Сыльвэстрам Косавым. Вышэйшыя навукі праходзіў у Любліне і Замосьці, а такжа на загранічных унівэрсытэтах. Па скончаньні навук быў вучыцелям у Львоўскай брацкай школе, адкуль пераехаў у Кіяў. Ісая Казлоўскі — правая рука Пятра Магілы і адзін з галоўных стаўпоў кіяўскага навуковага кружка, т. зв. „Магілянскага Атэнэума“.

„ПОЛУУСТАВЪ ВЕЛИКІЙ“, Вільня, 1646 г., у ліст, 5+222 лісты. (Ундольскій).

„ПОЛУУСТАВЪ“, Еўе, 1646, друк інакаў Сьвятадухаўскага брацтва, ў ліст, 5+222 лісты. (Ундольскій).

„ШЕСТОДНЕВЪ“ (Актаік), Кутэйна, 1646 г., у 4-ку, 2+290 лістоў. (Ундольскій.)

„ТРЕБНИКЪ“, друк. у Магілеве, 1646 г., у ліст. (Ундольскій).

„ПЕРЛО МНОГОЦѢННОЕ“ Чарнегаў, 1646 г., у 4-ку, 8+172 лісты. Апрацаваў гэту кнігу Кірыла Транквіліон.

З ліку кніг, надрукаваных у Чарнегаве і Новагорадку Северскім, мы памяшчаем толькі тыя, якія былі друкаваны крыўскай мовай. Хоць слушна залічаць у нашу пісьменнасьць усю прадукцію гэтых друкарань, бо, папераеш, заснаўцамі северскіх друкарань былі крывічы, прыкладам Чарегаўскую друкарню угрунтаваў нехта Лукаш з Вільні (гл. „Akademia Kijowo-Mohilanska“ Ябланоўскага, Кракаў, 1900, б. 204). У дадатку, каля Чарнегава і Новагорадка Северскага, пасьля Андрусаўскага міру, групаваліся праваслаўныя эмігранты крывічы, якія адгэтуль шырылі свае друкі і ідэі на захад, — на Магілеў, Вітабск, Менск, Вільню і Горадню.

„ПРОЛОГЪ“. Рукапіс ХVІІ ст., Румянцаўскай бібліатэкі, пагапісань- ню Вастокава №СССХХV; зьмяшчае ўсе 12 месяцаў — ад верасьня да канца жніўня. Акром жыцьцёпісаў сьвятых і апавяданьняў аб сьвятах, памешчаны тут, як і ў ц.-славянскім Пралогу, рожныя павучаючыя апавяданьні, повесьці і прыклады. Між апошнімі памешчаны апавяданьні і з навейшай гісторыі, запазычаныя з заходна-эўропэйскай пісьменнасьці, прыкладам на 556 лісьце, пад днём 22 сакавіка, маецца повесьць:

„О млоде(н)ци которо(й) для неучтивости родичовъ и грѣху вшетечного взлую смр(ть) пришо(л)“.

У жыцьцёпісе князя Валадзімера зьмешчаны цікавыя ведамкі аб Варагах:

Варакгамі на(з)ваны былъ наро(д) водлугъ Стріковского све(д)ки, а то от моря которое москва зове(т) варе(ц)ким морем а то море швецыю олівает и дуна(й) инфлянты. Гідрокрапове (г. зн. гідрографы) то море называю(т) Балтікум море того(ж) кронікаре мнѣманя и та(к) о тым народе, же в па(н)ствѣ санхон(с)кого кня(жа)ти межи влоскою и фра(н)цу(з)кою зе(м)лею е(ст) зем(л)ица на(з)вана варякга, если(б) тогды с палкгемоном до ло(т)вы с та(м) то(й) зем(л)ицы кнжата и люде пріже(к)глевали до своеи зе(м)ли варакгамі се почалі зва(ть). А потом ро(з)маите инку(р)сые на рускую зе(м)лю чинілі наве(т) за першого разу кнжатъ отъ ніхъ руріка сіналіефа и туворя на панство до себе ру(сь) затягнулі за(сь) нши рускія кройніки о тых варагахъ выводу досконалшого не выдаю(т)“.

„ТРЕФОЛОГІОНЪ“, Кутэйна, 1647 г., у 4-ку, 4+390 ліст, (Ундольскій).

„О ДВОРѢ ТУРСКОГО СУЛТАНА“. Аўтор гэтага апісаньня двара і абычаёў турэцкага султана — Сымон Старавольскі, сын праваслаўнага шляхціца. Вучыўся ў кракаўскай акадэміі, а пасьля ў Нямеччыне, Галяндзіі, Франціі, Італіі і Гішпаніі як слуга-таварыш маладых князёў Астрожскіх. Па скончаньні навук працаваў у канцэлярыі гэтмана в. кн. Літоўскага Кароля Хадкевіча. Пасьля 1637 году служыў ў войску, ўрэшце, будучы каталіком, прыняў духоўны стан і быў канонікам кракаўскім. Памёр у 1656 годзе. Прызнаваў сябе „з роду русіном па націянальнасьці палякам“. Пісаў многа па польску, але не чураўся такжа і роднай мовы „рускай“. Езьдзіў у Турцію да султана паслом ад рэчыпасполітай і пакінуў цікавае апісаньне турэцкага двара. Агульна апінія утрымлівае, што апісаньне турэцкага двара было напісана па польску, а толькі пазьней пераклад зроблены на старакрыўскую мову, але ня выключана, што адзін і другі тэкст пісаны самім аўторам. Рукапісаў апісаньня турэцкага двара, пісаных кірыліцай, захавалася некалькі, старэйшы з іх датаваны 1649 годам (пасьля 1678, 1685).

Пробка мовы:

„Царове турстіе не перестерегають того, иж бы жоны свое брати мели зъ домовъ шляхетныхъ королевскихъ, яко то чинять иншіе монархове, зажъ выбирають ихъ собѣ зъ помежи полонянокъ, которыи имъ ся подобають, ибо много женъ мевають, не одну. Повторе не бачать на то якого естъ народу либо языка, и якое вѣри албо релеи, толко абы гладка а красна была, а его очомъ ся подобала, бо собѣ за найболшую шчастливость роскошъ телесную почитають, которую имъ плюкгавы пророкъ ихъ Махметъ въ Алькоране своимъ наказуеть, яко же той ихъ пророкъ Махметъ зъ натуры своее склоненъ до всякое нечисти. Протожъ скупують, албо на войнахъ имуть, а у подданыхъ кгвалтомъ берутъ панны што можно найобычайнѣйшіе (яко и теперь Канею опановавши, паша выбравши паненъ што найкраснѣйшихъ сто, послалъ въ даръ царю, зъ которыхъ одны будуть служебными у султанокъ, а другіе, што ся подобають старой пани, преложоной над дѣвками, будуть ховатися до ложа цесарского)“.

„ФУНДАМЕНТЪ МАКСЫМЫ ФОРТЫФИКАТЫЙНОЙ“. Рукапіс Петр. Публ. бібліатэкі ХVІІ ст., у 4 ку, 236 лістоў. Апісаны Н. Обручевым („Военный журналъ“ 1835 г. № 5).

Фортыфікація не выкладаецца ў рукапісе як сыстэматычная навука, яна зьмяшчае ў сабе мешаніну агульных правіл, датыкаючых, як вайскова-інжэнернай творчасьці, так і дзейнасьці войск у полі. Відаць імкненьне аўтора (чы аўтораў) надаць пэўны парадак зьместу і прыдаць вывадам навуковую форму. Відаць шырокае карыстаньне чужаземнымі крыніцамі, што выявілася ў тэрміналёгіі: сустрачаюцца цѣлыя артыкулы перакладзеныя з чужаземных моваў на крыўскую, прыкладам аб профілях.

Пачынаецца „Фортыфікація“ выкладам агульных асноваў навукі умацаваньня месц. У гэтым прыпадку паняцьці ў слаўных продкаў нашых былі зусім здаровыя, ім добра ведамы правілы выбару мясцовасьці для крэпасьці і правілы распалажэньня іх, яны ўжо разумелі карысьць даць крэпасьці палажэньне, каб яна магла абараняць са ўсіх старон подступы да яе, але пабудова патрэбнага для гэтага фронту, ім яшчэ невядома.

Далей ідзе вялікі, цалком перакладзены, артыкул аб профілях, які дае лёгка зразумелыя правілы збудаваньня крэпасных сьцен і валаў, пры чым абасноўваецца ўсё не на матэматычных аблічэньнях, а на чыста практычных вывадах.

Паняцьце крэпасьці даецца гэткае: „Фортэція есьть месцо, окруженое долами, рампарами бальярдами, въ которым месцу можно з малым людомь“ абараняцца супроць ворага.

Фортыфікація дзеліцца на дасканальную і недасканальную; да першай належаць правілы будаваньня украпленьняў (фортэцій) на роўнай мясцовасьці, да другой — фортэціі, гэтым вымогам не задавальняючыя. Рукапіс тлумачыць, што недасканальнасьць фортыфікаціі вынікае ці ад фігуры, ці ад ліста (плану) „которое маеть фортыфіковатіся“. Ад фігуры залежыць недасканальнасьць у тым прыпадку, калі бакі, ці куты, няроўныя, ад ліста-ж калі „няроўнасьць таго месца перашкаджае зрабіць куты ці бакі роўна“.

На гэтым і канчаецца падзел фортыфікаціі на дасканальную і недасканальную.

Далей апісываецца абарона крэпасьці, г. зн. што патрэбна для скутэчнай абароны, як разьмяшчаюцца войскі, і якія робяцца запасы для абароны.

Затым надта здалёк пачынаецца апісаньне аблогі крэпасьці. Апісываецца падгатоўка войска да выступленьня ў паход, аб тым, як яно ідзе ў часе паходу, скрываючы сваё пасуваньне наперад, каб вораг ня мог прыгатавацца і да абароны; як войска перамагае перашкоды, спатыканыя ў дарозе. Аб пераходзе праз рэкі гаворыцца: „зробяцца на іх масты з чаўноў, якія возяцца на вазах, каб магла перайсьці армата бяз шкоды“, г. зн. і тады ўжо істнавалі пантоны для накладаньня мастоў. Але вось, ўрэшце, перамогшы ўсе перашкоды, войска зьяўляецца пад фортэціяй ці горадам і перад ім паўстае пытаньне: як захапіць фортэцію. Для гэтага прапануюць браць адкрытай сілай, калі можна захапіць яе, дзеля нягоднасьці сьцен ці нязгоды ў гарнізоне. Але калі-б захапіць фортэцію адкрытаю сілай неўдалося, тады трэба дабываць яе „per la via a metodica“ г. зн. шляхам правільнай аблогі. У апошнім здарэньні радзіцца сьцясьніць абараняючагася пры дапамозе „forti di kampanieja“, г. зн. палявымі украпленьнямі, не дазваляючымі абложаным выхаду з фортэціі за харчамі і пошырам, каб выклікаць у гарнізоне голад, а праз яго і здачу. Пасьля разглядаецца капаньне „падступных шанцаў“ устройства батарэй для аблогі і дзейнасьць з іх.

Пасьля гэтага аўтор дае рады ўжо абараняючымся, прапануе ім шэраг спосабаў, якія карысна ўжываць проціў ворага і радзіць лістамі, адозвамі і дзейнасьцю, агентаў падбурыць мясцовых жыхароў і, стварыўшы з іх войска, напасьці на аблягаючых, чым, па яго разуменьню, можна прымусіць іх зьняць аблогу.

На гэтым канчаецца тое, што належыць толькі да фортыфікаціі. Далей ідуць думкі аб „бітвах ваенных“, не пазбаўленыя цікавасьці. Пасьля агульных, кароткіх радаў апісана, які павінен быць склад войска і яго ўзбраеньне, затым акрэсьляецца самы бой; „бойка ваенная ёсьць множства узброеных гвалты дзеячых і праганяючых, ўзаемна сьціраючыхся“. Бітвы дзеляцца на дробныя і „енэральныя або ўсецэльныя“.

Наступаючыя бітвы бедны правіламі. Затое абаронныя — разабраны дэтальна і лепш.

Канчаецца гэты цікавы рукапіс артыкулам „аб капітуляціях“ дзе апісаны варункі здачы войска.

ЗБОРНІК ХVII СТ., Румянцаўскага музэю СССХХIII. (па Вастокаву). Зьмяшчае найбольш казаньні і повесьці с Патэрыкону, ў большасьці на крыўскай мове.

л.1. „выклад млтвы“: „господи ісусе хрысте боже наш“.

л.2. „выклад млтвы отче нашъ“.

л.8. „обясненіе изложенія никейскаго и константинополского сумволу двунадесяти артыкулов вѣры хрстіянское“.

л.16. „вызнанье вѣры стго аѳанасія архіепспа александріи“.

л.19. „слово генадія патріархи константинополского о вѣрѣ“.

л.148. жыцьцёпісы: сьвятамучаніка Кліманта, Іоанна Колібніка, Паўла Ѳйвейскага і др.

ад л. 224 і 272-га казаньні на крыўскай мове.

На 248 лісьце „наука на днь стаг бжественного преображенія гспда нашего іса ха“, якое папяраджае Евангельле на гэты дзень у крыўскай мове:

„Оного часу взялъ іс петра иакова и Іоанна брата его и възвелъ ихъ на гору высокую особно и премѣнился пре(д) ними. И просвѣтилося лице его яко слнце шаты же его стали яко свѣтъ: а ото оуказался: Моисей, Ілія, розмовляючи знимъ. тогды петръ рекъ до іса гсди добро намъ те(ж) ту(т) быти: оучинѣмо ту(т) собѣ три прибы(т)ки: тобѣ едину, Моисеовы едину и Іліи едину: а онъ того еще домовляе(т). А ото оболокъ свѣтлый огорнулъ и(х); и стался голосъ зоболока мовя(ч): то есть снъ мой оулюбимый вкоторомъ собѣ добро оулюбилъ того слухайте; слышачи тое оучнцы оупали на облича свои и барзо полякалися: потомъ приступилъ Гдь и доткнулся ихъ и рекъ имъ: востанте, и небойтеся: а они по(д)несши очи свои нѣкого не видѣли, едно самого Іса. А когды зходили з горы, оуказался имъ ісъ мовячи: нѣкому не повѣдайте видѣнія того, и(ж) снъ члвческій из метвы(х) востане(т)“.

„ПСАЛТИРЬ“, Кутэйнскі манастыр, 1650 г., у 4-ку, 2+262 лісты. (Ундольскій).

„ДІОПТРА, или зерцало живота во мірѣ семъ человѣческого“. Кутэйнскі манастыр, 1651 г., у 12-ку, 8+342+64 лісты. (Ундольскій).

„ЕВАНГЕЛІЕ УЧИТЕЛЬНОЕ“, Вільня, 1651 г., у ліст. (Ундольскій).

ІНТЭРМЭДЗІЯ 1651 ГОДУ, па рукапісу Пылінскага з Горадні. Пераховуецца гэты рукапіс ў Петр. Публ. бібл. (Польск. Q. ХІV. 18). Інтэрмэдзія памешчана як ўступ (accessus) да „Comedia de Iakob et Ioseph Patriarchis“. Зьмест яе гэткі:

Accessus:

Iwan.	Panowie, szto to za dzieło budut tut dziełaci, Czy swadźbu na mieyscu siom buduć skakaci.
Aulicus.	Ia wiem, lecz tobie darmo nie powiem Iwanie.
Iwan.	Prozu ciabe, skažy mnie, miłościwyj Panie.
Aulicus.	Jeźli chcesz, žebyś co się tu dziać będzie wiedział, Potreba, na pytanie byś mi odpowiedział. Napród czemu źydowie kozy radzi jedzą, Bo tajemnice te ludzi nie wiedzą.
Iwan.	Baćko tak moy kazywał, ciwun wielmi zaczny I z nauki chłubokiey[4], vsim mužom znaczny Byw ion wielmi czužiemu[5], wielmi nauczony, I po wsiom naszym siele naukam ustawiony. Vmiem ion hanbiecadło, panowie, całoje, Iak ruskoie, tak tež mudreysze lackoie. Tot’ bywało on o tom hetak ludziom kažeć, Chdy spytaiuć, czamu žyd kazinu wielmi iadaieć. Koli Boh miłościwy twarzyw świat z niczoho, A czołowieka czyniw z chliny mizernoho, Na wsie inney rzeczy rok chwiat[6] tworaczy, A bies[7] się przypatrował Hospodu stoiaczy. Chcieł bies sobie vdziałaty podobnoho zchoła, Nie znaiucze, szto sowa nie rodzić sokoła, Chociew mowić Panskoho chwiat naśladuiąc, Ale wymowiw: chwik, chwik! aszno wyskakuiąc, Vyrzał[8] kazu z rohami y z chwostom wielikim. Chocieczy sie prychledzić prymiotom vsiakim, Vniał kazu za iey chwost; kaza kak szalona, A znać iego rohami była postraszona, Z wielkim pudem na płoty wysokie skoczyła, Ale iemu[9] swoy chwost w rukach zostawiła. Wiedaiesz ciaper, czom kazybies chwostow swych chodziu(ć) A kozlata czemu od nich takie rodziu(ć). I dla teho rodzi iesz kazynie žydowie, Bo tak niebosczyk kazaw baćko moy, Panowie.
Aulicus.	Nie pleć, chłopie, žadne nie može z nisczego Vtworzyć nic stworzenie procz Boga samego. Odpowiedž že na drugie, chłopie, me pytanie, Iežli chcecz wiedzieć na co ludzi to zebranie: Co iest Bóg i ci iest Vniia chwalebna I wszystkim cdsczepiencom bardzo iest potrebna.
RusticusBoris iest świetoho Mikuły brat; y kolip Boh nie byw Bohom, to śviety Mikuła byw Bohom, a Vniia iest Preczystoi rožonaia siestra. Tak moy Baćko niebosczyk staroiey wiery kazaw.
Aulicus.	Nie mów takich słów, chłopie, bo Bóg nieskonczony, A święty zaś Mikołay był człowiek stworzony. Vniia ziednoczenie iest wiary prawdziwey, Lecz nie iest siostra Panny nad wszech dobrotliwey. Na teś rzeczy nie trafił, chłopie, odpowiedzieć: Lecz iecze tego chcę ia od ciebe dowiedzieć: Iako rozumiesz, chłopie, czyja lepsza wiara, Powiedź mi, bo inaczey weżmie cię poczwara, Iak cię kiedym[10] obłožę kiiem podle ucha, Że mi przyidziesz do śmierci do dobrego słucha.
RusticusDobra nasza wiera Vnitickaia, da taki praudu mowiaczy lepsza Lackaia, ta y koniackaia[11] Bo szczo Lach abo Vniat, to Panok, a szczo Vsmatyk, to mužyk ladasczo, da sztosz taki dobro posięku[12] szapka. Mužykom dobraia mužyckaia wiera, sobaka zieść y bies soli; staraia wiera nasza — prawda to, — da y czort že nie mołody, da taki biesu schodzi się, modliw sia dowcho Bohu, da y žyd molit’ się da taki biesu choditsie[13]
Aulicus.	Južeś prawdę powiedział, wiedzieć będziesz zaraz, co się na tym theatru będzie działo teraz. Będzie tu komedia o świętym Iakobie I o iego iedyney Iosephie ozdobie, Iako od swoch braciey był w Aegypt przedany, Iako potym w Aegypcie był od nych poznany.
Rusticus.	A czy budziet’ že czort z rohami?
Aulicus.	Będzie i ten, bo bracia na Iozepha wzbudzić. Będzie starał, oyca do smutku pobudzić.
Rusticus.	A tut chto?
Daemon.	A woś ia bies sysmaticki syn.
Rusticus.	Idź že, czorcie, do mienie do Biesa.
Daemon.	Ia ciebe lublu.
Rusticus.	Da ia ciabe nie lublu.

У рожных старасьвецкіх, пераважна польскіх, зборніках, захавалася шмат усякіх школьных сцэнічных твораў, якія пісаліся вучыцелямі рыторыкі ў езуіцкіх і другіх школах у ХVII–ХVIII ст. Гэты творы пісаны пераважна на польскай і на лацінскай мовах, але ў некатарых з іх устаўлены аддзельныя сцэны, дзе на сьмех публіцы, выводзіцца крыўскі сялянін, які гаворыць „простай“ мовай. Гэты сцэны для нас цяпер вельмі цэнны; яны сьведчаць аб жывой крыўскай мове і яе асобнасьцях у ХVІІ і ХVІІІ ст. Побач з гэтым даюць яны матэр’ял да асьвятленьня поглядаў, забабонаў і інтэрасаў тагочасных народных масс, а такжа стасунку вышэйшых кляс, іх поглядаў і стасунку да простага народу.

Выведзеныя ў гэтых сцэнічных творах крыўскія сяляне паказаны ў карыкатурнай постаці: яны невымоўна глупы, някемлівы, забабонны, грубы, але не пазбаўлены гумару, хітрасьці і разуменьня культурных варункаў тагочаснага жыцьця, а такжа стасункаў паміж паасобнымі станамі і асобамі тагочаснага грамадзянства.

Што датыча іх мовы, то яна сходна с цяперашняй народнай крыўскай мовай, але ў кніжнай шмат полёнізмаў, а часам сустрачаюцца і украінізмы, што ведама залежала ад веданьня народнай мовы аўторам, які пісаў сцэну.

Усе інтэрмэдзіі і паясьненьні да іх, мы перадруковуем с праф. Карскага, („Бѣлоруссы“, т. ІІІ), які сьпісаў іх безпасярэдна з арыгіналаў. У прыведзеным уступе, сялянін Іван (Iwan rusticus) на два першых пытаньні дае задаваляючыя адповедзі. Пачуўшы аб казе, ён апавядае легенду, якую ведаў аб стварэньні казы чортам і пры гэтым увага зьвернута на яе кароткі хвост і часьцю на рогі, якія бытцам сходны с тварцом яе, чортам. На пытаньне аб Богу і уніі Іван адпавядае неўпатрап, але згодна народнаму выабражэньню аб Міколе, як аб найбольш чцімым сьвятым. Пасьля тлумачэньня, дадзенага сторажам (Aulicus), сялянін адпавядае на пытаньне, якая вера лепшая. Добрай аказуецца уніяцкая, а яшчэ лепшая ляцкая — каталіцкая, — адповедзь згодная з вымогамі тых часаў.

У гэтай аповедзі годна увагі, што на раўне з ляцкай, як верай паноў, сялянін заікаецца і аб веры „koniackai“, г. зн. казацкай, якая на яго разуменьне стаіць у грамадзкай герархіі вышэй ад ягонай „старой веры“. Гэта так сама не разьвітая адповедзь, згодная з вымогамі тых часаў.

„INTERMEDIUM DE SCHYSMATICO ET VNITO CATHOLICO“. Рукапіс 1651 году Пылінскага, з Горадні (ліст 18); пераховуецца ў Петр. Публ. бібл. (Польск. Q. ХІV. 18)

Інтэрмэдзія напісана прозай. Гавораць аб уніі стораж Іван і праваслаўны сялянін (Schismaticus). Перавага, вядома, на старане уніята, але і праваслаўны адпавядае даволі спрытна.

Vnitus. Wielmi tebie lublu, moy miły susiedzie, kak harczyca miod; choczu sztob ieś byw v niebe, hdzie słasno, hdzie choroszo, hdzie mudro, a tak zostań woniatem, bo uoniackaia wiera swietaja, hłubokaia charoszaia.

Schismaticus. Szto howorysz, iak koziol na wodu chledzieczy; ieželi wasza wiera y wysoka y hłuboka, a chren že ieye dosiachnieć; ieželi siaia wiera świetaja, to nam hresznym do nieie się nie prystupić.

Vnitus. Szto siak wyskiapau sia na wieru światuiu^[14], zaraz tebie pocznu kiiem tesaty y tak sobiu kak horkoie iabłoko, nia pleci kaszelow, Hawryło durniło: wiera nasza dobra, bo Bohu luba, ludziom spasiennaia…

Пасьля гэтага, стораж уніят пужае Івана пякельным агнём, ад якога збаўляе уніяцкая вера. Падносіць запаленую сьвечку і кажа:

Vnitus. Oś pokosztuy palcem, czy smaczen ohoń.

Schismaticus. Oy, lele! Pro — Boh bolit’, do duszy ž bolit’, budu woniatem, iesli wonia od piekła boronit?

Перажаргаванае „унія“ на „wonia“ „woniat“, паказуе, што ў гэтае слова аўтор укладаў ушчыплівы зьмест у стасунку да уніі, якую пропагаваў толькі для мужыкоў, каторыя здаўна ў „асьвечаных“ станах мелі пагардлівае мяно „смэрды“. „Voniat“, знача той самы даўнейшы „смэрд“, з яго „woniackai“, мужыцкай верай. Гэткі быў істотны стасунак каталіцка-езуіцкіх кругоў да уніі і уніятаў. Дзякуючы такому погляду на унію, прышчаплянаму ў езуіцкіх школах шляхэцкай моладзі, гэта апошняя або пераходзіла ў каталіцтва, або ўцякала ў Січ да казакаў змагацца за „старую веру“.

„КНИГА ГЛАГОЛЕМАЯ кройникъ сирѣчь собраніе отъ многихъ лѣтописецъ, отъ многа мала, от Бытіи о сотвореніи мира, и от прочихъ книгъ Моисеовыхъ, и от Іисуса Наввина, и от судей Іюдейскихъ, и четырехъ царствъ Ассирійскихъ. Тамже о Александрѣ Великом, о Римскихъ; о Еллинскихъ и о Греческихъ благочестивыхъ и правовѣрных царѣхъ, о Россійских и о Литовскихъ господарствахъ. Также и о Полскихъ панствахъ потроце“. Рукапіс ХVІІ ст. Маск. Публ. бібліат. № 2405.

Пасьля агалоўка ідзе тэкст:

„Напервѣй за помочью Божіею о шести дняхъ починаемъ въ который сотворилъ Господь все створенье“.

Далей даецца скарочаная пэрская гісторыя. За гэтым памешчана Александрыя. Гісторыя грэцкага царства і царства Антыохавага. Гісторыя Троі. Рымская гісторыя да Аўгуста.

„Поколѣнье Христа избавителя нашого которой пришолъ для збавеня нас, на свѣтъ сей и зродился отъ Пречистой Дѣвицы“.

Гэтым канчаецца рукапіс.

ХРОНОГРАФ, рукапіс пачатку ХVІІ ст. СПБ. Публ. бібл., б. № 5. Зьмест падобны як у папярэднім хронографе.

ХРОНОГРАФ. СПБ. Публ. бібл. № 158, зьяўляецца дакончаньнем рукапісу тэйжа бібліатэкі. № 5.

„ЕФІМЕРІОS си есть дневникъ Всегдашнихъ Млтвъ… Трудолюбіемъ Іноковъ С. Обители Сошст. Пресвт. Жив. Дха… типоизданный в Вилни Року Гсдня 1652“. У 32-ку, 7+326+25 лістоў. На адвароце агалоўнай балоны дрэварыт, які выабражае „Старожитный Клейнот ихъ М. П. П. Трызновъ“ і эпіграма на гэты-ж гэрб.

У агалоўках віленскіх друкаў ужо ад 1630-х годаў пачалі паяўляцца славянскія літары, закругленыя і стылізаваныя на спосаб літар лацінскіх. Гэткі агаловак і ў кнізе „Ефимеріос“. Літары гэты пабачыў Пётр Вялікі, упадабаўшы іх, загадаў у 1704 годзе, такія-ж самыя адліць у Амстардаме. Літары гэты названы былі „гражданскімі“.

„НОВЫЙ ЗАВѢТЪ“ с Псалтыром на пачатку, друк. ў Кутэйне, 1652 г., у 4-ку, 6+126+500 лістоў. (Ундольскій).

„БУКВАРЬ ЯЗЫКА СЛАВЕНСКАГО“, Вільня, 1652 г., у 8-ку. З дрэварытамі ў тэксьце. Гэты букар і граматыка Сматрыцкага ляглі ў аснову школьнай асьветы ў Масковіі.

„ДИДАСКАЛІЯ, альбо наука, которая ся первѣй изъ устъ священникомъ подавала о седми сакраментахъ, или тайнахъ на Синодѣ помѣстномъ во градѣ Могилевѣ, 1637 года, отъ Господина Силвестра Косова, Епископа Оршанского и Могилевского, потомъ Митрополита Кіевского; въ Кутейнскомъ монастырѣ“, друк. 1653 г., у 4-ку, 4+31 ліст.

Сыльвэстар Косаў радзіўся ў Вітабшчыне ў сямьі незаможнай шляхты. Вучыўся сьпярша ў Вітабску, пазьней у Вільні і ў Замосьці. Нейкі час быў і вучыцелям у брацкай школе ў Львове, ўрэшце прафэсарам у Кіява-Магілянскай акадэміі, дзе выкладаў рыторыку, а пазьней філёзофію. Ад 1632 да 1634 г. быў Кіява-Пячэрскім архімандрытам. У 1635 г. высьвячаны на біскупа мсьціслаўскага; а ад 1647 кіяўскі мітрапаліт. Разам с Кіява-Пячэрскім архімандрытам Турам апрацаваў і надрукаваў першы раз „Paterykon albo žywoty s.s. Ojcow Pieczerskich“ (ў 1635 г. у Кіяве). Памёр у 1687 годзе.

„О ФАЛЬШОВАНЮ ПИСМЪ СЛОВЕНСКИХЪ Од оборонцовъ и учителей вѣрѣ церкве противныхъ послушенству его милости отца митрополїта и о незгодахъ ихъ въ науце выданой з друков виленского братского, острозского и лвовского“. Рукапіс ХVІІ ст. Рас. Акад. Наук № 11. 4. 79. (Добрахот. № 79).

Пачатак прадмовы:

„Всимъ станом духовным и свецкимъ народу нашего росийского благодати и мїра христова упрейме зычыт Едїнъ от иеромонахов стое и живоначалное тройцы. Манастыря виленьского именем. Иоасаѳ Коунцевич. Въ речах бозскихъ и людскихъ возлюбленнии мои. тот естъ порядок до познаня и выбаданя ся“.

З вышэй пададзенага адрыўка прадмовы відаць што твор гэты належыць пяру Іозафата Кунцэвіча. Гэта есьць полемічны твор супроць праваслаўных і знаходзіцца ў звязку з пісаньнямі Клерыка Астрожскага, на якія тут Іозафат Кунцэвіч дае адповедзь.

„ЛЕКСИКОНЪ СЛАВЕНОРОССІЙСКІЙ и именъ толъкованіе, съ приложеніемъ именъ отъ Еврейскаго, Греческаго, Латинскаго и отъ иныхъ языковъ, приданы же суть имена преложенія на пострижени калугерства, знаки калугеромъ, або инокомъ; згромаженый всечестнымъ отцемъ Памвою Бериндою… въ Кутеинскомъ монастырѣ“ 1653 г., у 4-ку, 4+324 балоны.

Першае выданьне надрукавана было ў Кіяве, ў 1627 г., другое, расшыранае выданьне надрукавана ў Кутэйнскім манастыры.

У аснову слоўніка Бэрынды паложаны слоўнік Лаўрына Зызаняга (выданы ў Вільні, ў 1596 годзе). Як першы так і другі слоўнік тлумачыць незразумелыя словы, якія трапляюцца ў ц.-славянскай мове, на мову „рускую“ г. зн. старакрыўскую, якой пісалі і гаварылі вышэйшыя станы ў землях крыўскіх і украінскіх. У слоўніку Бэрынды дзе-недзе сустрачаюцца і увагі этнографічнага характару, прыкладам:

„Пѣтелъ: Ческі і рускі, когутъ. Волынскі пѣвень. Литовски — пѣтухъ (бал. 133)“.

Але ў тэксьце і правопісме слоўніка асобнасьцяў украінскай мовы няма. Пад уплывам слоўніка Бэрынды знаходзіцца супрасльскі „Лексиконъ“ 1722 году і лексікон румунскага мніха Мардарыя, 1649 г.

Слоўнік Бэрынды для досьледаў старакрыўскай мовы выяўляе сабой матэр’ял высокай вартасьці, не утраціў ён значэньня і для досьледаў жывой крыўскай мовы, прыкладам:

Кӧрнъ: малого носа, або великого, або кривого.
Корчїй желѣза: коваль.
Косвенный: Оукосный, косый, зызоватый, кривоокїй.
Косненїе: Забавленїе.
Косноязычный: Заикаючїйся.
Котора: Сваръ.
Коха: Муращникъ вкоторомъ муращки живутъ.
Куща: Кучка, будка.
Купель: Сажавка.

Кутэйнскае выданьне было прыгатавана да друку і дапоўнена Іоілям Труцэвічам архімандрытам Кутэйнскага манастыра, які далучыў да слоўніка сваю прадмову:

„Читать, а не разумѣть, глупая рѣчь есть; мовитъ нѣкто отъ мудрыхъ. Аже великославный и во мовѣ широкій языкъ Славенскій, любомудрый читателю, любо оквитое маетъ злеценье, не только зъ писмъ богославянскихъ и гимновъ церковныхъ, з Грецкаго нимъ перетлумаченыхъ, але изъ божественное литургіи и иныхъ таемницъ, которыи ся онымъ въ Великой и Малой Россіи, въ Сербіи, Болгаріи, и по инымъ сторонамъ оправуютъ; лечъ же трудность словъ и назвискь нБкоторыхь, а иле оть оныхь языковъ съ потребы взятыхъ, до выразумѣня темныхъ, не мало въ собѣ маетъ: зачымъ многіе звлаща, которыи не часто его заживаютъ, для невыразумѣня оныхъ, силы писмъ досконалѣ не поимутъ и частокротъ малый зчитаня относятъ пожитокъ“.

Знача слоўнік гэты празначаўся для навукі „великославного и широкаго“ ц.-славянскага языка і для лепшага выразуменьня „богославянскихъ“ пісм і гімнаў.

Памва (Павал) Бэрында быў родам з Малдавіі і па народнай прыналежнасьці — валох (Житецкій „Очеркъ звуковой исторіи малорусскаго нарѣчія“, бб. 37–44). Пачатныя навукі, здаецца, як многа іншых яго пабратымаў атрымаў у Львове. Пасьля выехаў у Іерузалім, дзё бавіў некалькі гадоў і паступіў там у манахі. Вярнуўшыся ў Львоў працаваў пры львоўскім біскупе, якім быў у тыя часы Гедэон Балабан. Калі Кіяўская Пячэрская лаўра завяла ў сябе друкарню (перавезеную са Страціна), Бэрынду запрасілі на кіраўніка друкарні. Тут ён знайшоў поле даць выхад свайму нахілу да навуковай працы. Чуючы неадзоўную патрэбу тлумачэньня незразумелай духавенству ц.-баўгаршчыны, пастанавіў апрацаваць слоўнік; бо, паводле яго выслову (ў прадмове да слоўніка), праз неразуменьне ц.-славяншчыны сама:

„россійская церковъ многимъ властным сыномъ своимъ въ огиду приходить“.

„ДІОПТРА, или зерцало живота во мірѣ семъ человѣческого“. Кутэйна, 1654 г., у 4-ку, 6+196 лістоў. (Ундольскій).

ЛІСТ КОМУНІЯКІ ДА ВОЯВОДЫ СМАЛЕНСКАГА АБУХОВІЧА 1655 ГОДУ. Арыгінал пераховуецца ў Кракаве ў Націянальным Музэі (Z tek Emerika Czapskiego 8, rękopisma І. Varia); одпіс новачасны, з невядомага арыгіналу, быў у Беларускім Музэі імені Івана Луцкевіча ў Вільні. Ніжейпададзены перадрук паводле апошняга одпісу.

„Милостивы пане Обуховичъ, мой ласкавы Пане.

З умыслу посылаю служку нашего, Пана Іоахима Говорку обвешчаючи доброе здоровье Вашмости ти нездоровье въ якимъ тотъ часъ Господ ховати вас рачить послѣ того перепуду Московского. И я так знаю што трудно Вашмости всимъ на животѣ, да не гнѣвайся Господару на мене, што я тытула воеводского не доложилъ, бо написавши Воеводою Смоленьским, то бы я солгалъ; написавшиб безвоеводскимъ то бы Вашмости загнева(л), хоть незашто. Бо мне бачится коли Вашмость Смоленск продали, то и тытулъ отдали. Много людей звещали што и Вашмости люди гроши побрали. Лепей было пане Филипе седети тобѣ у Липѣ. Увалялся Вашмость въ великую славу, як свиня у гразь, горш того: коли хто попаде у новымъ кожусе у густое болото. Отъ намъ за тое што дешова Москва соболи продавала: всю Русь з людми забрала. Мы вбачивши густые соболіе ковнери, познали есмы што худо будуть битися наши жовнери, а што мы бѣдные у кожухахъ семъ летъ Смоленска добывали, то вы мудрейшіе въ соболяхъ за четырнадцать недель отдали. Боюся я велми штоб затое баба кому пула не рѣзала. За меншую вину, кажуть люди, Пана Остика небощика наполохалъ катъ у Вильни, ажъ мяса его волоклося, што одно карточку писалъ до Москвы неостерожно. А мы і Цара у ногу цаловали и гроши побрали. Але больш намъ так не минется. Пан Госевски не много по латинску умелъ, а зъ меншимъ людомъ и апаратомъ военнымъ и живностю Смоленска додержал. Мудрость велика, — кажуть люди, — як тая свиня: коли много ее хто заживаеть, то и ничого не дбаеть. А коли чоловѣкъ много кусить, то и постогнать мусить и хвосту бывае непокой. Зофія филозофія судила седеть высоко, говорить глыбоко. Куделя, пане, женоцкая рѣчь да штоб пекла горазд оладки. Ест у мене старіе книги у новым куте, завседы я тамъ вычиталъ много женоцкой псоты, яковой зъ ума зводять людей мудрихъ, многыхъ и святыхъ, а штоб як нас грѣшныхъ къ лиху не привели. А коли бы дотуль Вашмость писаромъ былъ, то бы человѣкомъ слылъ и того бы з насъ годи было, за нашое лихое шалберство. Показують люди и тое на Вашмости, яко бы до вымысленя подымного не хто былъ причиною тольки Вашмость, которымъ выкурыли нашыхъ мужыковъ якъ веребьевъ з вениковъ, — безмало з мудрыхъ ораціевъ не буде много ратіевъ, посломъ зоставши много правды не говоритѣ, только берете копы, депутатомъ копы, комисаромъ копы, а тые копы пострыгуть не одного въ хлопы, а не вѣдомо где будеть. У Гданску есть кому тамъ валы сыпати и безъ насъ. Што люди старіе мовили то все правда и гораздъ у памети маю, коли былъ панъ Мелешка каштеляномъ Смоленскимъ, то я, будучи на сойме на той часъ за имъ зъ кордикомъ стоялъ. Его мова въ тые словы была: Панове, кажу вамъ правду: по велми мудрихъ людехъ ничого на семъ свете, за три хвили з болота чынять золото, а зъ золота болото своими шальберскими мовами и разговорами, штоб нас простыхъ ошукать и у блазны постригти, але покуль онъ того докажеть, самъ кепомъ останеть. Надувся въ сенате як петух галагуцки, а правды не пытай все баламутня. Э гурбою держить такъ, такъ, такъ, а коли мовишь: тое не такъ, — и пискиути не хочеть. Не боялся короля Жыкгимонта и всихъ сенаторовъ, ани вмелъ болей только часовникъ и псалтыръ пеёречитати, по многихъ книгахъ зблудился. Теперечны розумъ, якъ коза по лесѣ, а на правду святую ни од кого здорового нѣтъ, одно баламутня, и сами погибнуть и насъ погубять. Кождень Мости Пане уживать будеть. Як цюнецъ мой былъ зъ сынами въ местечку Полонной зъ курми на торгу, чув одъ когось и мнѣ звестно, што ляхи на Вашмости велми позакручивали хвосты, одноб только соймъ дойшолъ, бо ены хочуть Вашмости объ тое турбовати не кепско, дай то Боже штоб тое дармо не минуло. И то ли правда чыли не, показувають на Вашмости якобы Вашмость у дванадесять пехоты зьѣхал на одзыскане Смоленска. Даремно то Вашмости старане: маючи четырнадсотъ пехоты до обороны Смоленска, людей зацных и добрыхъ при живности и гарматѣ, да не хотел боронити, а теперъ только маючи дванадесять пѣхоты греблю у маетности Полонной, сыпати позваляють, а (не) Смоленска назад одзыскивають. Ой, пане, годи вы такъ як слижа у Неман упустить, не завтра тое вже будеть. Люди и тое кажуть доводне во всихъ штурмахъ Вашмости только одного ткача забито и то не велми знаменитаго, хтось поведилъ якобы Вашмости воеводство Краковское Король Его Милость въ награду Смоленска маеть дати, бояться Ляхи вельми штобы Твоя Милость Венгром оных не продалъ. Нешто, пане, ото родомъ дому дееться: дедъ Твоей Милости коли Енераломъ былъ у Мозыри, то слылъ, што за малые гроши неправду продавал. Пан отецъ Вашей Милости судею будучи Мозырскимъ, за моей памети, у кого больш взялъ, того хороше осудилъ. Коли небощикъ зъ того свету уступилъ Мозыране вельми рады былі, а колибъ Вашмость досюль за правдою ходилъ, тоб и Бог помагалъ. Додуши то мне дивно што Вашмости триста подводъ подъ одну постѣль Москва дала, тобъ то не постель была так велми тяжкая, хиба кождая перина обернулася въ чирвоные золотые. Сякъ такъ нагородывся Вашмости упудъ московскій. Колиб геткую кучу гною далъ вывезти изъ Смоленска Хмельницкому до Чегрына и тоб не безъ шкоды было. Пане, у мене той бредни есть не мало, одныхъ перинъ девять, кромъ дробныхъ подушокъ, и то одна кобыла возить, где той бредни потреба. Мел бымъ и болей што до Вашмости писать, зленовався дуже и стать не могу. Да не гнѣвайся Господару, а хтож кого остережеть, коли не милы свой давны другъ.

Данъ с Тулан дня 6 Юнія 1655 году“.

Па свайму зьядліваму стылю, па жывой, народнай мове, гэты ліст зьяўляецца надзвычайна цікавым помнікам нашай старой пісьменнасьці. Ен аткрывае нам як рэагавала наша грамадзянства ў тыя часы на здачу Смаленска Маскве. Абуховіча запраўды вінавацілі, што ён за подкуп маскоўскі здаў Смаленск. Прамова Мялешкі і ліст Комунякі, гэта абрыўкі, якія дайшлі да нас, з абшырнай політычнай пісьменнасьці ХVII ст.

БОГАГЛАСЬНІК. Рукапіс 1660 г., пераховываўся ў старасхове полацкага Богаяўленскага манастыра; ў аднэй кнізе зьмяшчаліся ноты, ў другой тэксты вершаваных песень, пісаных старакрыўскай мовай.

У нашым краю царкоўныя песьні, ў народнай мове, вельмі рана ўвайшлі ў звычай; аб зборніках гэткіх рэлігійных песень сустрачаюцца ведамкі з ХV ст., ў ХVІІ ст. былі ўжо друкаваныя Богагласьнікі, Расійскае праваслаўнае духавенства чамусьці лічыла Богагласьнікі спэціяльнай азнакай уніяцтва, а дзеля гэтага яра іх прасьледавала і вынішчала. Праф. Карскі кажа, што з вялікага ліку друкаваных Богагласьнікаў не захавалася ніводнага экзэмпаляра, а з ацалеўшых, найстарэйшы паходзіць з 1805 г., ды і той на ц.-славянскай мове,

„КАТЕХИЗИСЪ или краткое изученїе Христїанское въ пользу и спасенїе юнакомъ, равно же и старымъ ненаученымъ, въ трехъ бесѣдахъ написанный, и въ богосп. градѣ Могилевѣ Бѣлорусскомъ второе напечатанъ, въ лѣто отъ Р. Х. 1661“, у 8-ку (Ундольскій).

МІНЕЯ МЕСЯЧНАЯ (сакавік) 1667 г. (Віленскай Публічнай бібл. № 160). Напісана ў Супрасьлі інакам Леонтгіем. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. I).

„ІРМАЛОГІЙ“ нотны ХVІІ стаг. (Віленскай Публіч. бібл. № 119). Напісаны „року (1662)… у Витебску“. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. I).

ЕВАНГЕЛІЕ ЖУХАВІЦКАЕ 1668 ГОДУ. Рукапіс у ліст, пісанае выразным полууставам, пераховуецца ў Беларускім музэю ім. Івана Луцкевіча ў Вільні. У канцы Евангельля ад Мацея маецца прыпіска чырвонымі літарамі гэткага зьместу:

„О(т)цы стыи и братїя прочитаючии тую стую книгу Еѵ(г)лїе омылъки ра(ч)те пи(л)но прошу направити. где положиле(м) ъ за ь або ь за ъ, так теж ї за й а й за ї й тым подобные омы(л)ки молю попра(в)те, бо не аггльская грѣшная рука писала, вночи бо(л)шей писале(м) нижели вде(н) для недостатку часу, а о мне грѣ(ш)не(м) г(с)ду Богу м(о)лѣся, грѣшны(й) лука пре(з)бите(р) жухови(ц)ки 1668 априль 13 д.“

На тым-жа лісьце ў нізе і на адваротнай балоне — надпіс па польску.

Począłem tę księgę pisać Marca 5⁰ wprzod na takim papierze iakim mògł mieć, gdyź mię do tego wielka potrzeba ciągnęła ponieważ wtey Cerkwi Żuchowickiey oprócz treodi ćwietney więcey ksiąg żadnych nie było, musiałem pisać, Apostoł, Szestodniewnik, Trefołoy, y to powiększey części te pomienione księgi pisałem przyłuczywie wnocy, lewą ręką świecąc a prawą pisąc, to iest w lewey ręce trzymając łuczywo, a w prawey pioro, y to wten czas gdym miał na papier z zarobku grosz iaki żebym go miał zaco kupić, dobrodzieia żadnego nie mąiąc ktory by mię wtym wspomogł samem mocno starania przykładał swemi rękoma zarabiaiąc, iaki taki ważyłem koszt nate księgi, napisawszy Apostoł, Szestodniewnik, trefołoy, wypisałem i tę księgę Swientą ewangelią, niechże się to wszystko dzieie na cześć i na Chwałę Bogu w troycy S. iedynemu y naswientszey Pannie Maryey, y wszystkim swientym Amen. a ktoby te pomienione księgi ważyłsię iakim kolwiek sposobem oddalić otey Swientey Cerkwi Żuchowickiey y na swoy pożytek obrocić abo według swey woli do ynszey Cerwi legować niech hędzie anathema, to iest przeklenty na wieki. y zemną masię rosprawić w dzień strasznego sądu Bożego, y stymi ktòry się przyłożyli naoprawę tey swientej ewangeliey ktòrych ymiona są napisane wksięgach żywota y tu niżey są wyrażone ku drugich zbudowaniu.

Niegodny łukasz Prezbiter Cerkwi Żuchowickiey ręką swą 1668 Msca apryla 13 dnia

Помяни Госпди раба Алеся на wiky wikow Amin (далей рад другіх іменьняў і родаў).

„КРОЙНИКА з лѣтописцовъ стародавны(х), з с(вя)таго Нестора Пече(р)ского и иншихъ, также з кройникъ полских о Руси отколь Русь почалася и о первыхъ князехъ Рускихъ и пони(х) далшихъ наступуючыхъ князех. и о ихъ дѣлахъ. Собраная Року от створеня свѣта… а от Ржства Хр(ыс)това 1681 ?.“ Рукапіс Петр. Публічн. бібліатэкі, б. F. ІV. № 215.

У гэтым аграмадным зборніку ёсьць і другія апавяданьні, не летапісныя: гісторыя старога закону, жыцьцёпісы сьвятых і інш. Пісаны гэты зборнік пераважна стара-крыўскай літэратурнай мовай, прыкладам:

„Далшихъ кн(я)сей не описуютъ Гисторїи Рускїи, бо русь шаблею а не пером бавячися, и писа(ть) не знаючи по паперу, тол(ь)ко по го(ло)вахъ албо по хрибтахъ и где прилучилося шаблями пишучи. не описали свои(х) старовечны(х) княжат имен“.

Рукапіс гэты перапісаны ў Піншчыне, чым тлумачацца трапляючыяся ў ім украінізмы, побач з добрай крыўскай пісоўняй, прыкл.: Батѣя і Батїя (Батыя).

У гэтым рукапісе між іншым ёсьць артыкул: „Отколь Москва оузяла свое назвиско:

„КОРО(Т)КОЕ ОПИСА(Н)Е кроники по(л)ской ведлу(г) вла(с)ности наступова(н)я одного по друго(м) всѣ(х) княжа(т) и кроле(в) народу того. Почавши перве от леха першого Монархи и спра(в)цы по(л)ского. Рукапіс ХVІІ ст. F. ІV. № 152. Петр. Публ. бібліатэкі.

У ліку крыніц, з якіх карыстаўся аўтор, паказуе на Гвагніна і Бельскага: „Ма(р)тинъ Бе(л)ски(й), И александе(р) Кгвакгни(н). кроникари по(л)ские пишу(ть), и(ж) на поча(т)ку папова(н)я того Жикгимо(н)та пе(р)шого (б)ы(л) нѣяки(й) шляхти(ц) коро(н)ны(й) на имя якубъ мелишты(н)ски(й)…“

Пробка мовы:

„З того народу валечного словенского, або са(р)мацкого, два назнамени(т)шие мужеве, и великого се(р)дца кн(я)жата ле(х), и чехъ бра(т)я роженыи иду(ть). тыи теды з иллирику шукаючи собѣ и(н)шого жития на свѣте, выехали з своими уфы пречъ от востока словенского з земли ка(р)вацкои и на захо(д) сло(н)ца удавшися в стороны неме(ц)кие опановали краины межи реками вислою…“

„О ПОСЛѢДОВАНІЮ ІИСУСУ ХРИСТУ“. Пераклад з лацінскай мовы. Вільня, 1681 г., ў 8-ку.

„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Магілеве, 1682 г., ў 4-ку, 239+8 ліст. (Ундольскій).

„СТРАСТИ ХРИСТОВЫ“, друк. ў Супрасьлю, 1689 г., ў 4-ку. (Ундольскій).

ЗБОРНІК ІНТЭРМЭДЗІЙ, другой палавіны ХVІІ ст. (1661–1698). Рукапіс СПБ. Публічнай бібліатэкі (Разнояз. Q. ХІV, 10). Гэта ёсьць зборнік рожных школьных сцэнічных твораў на мовах лацінскай і польскай, але маюцца тут адрыўкі інтэрмэдзій у мове крыўскай. Гэтак у сцэнічным творы „Progymnasma“ (б. 159–164), маецца сцэна, (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III, б. 219), у якой бацька пераконывае сына ісьці ў школу а не сьпяваць „U Szmojły u stodole“:

Parens. Podzi, synku, do szkoły.
Filium.Darmo mowisz, moy oycze, nie wiele się pito.
Parens. A przez cie się y uczora try hroszy prepito.

І далей мова паміж бацькам і сынам аб піцьці гарэлкі.

На б. 345 зьмешчана інтэрмэдзія да сцэны аб грэхачыне Адама і Евы, дзе выводзіцца сялянін:

Rusticus. Ochcia mnie, ochci, utomiusia ia, ah ledwa mahu tchnuć, ohoch, hrudzi duch zaimaić і г. д.

С прычыны грэхачыну Еўгі, які наклікаў гэтулькі непрыемнасьцяў, сялянін кажа:

„Och Adam, Adam! czy nie moh že ty chłudzinu abierucz uziawszy uzdouž Iewu apierezać, kab druhi raz iabłaka zakazanaha niakuszała; oh, Adam! Adam!

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1692 г. ў 12-ку, 259+64 лістоў. (Ундольскій).

„МОЛИТВОСЛОВЪ ТРЕХЪ-АКАѲИСТНЫЙ“, друк. ў Вільні, 1693 г., ў 8-ку, 90 лістоў. (Ундольскій).

„АКАѲИСТЫ И КАНОНЫ“ друк. ў Магілеве, Макс. Вашчанкі, 1693 г., ў 8-ку, 2+226+22 лісты (Ундольскій).

„ПСАЛТИРЬ“ друк. ў Магілеве, 1693 г., ў 4-ку, 239+10 лістоў (Ундольскій).

„ПОЛУУСТАВЪ“, друк. ў Вільні, 1695 г., ў 16-ку, 6+458×? лістоў. (Ундольскій).

„МОЛИТВОСЛОВЕЦЪ“, друк. ў Магілеве ў Максіма Вашчанкі, 1695 г. ў 24-ку, 3+228+45 лістоў. (Ундольскій).

„МИНЕЯ ОБЩАЯ“, друк. ў Супрасьлі, 1695 г., ў ліст (Ундольскій).

„МОЛИТВОСЛОВЪ“, друк. праўдападобна, ў Магілеве, 1695 г., ў 24-ку, 3+517 і больш 42 лістоў (Ундольскій).

„МОЛИТВОСЛОВЪ“, друк. ў Магілеве, ў Макс. Вашчанкі, 1695 г., ў 4-ку, 3+408+45 лістоў. (Ундольскій).

„СЛУЖЕБНИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1695 г. ў ліст. (Ундольскій).

„ЛУЦИДАРІЙ“. Рукапіс ХVІІ ст. Віл. Публ. бібл. № 107. Адносіцца да забароненых кніг. Рукапіс яшчэ нікім не дасьледаваны.

РЫМСКІЯ ДЗЕЯНЬНІ (Gesta Romanorum). Рукапіс ХVІІ ст., перадрукаваны „Общ. Любителей Древне-русск. писм“. (СПБ. 1877–78) Гэта аграмадны зборнік сярэднявекавых повесьцяў і легенд. У славянскай мове вышэй згаданага перадруку сустрачаюцца такія словы: „облюбеница“, „пан“, „панья“, „цесарь“, „княжа“, „папежъ“, „костелъ“, „пелгримъ“, „година“, „мары“, „взрокъ", „опутаны“, „коштовный“, „декую“, „зборъ албо рада“, „келихъ албо чаша“, „скаредность албо смородъ“. Што паказуе, на пераклад са старакрыўскай мовы, ў якой усе вышэй прыведзеныя словы ўжываліся. Пераклад мог быць зроблены толькі ў Масковіі:

ІНТЭРМЭДЗІЯ: „Daemon et pueri illius, Rusticus, ludeus“. (Чорт і яго вучні, мужык і жыд). Рукапіс СПБ. Публ. бібл. (Польск. Q. ХІV. № 12), зьмяшчае некалькі інтэрмэдзій, з якіх найцікавейшая — вышэй названая ў агалоўку.

Daemon Osmoleyko, як відаць з размовы яго хлапцоў вельмі захварэў і зажадаў знахара. Прыходзіць сялянін-знахар, які так сябе знаёміць (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. III, бб. 220—222):

Rusticus.	Dobryui ia cyrulik, umiu leczyci; Wiedaiu iak lekarstwa dobraho zažyci. Ia ieho zlecze zaraz aharodnym zielam, Wyparu czorta w łazni maładzieńkim chmielam. A kali nie pamože, tož žyda z maściami Zazwaci, z roznymi ieho parchumami.
Daemon.	Ratuy prętko, zmiłuy się. Lekarstwo mi gotuy…
Rusticus.	Zdychayže borzdo, czorcie, nieboyś, bies nie woźmie Ciebe, kali maio oko iasnoio nie zasnie.
Puer 1.	Wežmę ia go za ręce a wyciągnę nogi.
Puer 2.	A ia wieleszkodzące prycisnę mu rogi.
Rusticus.	Ach, puls iak to bieć mocno, iak u piekle haryć, Haraczka tak usieho ieho ciepier smalić, Izyspadu y zwierchu ahoń wybuchaieć, Choć czort, a žadnoho baczenia nie maieć Ahoń piekielny, treba iako baczu sała Dubowaho, kab maia ruka szmarawała Ieho kości, pawierniecie na bok siuda lepiey, Azaley ion paczujeć lekarstwo to smaczniey. Oy vžo szmarowanie pan diabeł nasz czuie, Až iskry syplucca, tak dobre szmaruie. Ot užo haraczka heto može wychodzić, Nie budzie iemu ahoń hetoy boley szkodzić.
Daemon.	Ieszcze zle na žołądku y boli mi garło, Treba by przez ie przepuścić mi sadło.

Хлопчык раіць другія лекарствы.

Rusticus.

Budzie vsio ieszcze aley palunkowy, Ot nahatawau iemu, ieszcze piercu padaycie Żmieniu dobruju, a tuta w aley nasypaycie. Pierayszło iak pa maśle pieraz horło vsie.

Чорт яшчэ жаліцца на боль.

Rusticus.	Pałkni tolko hetey mocnyie pigułki, Wyareć twaie wsięki z horła skułki.
Daemon.	Iak mi na žołądku dobre polepszało, Ale przecie co to na nos moy muchi wpędziło, Że moy nos kąsaią.
Rusticus.	Ot heto zielo toio, Szto wystraszyć iz nosa vsio tabie lichoio.

Чорт кажа, што мухі яшчэ трывожаць яго нос.

Rusticus.	Nos nadabie z nimi ustrelić, kalib bordzo wyszli.
Daemon.	Což czynić, choć bez nosa, tylko že much niemasz.

Жаліцца на шуменьне ў галаве — пяюць сьвяшчкі — на што патрэбна аперацыя.

Rusticus.	Heteho tabie radzić nie padymuiusia, Adno tolko na hetom troszaczka znaiusia. Swierdłam łob prakrucici, zaraz pauciekaiuć Swierski, niedabradzieia swoyho minie paznaiuć.
Daemon.	Stoy, stoy, nie czyń dziury: dosi že postrzelona, Nie chcę mieć głowy, by była dziurawiona.
Rusticus.	Ia wżo tabie tut boley nie chaczu słužyc, Zaklicz sabie žyda, toy tabie paradzić.

Прыходзіць жыд і знаходзіць у чорта мэлянхолію, якую раіць лечыць іншым спосабам. Сялянін пахваляе гэны плян і канчае сваю прамову увагамі маральнага характару:

Rusticus.

Ot hetak bies cieszycca, kali boha zniewažaiuć A ludzi hresznyie taho nie uwažaiuć, A nabarziey hreszniki katoryie hrechami, Czynia(ć) złoio vsiohdy roznymi czasami. Choczecież, kalib iz nas tak czort nie smieiausia, Nikoli na świet da nas y nie pakazausia, Pakidayciež hreszyci a boha mali(e)cie, Niechay nas tut karaieć, a nie na tym świecie.

Трэба прызнаць, што спроба аўтора даць сьмешную інтэрмэдзію саўсім не ўдалася. Чорт лішне дурны і хворы, спосабы лячэньня не дасьційныя, а маральныя вывады не вяжуцца с папярэдняй сцэнай.

„РОЗМОВА ЦАРЯ ДАВЫДА З ЦАРЕМЪ ВОЛОТОМЪ ВОЛОТОВИЧЕМ“. Паводле рукапісу ХVІІ ст., які прыналежаў дыякану полацкай аднаверчаскай царквы.

„Одного часу зъехалисе на гору сынайскую 42 царове, а преднейши з помежи нихъ былъ царъ Волотъ Волотовичъ, а другиии царъ былъ Давыдъ пророкъ Іесеовичъ. И вси тые царове приехали на нараду помежи собою. И помолившисе мовилъ до тыхъ царей Волотъ Волотовичъ: мовте, а повѣдайте мнѣ, хоробрые царове, што кому ночи той снилосе а видѣлосе, повѣдайтѣ а не утайтѣ. И вси тыи царове молчали. И мовитъ цар Волот. А мне виделосе што зъ усточное стороны всходило солнце красное, и освѣтило сторону полудневую и выростало древо райское, серебреные дерева коренїе, а вѣтки золотые; а под древомъ тымъ вилкъ ричелъ велми а срожилсе, Хто мнѣ тый сонъ розъгадаетъ, а правду повѣдаетъ. И вси царове молчали. Ёдинъ отъ нихъ мовилъ царъ Давыд пророкъ. Господару ты наш, преднѣйшы цар Волотъ Волотовичъ, той твой сонъь я отгадаю. А што зъ стороны тое восточное всходитъ солнце красное и освѣтитъ всю землю полудневную, то на сей горе будеть мѣсто красное. А што у древа кореніе золотые, а вѣтки серебреные, то родитсе у мене сынъ, а у тебе дочка Волха Волотовна и поберутсе они межи собою, и будетъ Соломонъ царствомъ твоимъ справовати. А вилкъ ричачи, то слава великая пойдетъ отъ племени его. И подяковалъ цар Волот Волотовичъ прыстойне цара Давыда пророка, што доброе слово рекл ему. И мовитъ цар Давыд, а ты мне преднейши царъ Волотъ Волотовичъ скажи про тое, чего деля у насъ солнце свѣтитсе и чому солнце сіяетъ и чому зора занимается і на чомъ у насъ небо ходить, на чомъ земля стоить. И рек цар Волотъ Волотовичъ цару Давыду. Солнце светитсе отъ очей пана Бога, а сияетъ солнце отъ шат Божыхъ, а зора занимаетсе отъ солнца красного, а небо ходитъ на воздусехъ, а земла стоитъ на трехъ велерыбехъ великихъ. А ты мне цар Давид порокъ скажи. Яки городъ всимъ городомъ мати, а якая церковъ всимь цер- квамь мати, а якая голова всимъ головамъ мати, а якое древо всимъ древамъ мати, а якая трава всимъ травамъ мати, яки камень всимъ каменемъ мати, яки птахъ всимъ птахомъ мати, яки звѣръ всимъ звѣромъ мати, якое езеро всим езеромъ мати, якая гора всимъ горамъ мати, якое море всимъ морямъ мати. И мовитъ царь Давыдъ пророкъ: всимъ городомъ мати святы градъ Іерусалимъ, а церквамъ мати светая София Премудрость божія. што въ той церкви стоить гробъ Христывы, тому церковъ тая церквамъ всимъ мати, а рѣкам всимъ мати Ердан рѣка тому што выплывае Ердань зъ раю Едемского и што Христосъ въ ней кретился. А головамъ всимъ мати голова праотца адама, а древомъ мати древо пѣвга, тому што Христосъ панъ Бог былъ на симъ древе розпяты. А травам мати трава плакун, бовемъ коли Христа розпинали Матка Боска зронила на нее свою слезу святую. А птаком мати птак Фэникс, які з попеловъ своихъ вскресаетъ. А звѣрамъ мати еднорог. А езером мати генеза ретъ езеро, а морамъ мати акиянъ море, а рыбамъ мати велерыбъ рыба, а горамъ мати сыонъ гора.

Гэты помнік належыць да апокрыфічнай літэратуры.

„АРИТМЕТИКА ИЛИ ЩИСЛЕНІЯ“. Рукапіс Румянц. Музэю ССХLII („Описаніе русск. и словенск. рукоп.“ Востокова. СПБ, 1842, б. 333). Рукапіс складаецца с трох кніг; у першай — пачатныя чатыры правілы арытмэтыкі, у другой „Познаніе ѳракт“ (дробяў), у трэцяй „регула трохъ“ (трайное правіла). У канцы, пасьля правіл „о радиксѣ квадрата албо о корнѣ четвераком“ сказана:

„есть и иные многіе регулы в сей науке которыхъ употребляютъ болши на Москвѣ чая себѣ кповышенію своей науки, но мы всѣ отставляемъ, для того, что по тѣхъ регулахъ никакіе помощи ни вчемъ не сыщет нихто, и всѣ тѣ бездѣльные регулы фалшивые по ихъ зовутся, родятся изсихъ же настоящихъ фундаментовъ и хто хороше вызнаетъ всѣхъ регулъ фундаменты можетъ самъ тѣхъ бездѣлицъ дѣлать сколько похочетъ толко мы втомъ своимъ ученемъ непозволяемъ лутчего голову ломать о дѣле неже о бездѣлье“.

„ГЕОМЕТРІЯ“. Зборнік Румянцаўскага Музэю ССХLII. Рукапіс трактуючы аб геомэтрыі складаецца с трох часьцей і канчаецца артыкулам

„о часѣхъ спатеричныхъ или слончныхъ (гноміка).

„КОЗМОГРАФІЯ или описанія свѣта“. Зборнік Румянцаўскага музэю ССХLII. Рукапіс складаецца з двох кніг. У першай аб сфэры і аб астраноміі; ў другой аб мораплаўніцтве. У канцы артыкул:

„ученіе о знатіи персонъ или всѣхъ начальныхъ и малыхъ людей на корабле и о знатіи пушекъ корабельныхъ“.

Імязоўніцтва тут узята з італьянскай, а асабліва вэнэціянскай мовы, хоць побач пададзены і гішпанскія назовы, прыкладам:

„Генерал воинской по влоску зовется — капітанъ генералъ дель армата, а в Гішпаніи онъ зовется — альмирантѣ“…

„АРХИТЕКТУРЕ милитарис доктрина или архитектури военной ученіе“. Зборнік Румянцаўскага музэю ССХLII. Рукапіс складаецца с трох часьцей або кніг. У першай — фортыфікація; у 2-ой аб аблозе і абароне замкаў; у 3-яй „объ огняхъ военныхъ (аб пораху і аб гарматах) и объ шеренгахъ салдатъ“. Рукапіс перапісаны ў Масковіі і дзеля гэтага мова перапраўленая, але побач з гэтым захавалася шмат крыўскіх слоў, прыкладам: личба, посполитый, скрыдло, ведлугъ широкости і г. д.

ХРОНОГРАФ ХVІІ СТ. Рукапіс Віленскай Публ. бібліатэкі № 109 і другі рукапіс № 110. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І).

КІЯЎСКІ ЛЕТАПІС 1621 Г. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І). У гэтым рукапісе, да кароткага зьместу даўнейшых летапісаў, дададзены запіскі с падзей на Валыншчыне і на Палесьсі.

ЖЫРОВІЦКІ ПАМЯННІК. Рукапіс ХVІІ ст. Віл. Публ. бібл. (гл. Добр. № 91).

ВЯЛІКАРЫЦКІ ПАМЯННІК. Рукапіс ХVІІ ст. Віл. Публ. бібл. (па Дабр. № 91). Тут між іншым на першай балоне, ў агульным ўступе, памінаюцца:

„убогіе нхже некому поменути, скитающіеся по улицахъ, въ ровъ упадаючые, и тые, которые не мѣли гдѣ головы притулити“.

ГРОЗАЎСКІ ПАМЯННІК, грозаўскай Іоанна Богаслоўскай царквы (Слуцк. пав.) Апісаны Скрынчанкам (у „Чтен. Имп. Общ. И. и Др. Р.“ 1910), рукапіс ХVІІ ст.

ДЗЯТЛАВІЦКІ ПАМЯННІК, дзятлаўскай Прэабражэнскай царквы (Слуцкі пав.). Апісаны Скарынчанкам (у „Чтен. Имп. Общ. И. и Др. Рос.“ 1910 г.), рукапіс ХVІІ ст.

СТАТУТ ДЗІСЕНСКАГА „МОЛОДЗЕНЧЕСКОГО“ БРАЦТВА. Рукапіс ХVІІ ст., пераховываецца ў Беларускім музэі Ім. Івана Луцкевіча ў Вільні. Статут пісаны старакрыўскай мовай, рукапіс нікім яшчэ не дасьледаваны. Агаловак напісаны мной с памяці, а, знача, перадае толькі агульны сэнс агалоўку, які надпісаны на арыгінале.

ІРМАЛОГІЙ НОТНЫ ХVІІ СТАГ. Вітабскага Маркава манастыра (Віленскай Публ. бібл. № 118).

БІБЛЕЙСКІЯ КНІГІ ў рукапісе ХVІI ст. Пераховуюцца ўшытыя ў хронограф. ў Румянц. муз. № 2405. Апісаны Андр. Поповым у кнізе „Обзоръ хронографовъ русской рэдакціи“, (Вып. П. М. 1896 г. с. 276). Папоў лічыць гэты зборнік украінскім, але цытаты, пададзеныя ў яго, а такжа у В. М. Истрина („Александрія русскихъ хронографовъ“ М. 1893), тыповых украінскіх асобнасьцяў ня маюць.

„ПАТЕРИК“ ХVІІ СТ. Рукапіс Віл. Публ. бібл. № 107. Гэты рукапіс зьмяшчае многа, ператворанага нашымі старасьвецкімі пісьменнікамі, матэр’ялу з рожных „Патэрыкоў“ і „Сказаній“. Дагэтуль ён акуратна не дасьледаваны і чакае свайго дасьледчыка. Мова мяйсцамі надзвычайна фігуральная, жывая, народная.

„МИНЕЯ ЧЕТЬЯ“ ХVІІ СТАГ. Віленскай Публ. бібл. № 81. (Карскій, „Бѣлоруссы“, т. І).

„СЛОВО О НЕПОКАЗАНЬНЮСЯ СЕСТРѢ И МАТЕРИ“. Рукапіс ХVІІ ст. Віл. Публ. бібл. (Добр. № 107).

„СЛОВО НА ПАСХУ“. Рукапіс ХVІI ст. Віл. Публ. бібл. (Добр. 259). У гэтым зборніку маецца яшчэ некалькі іншых падобных твораў, пісаных старакрыўскай (беларускай) мовай.

„НАУКА ПРОТИВЪ ГРѢХОВЪ ВЕЛМИ ЕСТЪ ПОТРЕБНА“. Зборнік ХVІІ ст. Віл. Публ. бібліатэкі (па кат. Добр. № 261).

Тэма „Науки“ дзесяць загадаў Божых, якія тлумачацца ў пытаньнях і адповедзях.

„ТРЭФОЛОГІЙ АБО ПРАЗДНЕЯ“ ХVIІ СТАГ. Вілен. Пуб. бібл. № 210. Напісаны ў Супрасльскім манастыры „року (1691)“.

ПРАЦЭС КАНАНІЗАЦІІ ІОЗАФАТА КУНЦЭВІЧА. Рукапіс канца ХVІІ ст. ў сабр. архіб. П. Дабрахотава Рас. Акад. Наук.

„VOCABULARIUM SLAVONICO-LTINUM“ не раней ХVІІ стаг. (Бэрлін. Каралеўскай бібл. № 11). Выпіскі з гэтага рукапісу былі ў 1839 г. зроблены К. Д. Іванішавым (был. рэктарам унівэрсытэту сьв. Ўладзіміра ў Кіяве) пад агалоўкам „Бѣлорусскій словарь“, але гэтыя выпіскі ня маюць шмат таго, што ёсьць у бэрлінскім рукапісе.

ЖЫРОВІЦКІ БОГАГЛАСЬНІК ХVІI СТ. Рукапіс з нотамі і славянска-крыўскім тэкстам, пісаным лацінскімі літарамі, прыкл.:

„Bog Hospod jawisia“.

Зьмяшчае нядзельныя царкоўныя сьпевы, тропары і нядзельныя ірмосы васьмі галасоў. Пераховываўся ў жыровіцкім кнігасхове. Аб гэтым Богагласьніку ўпамінае сьвятар Л. Паеўскі ў сваей брашуры, „Наши провинціональные архивы и ихъ значеніе для Зап. Руск. Края“ (Горадня, 1894 г).

АКАФІСТ БОГАРОДЗІЦЫ. Гэта кніжка была ўласнасьцю сьвятара Л. Паеўскага (гл. „Наши провинціональные архивы и ихъ знач. для Зап. Рус. Края“ Горадня, 1894, б. 32,33). Дастаў Паеўскі кнігу з горадзенскага Барыса-Глебскага манастыра. Друкаваны акафісты па славянску, лацінскімі літарамі і па лаціне, прыкладам:

Sowiet prewiecznyi otkrywaja tebie Otrokowice, Hawryil predsta…

Consilium abaeternum, revelans tibi Puella, Gabriel adstitit…

Кніга знаходзілася апошнімі часамі ў кнігасхове Жыровіцкага манастыра. Паводле літар і заставак выйшла, здаецца, з жыровіцкай друкарні, ў ХVІІ або ў пачатку ХVІІІ ст.

АЛЕКСАНДРЫЯ 1697 ГОДУ. Рукапіс Маскоўскай Публіч. бібл. і Рум. муз. № 1562. На адвароце апошняга ліста запіс:

„Писа(л) сію Александрѣю Василій Гаврилови(ч) Менжинскій попови(ч) мозырскій дякъ… року (1697)“.

МЭТРЫКА В. КН. ЛІТОЎСКАГА. Літоўскай мэтрыкай называецца архіў спраў дзяржаўнай канцэлярыі вялікага князьства Літоўска-Рускага (Крыўскага), які знаходзіўся пад асабістым даглядам і кіравецтвам вялікага канцлера Літоўскага.

У гэтым архіве сабраны арыгінальныя дакуманты (іставікі) з ХIII да ХVIII ст. і копіі дакумантаў, выданых з дзяржаўнай канцэлярыі.

Да ХVІ ст. Мэтрыка в. кн. Л. пераховывалася ў Троках, у замку; адтуль яе перавязьлі, ў канцы ХVІ ст., ў Вільню, а, ўрэшце, ў ХVIII ст — ў Варшаву. Частка дакумантаў, якія датычаць маетнасьцяў князёў Радзівілаў, апынулася ў Несьвіжскім архіве (які спалены ў часе ўсесьветнай вайны), часьць была вывезена Швэдамі ў 1655 годзе. У 1794 г., пасьля таго як расійскія войскі занялі Варшаву, ў ліку іншых цэннасьцяў, Мэтрыка в. кн. Л. была перавезена ў Петраград.

Яшчэ ў Вільні, ў канцы ХVІ ст. (1594 г.) канцлер Леў Сапега апрацаваў рэестр дакумантаў Літоўскай Мэтрыкі, пры гэтым усе яе кнігі былі перапісаны нанова. Пасьля перавозу Мэтрыкі ў Варшаву, польскі гісторык Нарушэвіч, дапоўніў старыя рэестры новымі, пісанымі польскай пісоўняй. Акром гэтага, па загаду польскага ураду, ўсе дакуманты Мэтрыкі в. кн. Л., пісаныя па „руску“ (крыўску), былі перапісаны польскімі літарамі. Перапісаных дакумантаў сабралася 29 томаў, за час ад 1386 да 1551 году. Гэты 29 томаў знаходзяцца і цяпер у Галоўным Варшаўскім архіве. У Петраградзе, да ўпарадкаваньня Мэтрыкі в. кн. Л., была высаджана царыцай Кацярынай ІІ асобная камісія, — якая выдзеліла акты ўнутранных спраў асобна, а замежных — асобна. Першыя дакуманты перайшлі пад загад Дзяржаўнай Рады (Государственнаго Совѣта) і былі перавезены ў Маскоўскі архіў Міністэрства Справядлівасьці, а рэшта — ў Калегію Замежных Спраў, а адтуль ў Цэнтральны Архіў Міністэрства Замежных Спраў у Маскве. Акром гэтага, частка важнейшых дакумантаў трапіла ў рукапісныя аддзелы Публічнай бібліатэкі ў Петраградзе і такжа ў Румянцаўскі музэй у Маскве.

Такім чынам, гэты, бязьмернай вагі і цаны, гістарычны архіў быў зруйнаваны расійскімі рукамі і раскіданы па рожных мяйсцох, так што цяпер няма ўжо ніякай магчымасьці сабраць яго ўвесь у адно мейсца, тым больш, што ў часе перавозак па Расіі многа дакумантаў было загублена.

З дакумантаў Мэтрыкі в. кн. Л. шмат што было перадрукавана. Найбольш перадруковывала гэтых дакумантаў Імпэратарская Архэографічная Камісія. Акты Мэтрыкі в. кн. Л. увайшлі ў гэткія выданьні:

1. „Акты, относящіеся къ исторіи Западной Руси“. Пад рэдакціяй І. І. Грыгаровіча.

2. „Акты, относящіеся къ исторіи Южной и Западной Руси“. Пад рэдакціяй Кастамарава.

3. „Россійская историческая библіотека“ т. т. ХVII, ХХ, ХХХ, ХХХІІ.

4. „Лѣтопись работъ Археографической Комисіи“ выдала так сама шмат дакумантаў.

5. Часьць дакумантаў Мэтрыкі Літоўскай была надрукавана Варшаўскім унівэрсытэтам пад рэдакціяй праф. Ф. І. Леантовіча, паводле копій Варшаўскага Архіву.

6. У Варшаве, ў 1840 г., было выдана падробнае апісаньне Варшаўскага Архіву зробленае Бандке і Гэрбартам.

7. Рад дакумантаў Літоўскай Мэтрыкі надрукаваў М. Оболенскі ў „Россійскомъ Историческомъ Сборникѣ“ 1838 г. кн. І і ў іншых выданьнях.

8. У 1883 годзе быў выданы ў Петраградзе, т. І „Литовской Метрики“, працай Земвяровіча.

9. Некалькі гадоў таму назад пры „Московскомъ Товар. Исторіи и Древностей Россійскихъ“, вышла выданьне дакумантаў Мэтрыкі пад рэдакціяй М. Доўнар-Запольскага. Дакуманты, надрукаваныя ім, датычаць галоўна экономічных спраў, за час ад 1400 г. да 1529 г. Выданьне надзвычай старэннае і адзінае, якое захавала старую, літара ў літару, пісоўню, рэшта — ўсе расійскія выданьні — маюць моцна падпраўленую пісоўню.

10. „Хронологическій указатель документовъ, хранящихся въ Литовской Метрикѣ за время съ 1511 по 1749 г.“ Корсака.

С польскіх вучоных друкавалі дакуманты Мэтрыкі в. кн. Л. А. Прохаска (ў Львове), Ф. Радзішэўскі ў Кракаве і іншыя.

Літоўская Мэтрыка зьмяшчалася ў 556 томах folio (ў ліст) і абыймала гісторыю в. кн. Літоўскага і Рускага (Крыўскага) на прадоўжаньні больш 400 гадоў (ад 1386–1794 г.). З гэтага можна сабе ўявіць якое аграмаднае значэньне мае гэты архіў для нашай гісторыі. Гэта ёсьць падробны і самы пэўны, 556-тамовы летапіс, дзе, год за годам, адмечаны ўсе важнейшыя здарэньні дзяржаўнага жыцьця.

Ацэніваючы гэты архіў з літэратурнай стараны трэба заўважыць, што характар зьмешчанага ў ім матэр’ялу надта рознаякі і не паддаецца абагульненьню і сыстэматызаціі, тым больш, што пераважаючая яго часьць і дагэтуль яшчэ не перадрукавана. Зусім зразумела, што мова, правопіс і стыль ва ўсей Мэтрыцы ня могуць быць аднастайнымі на адлегласьці некалькіх стагодзьдзяў. Літэратурныя спосабы і навыкі, як і імязоўніцтва, ўрэшце граматычныя і сынтактычныя правілы мяняліся на працягу стагодзьдзяў. Уплывы паасобных правінцій в. кн. Літоўскага, ў склад якога ўходзілі Кіяўшчына і Валынь, Чарнегаўшчына і Латгалія, а такжа школьная грэка-лацінская асьвета вышэйшых краёвых школ, блізкія стасункі с Польшчай, Прусіяй, Масковіяй і Турэччынай, усе гэты чыннікі мелі ўплыў на дзяржаўную мову вялікага кн. Літоўскага, на мову тых асоб, якія складалі і пісалі дзяржаўныя дакуманты, або перакладалі іх з чужых моваў. У рамках сухіх дакумантаў мала было і мейсца да выяўленьня асабістага пісьменніцкага таленту. Дакуманты пішуцца зазвычай паводле здаўна устаноўленых форм. Але і ў гэтым вялізным сабраньні сухіх афіціяльных дакумантаў, час ад часу заблішчыць іскра жывой думкі, як выяўленьне асабістай істоты аўтора. Які колечы прыватны жыцьцёвы выпадак дае яму повад затрымацца над агульнымі ідэямі і праўдамі, якімі кіруецца чалавецтва і пафілёзафаваць на тую ці іншую тэму, загаварыць не сухой традыційнай канцэляршчынай, а жывой народнай мовай. У гэткіх здарэньнях дакуманты даюць лепшыя пробкі крыўскай (беларускай) мовы.

Кожды урадовы акт звычайна пачынаецца пералічаньнем тэрмінаў княжага або каралеўскага тытулу, і толькі пасьля гэтага выкладаецца сама справа і тая ці іншая аб ей пастанова. Прыкладам:

„Самъ Александрь, Божей Милостью король польскій, великій князь Литовскій, Рускій; княжа Пруское, Жомойтски и иныхъ. Чынимъ знаменито симъ нашим листомъ, хто на него посмотрить, або чтучи его услышить, нынешнимъ и на потомъ будучимъ, кому будетъ потребъ того ведати. Билъ нам чоломъ земянинъ“…

Або:

— „Во име Боже станьсе. Мы Александръ. Б. М. король польский“.

Ці проста:

„Сам Александръ Б. М. Билъ намъ чолом бояринъ“…

Бывае і крыху іншая форма:

„Александръ Б. М. король. Смотрели есмо того дела. Стояли перед нами очевисто. Жаловалъ князь (такі-то) на боярина нашого (такога-то) што онъ не хочеть ему служыти“ і інш.

Ужо ў гэтых урадовых уступах выяўляюцца некатарыя адменнасьці ў зачатках дакумантаў, паводле індывідуальнай асобнасьці аўтора. Але бываюць такія „пачаткі“ ў якіх яўна прабіваецца жаданьне па магчымасьці асьвяжыць гэту сухую афіціяльную формулу, ажывіць яе высокай думкай. У гэткіх здарэньнях сустрачаюцца завілыя ўступы, як прыкладам:

„Во имя святыя, живоначальныя, нераздельныя тройцы, аминь. Каждая речь свѣта того подлугъ бѣгу человѣченства ведома есть ку сталости, которая жъ николи есть впевнена и въ памети трвала, але зъ часомъ забытю отдаетъ ся и съ памети выходитъ, нижли найдено есть вчоными слушною а справедливою речою выписаню оддати ку увѣренью и досвѣдченю на пришлыи часъ и на потомъ сталыхъ речей: прото мы Б. М. король… чинимъ знаменито“…

Уся гэта філёзофія разьвіваецца ў дакуманце якім пацьвярджаюцца правы прыватнае асобы на зямлю. Іншы ўступ гэтага характару сустрачаем у прывілеі Яну Хадкевічу дадзеным на землі і сёлы ў Жмудзі; прывілей пачынаецца гэткай глыбокай развагай:

„Во имя Святые и Нероздѣлимые троицы, амінь. Гдыбы вчинки людскіе, которые жъ съ прироженія своего кончаются, не съ твердости листовь приведены слушным свѣдецтвомъ, ку прошлого часу вѣдомости не были бы докончены, сказила бы всякую речь съ часомъ старость. А для того смысленостю Рады и ставено есть, абы безрадствомъ а неветавичностью речей, которые жъ ся имуть потомъ дѣяти, шкоды нё было. Прото ку вѣкуистой речи памяти, Мы Александр зъ ласки Божее король Польскии… чинимъ знаменито“.

Часам аўтор акту падкрэсьляе ня толькі зьменнасьць чалавечай памяці і рэчаў на гэтым сьвеце, але праводзіць і іншыя думкі:

„Во имя Божее, Аминь. Гдыжъ цнотами и годностю всякий съ середнего раду вступаетъ на вышній ступень, на которомъ же ставши потвержается вѣрностю ку своему пану и сталостю розуму во всякихъ речехъ, порученыхъ ему. А прото ку вѣкуистои тое то речи памяти Мы король“… і т. д.

Закранутая тут, як бытцам мімаходам, каралеўская ласка, якой доля абдарыла шчасьліўца, ў іншых здарэньнях яшчэ больш падкрэсьляецца, прыкладам:

„Во имя Всемилостивого Бога, аминь. Ку вѣкуистои тои речи памети. Гды жъ речи, отъ княжатъ под часомъ даные, звычайностю листовъ для нѣкоторое достойное прычины бываютъ потвержены, жебы панская добровольность была досвѣтчена и на вѣчность доказана памятю листовъ и явностю выпису на знаемасть и лѣпшее увѣрение потомъ будучимъ. А прото Мы… зъ ласки Божее король“.

Усё гэта гаворыцца пры нагодзе абдараваньня шляхціца зямлёй, каб мець яго і „на потомъ охотнѣйшого и пилнѣйшого къ службамъ“.

Гэты ўступы і штучныя спосабы выкладу паказуюць на большую ці меншую адукацію пісара — аўтора дакуманту. Вялікія цэнтры, як Вільня, мелі людзей больш асьвечаных, але дакуманты, якія ўходзяць у склад Мэтрыкі, пісаліся па ўсіх краінах каторыя ўходзілі ў склад вял. кн. Літоўскага. Гэта лёгка заўважыць, бо ў канцы дакуманту найчасьцей азначаецца мейсца і час яго напісаньня. І тут мы бачым, што апрача Вільні, Трок, Менска, Полацка, Смаленска, Горадні, Пінска і украінных гарадоў — Чарнегава, Кіява, Луцка, шмат актаў пісалася ў меншых мястэчках, як — Слонім, Берасьце, Новае Места, Дрогічын, Мельнік, Біршты, Абольцы, Араны і г. п. І не глядзя на тое, дзе каторы дакумант быў пісаны, мова ва ўсіх дакумантах адна і тая-ж самая. Зразумела, што ў далёкіх ад цэнтру землях і ў малых мястэчках, адукаваных і падгатаваных людзей да гэтай дзейнасьці было менш, а асобы, мала адукаваныя часам уносілі провінціоналізмы і граматычныя спамылкі. Але гэткія паадзіночныя здарэньні ня мелі ўплыву на характар мовы, які заўсёды зьяўляецца крыўскім (беларускім), што добра відаць з дакумантаў пісаных на далёкіх „украйнах“, як у Кіяве, Падольшчыне, Луцку і інш.

Сталічны пісар умеў вылажыць думкі свае ясна, паступова і добрай мовай. Возьмем для прыкладу акт з Мэтрыкі, пісаны ў Кракаве, каралеўскім пісарам, у 1531 годзе. Гэта ёсьць „прывілей пану Яну Юрьевичу Глѣбовичу на воеводзтво Полоцкое“.

„Во имя Божъе станься. Ижъ всякіи вчинки цнотливым, которые зъ обычаевъ людскихъ походять и бывають въ заховалостѣхъ ихъ дѣланы, которыи жъ на знаемость звычаю винного часы своими явне ся черезъ досвѣдченье оказують и верне, а стале доконують, годно есть абы слушне тежъ въчинности своее пожывали и были бы ознаймены и на писмѣхъ выложеныи и потвержоныи для вѣдомости потомъ прошлое людское, абы часу посполитого съ памети не сходило. Про то мы, Жигимонтъ, зъ Божъее милости король польскій в. к. Литовскій, Рускій, Прускій, Жомойтскій, Мазовецкій и иныхъ, чинимъ явно тымъ то нашимъ листомъ, што жъ узнавши есмо вѣрныи, высокии, зацныи ку предкомъ нашимъ заслуги, предковъ воеводы Витебского, маршалка нашого пана Яновых Юрьевича Глѣбовича и самога пана Яна воеводы Витебского немнѣй также великихъ послугъ, которыи онъ намъ пану Речи Посполитой Земской стале а правдиве, самъ себе и накладовъ своихъ не лютуючы сказывалъ и чинилъ и втраты знаменитыи прыймовалъ, яко жъ и на томъ замку нашомъ Витебскомъ мѣшкаючы послуги свои вѣрне къ намъ заховывалъ; дѣ жъ мы хотячы на противку того нѣкоторое досытьвчиненье ласки нашое ему вдѣлати и вышнимъ а почтеннымъ мѣсцомъ его роду осмотрѣти, зачымъ бы онъ напотомъ охотнѣйшый и послушнѣйшый ку службам нашымъ былъ, кгды ся увидить таковою ласкою отъ насъ быти потѣшонъ, за причыною королевое нашое ее милости великое княгини Боны, пожаловали есмо его, дали ему замокъ Полтескъ отъ насъ держати со всими дворы нашыми зъ волостми, и зъ селы и со всими тыми доходы и пожытки, которыи кольвекъ тому воеводству зъ предковъ его першыхъ воеводъ Полоцкихъ здавна прыслухало“.

„И маетъ вже панъ Янъ Глѣбовичъ… и намъ и сыну нашому королю его милости молодому и великому князю Жыггимонту вѣрно а справедливе служити, и никоторого обтяженья подданымъ нашымъ тамошнимъ не маеть ся къ нимъ заховывати водлѣ правъ и волностей ихъ“.

Пісаў гэту грамату „маршалокъ и писаръ господарскій — державца Слонямскій — и дорсунишскій, панъ Иванъ Горностай“. С чаго відаць, што урад пісара, „господарского“ належаў да высокіх годнасьцяў у в. кн. Літоўскім.

Няма ніякай магчымасьці ў кароткім нарысе затрымлівацца над зьместам актаў Мэтрыкі в. кн. Літоўскага дзеля страшэннай массы дакумантаў яе і рознаякасьці іх зьместу. Нават перадрукаваная частка дакумантаў лішне абшырна для гэтага. Таму мы затрымаемся яшчэ на некалькіх толькі цікавейшых прыкладах з гэтых дакумантаў.

Немалую гістарычную цікавасьць мае дакумант, які датыча вядомага маскоўскага ўцякача кн. Курбскага:

„Оповеданье старосты Кревского, князя Анъдрея Михаиловича Курпъскаго, на немъцовъ гельманьскихъ о побранье грошей и многихъ речей при немъ будучыхъ, коли вышолъ зъ Москвы“.

„Шо перво сего оповедалъ и жаловалъ королю его милости староста Кревъскій, князь Аньдрей Михаиловичъ Курпъскій, ижъ едучи ему зъ Дерпту на имя его королевъское милости до здешнего панъства его милости господаръского, кгды деи до замъку его королевъское милости Иѳлянтского Гельму, просечи до Вольмеру о проводника, заехалъ, ино, дей, немцы тамошние гельманские его поимали и взяли, дей, у него золотыхъ черленыхъ трыста, ланъцухъ золотый, въ которомъ, дей, было золотыхъ такежъ трыста, обручыкъ золотый важилъ золотыхъ трыдцать, дукатовъ трыдцать, перстень золотый, въ немъ золотых десять, съ каменемъ шаѳеромъ, на которомъ былъ вырытъ гербъ его, таляровъ пятьсотъ, бахматъ серый, за которого дано двадцать пять рублевъ, секерку булатную чагонданское роботы, дано за нее рублевъ дванадцать, а з двухъ, дей, седелъ злотоглавъ ободрали, и, тые, дей, речи вси отъ него побравшы, его до другого замку его королевъское милости Иѳлянтского жъ Армусу, отвезли; а староста, дей тамошниии Армускии останокъ маетности его, што се ещо было пры немъ зостало въ него побралъ, то есть: пенезей рублевъ московскихъ сорокъ и чотыри, конь турецкии, за которого дано трыдцать рублевъ, узды черкаские две, дано за нихъ рубль грошей, шапки лисьи две, за которые дано тры рубли грошей, секерки служебничыхъ две, дано занихъ рубль грошей, дванадцать сумокъ служебныхъ зъ речми дробными, и, то, дей, все въ него уземшы, до третего замъку Лиѳлянтского, Буртникъ, до везенья его отослалъ. Ино его королевъская милость, за жалобою князя Курпъского, коморника его колевъское милости Михайла Нарбута на онъчасъ зъ листы, манъдаты его королевъское милости въ той речи выписаными до тыхъ немъцовъ послати рачилъ, который, оттоль приехавши, поведалъ, ижъ, кгды онъ съ тыми манъдаты его милости господаръскими писаными — одинъ до немъцы гельманьские, а другии до нѣмьца агермъского до Рыги прыехалъ, тамъ, дей, оные манъдаты княжати его милости Курляньскому отдалъ, а княжа, дей Курляньское, оные манъдаты у него оземшы, листъ свой до его королевъское милости въ той речи отписалъ, а потомъ господаръ его милость зась его до княжати Курляньского зъ другими манъдаты въ той же речи писаными по тые жъ немъцы послати рачилъ; а онъ так же, дей, оные мандаты княжати Курляньскому жъ на замъку Рызскомъ же во властные руки его подалъ; а княже, дей, Курляньское тым же обычаемъ зъ замъку Лемъзеля около того черезъ него жъ до господаря его милости писалъ; пры томъ же, дей, отписе послалъ до его королевъское милости ланъцух золотый въ которомъ сто пяцьдесятъ и два огнивы, а сорокъ золотыхъ черленыхъ, тые манъдаты по тыхъ нѣмецовъ, по которыхъ писаны, послати, дей, обецалъ. Которое сознанье того коморника его королевъское милости до книгъ канъцлереи его милости сподарское записано, съ которыхъ князю Анедрею Курпъскому выписъ сесь данъ есть. Писанъ у Кнышыне.

Цікава схарактэрызаваны тут стасунак улады в. кн. Літоўскага да маскоўскіх эмігрантаў і тлумачэньне прычын, якія выклікалі гэту эміграцію з Масковіі. Гэтых эмігрантаў, а іх было ня мала, прыймалі вельмі гасьцінна, асабліва знатных, як Курбскі. Як ведама, Курбскага адразу абдарылі стараствам крэўскім, а пасьля далі горад Ковель з замкам і акалічнымі скарбовымі землямі, і, вось у якой форме выкладаецца каралеўскі прывілей на гэту маетнасьць, дараваную Курбскаму ў 1567 гадзе.

„Жикгимонтъ Августъ и проч. Чынимъ явно симъ листомъ нашимъ всимъ посполите нинѣшнимъ и напотомъ будучимъ, што многіе станы разныхъ народовъ, а наболшъ народъ хрестіянскій съ подданства князя московского утисненый и уближенья вольнастей шляхетскихъ которыхъ подъ панованьемъ его, пана своего, для вставичныхъ долеглостей вытерпѣти не могутъ, подъ зверхность и панованье нашо горнучи до службъ нашихъ господарскихъ ся утекають, яко князь Андрей Михайловичъ Курпскій, будучи во оной земли зъ дому своего старожитного, а слышачи и достаточную вѣдомость маючи о щодробливости ласки нашое господарское, которую есмо ко всимъ подданымъ панствъ нашихъ ховати звыкли, оставивши вси имѣнья и маетность свою, которую въ земли в. кн. Московского мѣлъ, и опустивши службы его, до которихъ вызванъ былъ, зъ волею и вѣдомостью нашого господарского и за кглейты нашими ку службам въ подданство нашо господарское пріѣхалъ и нам ся господару поддалъ; а будучи добре, цнотливе и верне, и мужне намъ господару и речипосполитой служилъ: прото мы, господаръ, хотячи ему за имѣнья и маетности его, которыхъ онъ для ласки нашое господарское въ земли московской отъехалъ, нагороженье вчинити и послуги его, которыя намъ, господару, и рѣчи посполитой оказалъ, ласкою нашою господарскою вызнати и объяснити и впредъ охотнѣйшимъ его ку службамъ нашимъ господарскимъ и потребамъ речипосполитой панства нашого князьства Литовского вдѣлати, первѣй сего дали есмо ему зъ ласки нашое господарское замокъ нашъ Ковель, въ земли Волынской лежачый зъ дворы фольварками зъ мѣсты, з мѣстечками“ і г. д.

Разам з гэтым Курбскі і ўся яго сямья былі абдараваны ўсімі правамі нараўне з мясцовым баярствам.

Пададзеныя тут прыклады паказуюць на аграмадную навуковую цэннасьць Мэтрыкі в. кн. Л.: тут і гісторык, і этнограф, і соціолёг, і філёлаг, і нават пісьменнік знойдуць шмат ня выкарыстаных матэр’ялаў і фактаў для выясьненьня, так яшчэ мала дасьледаванай нашай гісторыі і пісьменнасьці.

Пры гэтым засьцерагаем, што прыведзеныя тут выпіскі пачэрпнуты з расійскіх перадрукаў Мэтрыкі, ў каторых не перададзена старая пісоўня. Расійцы, баючыся сэпэратызму, друкавалі гэтыя дакуманты, падпраўляючы мову паводле граматыкі Грота, хоць, аднак, словы рэдка замянялі. У гэтай кнізе чытач аднак знойдзе перадрукі зробленыя літара ў літару, — да гэткіх належаць:

1. Грамата в. кн. Вітаўта Ільі Вячкевічу 1407 г.

2. Ліст ад в. кн. Казіміра Лукашу Тарашковічу 1488 г.

3. Грамата в. кн. Александра Федьку Грыгаровічу 1492 г.

4. Сьведчаньне падданых жараслаўскіх, канца ХV ст. (да 1502 г.)

5. Устава караля Жыгімонта І Мозырскай воласьці 1510 г.

6. Форма пісарскай прысягі 1522 г.

7. Рахунак кар. Жыгімонта с п. Янушам Касьцевічам 1522 г.

8. Запіс аб грабяжох і гвалтах кобрынскіх падданых ад дзяржаўцы Касьцевіча 1524 г.

9. Ліст кар. Жыгімонта І старцам і ўсім мужам воласьці Магілеўскай 1525 г.

Праглядаючы Мэтрыкі в. кн. Літоўскага, заўважаецца гэткая эволюція ў мове. Ужо найдаўнейшыя акты не маглі выразіць падзей з жывога жыцьця слоўнікам богаслужэбных ц.-славянскіх кніг і ўносілі ў свой тэкст тэхнічныя і другія словы з жывой крыўскай мовы, перарабляючы іх у пісоўні на ц.-славянскі лад. У меру разьвіцьця дзяржаўнасьці павялічалася патрэбнасьць выпуску з урадовых канцэлярый што раз большага ліку урадовых дакумантаў, у якія, з кождым годам, ўсё больш і больш уходзіла народных слоў. Ужо ў дакументах ХV ст. мы бачым толькі асьвячоныя традыціяй царкоўна-боўгарызмы, як „азъ“, „реклъ“, „пакъ ли“ (ня больш 10% ц.-славянізмаў) сярод чыста крыўскай народнай мовы, якія, аднак, абазначаюцца ў напісаньні царкоўна-славянскім правопісам. Гэтая рожніца паміж вымовай і правопісам істнуе ва ўсіх старых мовах. Прыкладам, мы ведаем, што ў французкай, ангельскай і гішпанскай мовах вымова напісаных літар падлягае фонэтыцы жывой мовы. Па ангельску пішацца colonel, а чытаюць — ролонэль (палкоўнік); rough чытаюць — рэф (шаршавы); bough — бау (сук); па французку пішуць hôtel, а чытаюць — отэль, champ — шан (поле), temps — тан (час). Гэтак сама і ў нашай старой пісоўні напісаньне літар в, л, о, е вымаўлялася іначай, чым пісалася. Словы з ц.-славянскім напісаньнем „былъ, шелъ, ведалъ, далъ“ у чытаньні вымаўляліся, як і цяпер: быў, ішоў, ведаў, даў; словы з літ, о „оксаміт, откуль“ чыталіся „аксаміт, аткуль“ і так далей. (Ад пачатку ХVІІ ст., наадварот, пачалі вымагаць літэральнай вымовы напісанага).

На пачатку ХVІ ст. ў мове дзяржаўных дакумантаў ц.-славянскіх слоў ужо немаль саўсім няма, ў кождым здарэньні іх ня больш 2–3%, а ў паасобных дакумантах і таго менш, але традыційны гістарычны правопіс, будучы зьвязаны ц-.слав. абэцэдай, астаецца той самы, што і ў папярэдніх стагодзьдзях, з вельмі нязначнымі адступленьнямі на карысьць фонэтыкі.

Ніжэй друкаваны слоўнічак, сабраны з дакумантаў Мэтрыкі в. кн. Літоўскага, перадрукаваных праф. Доўнар-Запольскім („Чт. въ Импер. Общ. Истор. и Древн. Росс.“, кн. ІV. Масква, 1899 г.). Паасобныя словы гэтага слоўніка не ц.-славянскія, а крыўскія народныя, якія і сягоньня ўжываюцца па ўсей нашай тэрыторыі, што можна бачыць з даложаных выпісак са слоўніка Насовіча і другіх комэнтарыяў.

АБОЗ. „Дал лічбу у вобозе Васко Костюшковіч“ (Лічба Ваські Косьцюшковіча 1508 г., № 121). — Абоз, абозы — слова ўжыванае дагэтуль паўсюдна.

АДКУЛЬ. „А хотя бы і хотели откуль собе людей прыбавити“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1507 г., № 106). „Адкуль туча, адтуль і дождж“ (Насовіч, 375).

АДНАКРОТ (однажды). „Што перво сего не однокрот жаловали нам люди нашы Неменчинское и Лыкгменское волости“ (Вырок в. кн. Александра 1495 г., № 29. „Аднакрот, калі я быў на кірмашы“ (Раманаў, „Бел. сборн.“, кн. ІV, б. 126).

АКСАМІТ (бархатъ). „И што теж давал до подскарбего нашого оксамиты, и одомашки и сукны“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1509 г., № 114).

„Наша Тацянка наша, спаймала сабе пташа,
А ў залёным жыце ў чырвоным аксаміце“ (Нар. пес.).

„Узяла аксаміту на кабат“ (Насовіч, 4).

АПАСЬЛЯ. „А опосля того Козарина держал братанич его Тишко“ (Грам. кар. Александра 1499 г., № 66). — „Апасьля я ня буду ў дварэ“ (Насовіч, 365). „Апасля прыду“ (Там-жа, бал. 7).

АПРАВІЛІ (оправдали). „И мы их в томъ оправили и нашъ лист имъ на то дали“ (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 35). Аправіць аправілі, знача — ўчынілі правым, апраўдалі; цяпер гэтае слова ня ўжываецца.

АПЫТЫВАЦЬ (допрашивать). „Старых мытниковъ ковенъскихъ опытывали, жида Зубца и его товаришовъ“ (Грам. кар. Александра 1499 г., № 43). „Людзі апытаны, да нічого такога не сказалі“ (Насовіч, 366).

АСТАНАК (остатокъ). „А на Божее нароженье мают нам останочную двесте копъ грошей дати“ (Ліст кар. Александра 1498 г., № 55).

„Астанкі вазьмі сабе. Ніякага астанку не асталося“ (Насовіч, 370).

БІСКУП (епископъ). „А иное давал на рускии церкви и бискупу киевъскому“ (Лічба кіяўскага ключніка 1496 г., № 44). Ужываецца цяпер для азначаньня асоб гэтай годнасьці р.-каталіцкага веравызнаньня (Насовіч, 26). У смаленска-полацкіх граматах слова „пискуп“, „біскуп“ ужываецца і для азначаньня праваслаўных ўладык.

БУДАВАЦЬ (строить). „Печь збудовал“ (Квітація 1503 г., № 79), „Пан вялікую абору будуець, збудаваў“ (Насовіч, 37).

ВАГА (вѣсъ). „Мыто Луцкое и вагу“ (Грам. кар. Александра 1498 г., № 56). — „Вагою бярэш, вагою і аддай“ (Насовіч, 42).

ВАПНА (известь). „Ино на тую цеглу вышло и на вапну двесте копъ“ (Квітація 1503 г., № 79) — „Вапнаю заліць бут“ (Насовіч, 43).

ВЕДАЦЬ (знать). „Чинимъ знаменито и даемъ ведати симъ нашимъ листомъ“ (Ліст в. кн. Вітаўта 1407 г.) — У гэтым значэньні ўжываецца і цяпер па ўсей Крывіі. „Веданьня не далі, што тата хвор“ (Насовіч, 104). Я ведаю, чаго ты хочаш.

ВЕЛЬМІ (весьма). „И людей за собою вельми мало мают“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1507 г., № 106). — „Табе вельмі хочацца. Вельмі прыгож“ (Насовіч, 48).

ВІЖ (понятой). „Писар Сенько рек, абыхмо послали там вижа нашого“ (Вырок кар. Александра 1497 г., № 47). З прычыны заведзенай у Крывіі тэрмінолёгіі з маскоўскага права, астаўся толькі вытвараны з гэтага тэрміну дзеяслоў. Прыкладам, у Слонімшчыне кажуць: „Панятыя віжуюць спашу“.

ВЫЗНАВАЦЬ (признавать) „Вызнаем сами на себе сим нашим листом“ (Запрадажная канца ХV ст., № 29). — „Не вызнаеш свае віны. Вызнаў свой доўг. Вызнаньне дакумантаў духоўніцы“ (Насовіч, 82).

ВЫМЕЛКІ. „И з млыны и з вымелки“ (Грам. кар. Александра 1501 г., № 71) — „Мельнік назьбіраў вымалкаў“, знача — астаткаў, пасьледу ад мліва (кажуць у Слонімшчыне). Хоць сягоньня пераважна гэта слова абазначае прадукт меліва.

ГАНЕЦ (курьеръ). „А коли бы посол або гонецъ нашъ взялъ коня в которого данника нашого“ (Устава Жыгімонта І Мозырскай воласьці 1510 г., № 126). Дагэтуль усеагульна ўжыванае слова: „Ганца паслалі с пісьмом. Ганец прыехаў з гораду“ і г. п.

ГАРАДНЯ („простѣнокъ“ у агароджы гораду). „Казал им рубити осмъ городен, а дни перед тым издавна робливали толко две городни“ (Ліст в. кн. Алексндра 1499 г., № 68). — „Гарадню маю паламаў“ (Насовіч, 119).

ГАРАДЗІШЧА. „У Свислочи на городищы" (Вырок кар. Александра 1499 г., № 61).

Цяпер гэтае слова ўжываецца па ўсёй Крывіі ў тых аколіцах, дзе ёсьць астаткі старажытных украпленьняў „гарадзішч“. „Пойдзем гуляць, карагоды вадзіць на гарадзішча“.

ГАТОЎКА, ГАТАВІЗНА (денежная наличность). „А маеть нам вси тыи гроши давати на каждый год готовизною“ (Грамата кар. Александра 1498 г., № 56).

„Дай лепей гатоўку, чымся адкладаць. Гатавізнаю заплаціў“ (Насовіч, 120).

ДАВЕДАЎШЫСЯ (узнавъ) „Пан Юрей о томъ доведавшися и до его милости отписал“ (Гр. в. кн. Александра 1493 г., № 21).

Гэтае слова ўжываецца цяпер у тым-жа значэньні па ўсёй Крывіі. „Даведаўшыся аб гэтым, ёй зрабіў тое і тое“. (Гл. слова „ведаць“);

ДАКУЛЬ (пока). „Докуль от насъ тыи будуть корчмы держати“ (Ліст кар. Александра 1498 г., № 45). — Дакуль ты мяне мучыць будзеш? „Пакуль, дакуль“ — агульна ўжываныя словы.

ДАХ (крыша). „И дахи покрывалъ“ (Квітація 1503 г., № 7).

Цяпер ужываецца ў значаньні страхі, зробленай з даховак (гонтаў або кахлі) і падпаветкі, пакрытай драніцай. „Скрозь дах капліць. Пастаў калёсы пад дах“ (Насовіч, 127).

ДЗЕІЦЦА (происходить). „От них крывды и шкоды великии деються“ (Вырок кар. Александра 1499 г., № 61).

Слова ўсеагульна ўжыванае: „Што там дзеіцца, высказаць цяжка! Гэта дзеялася годаў таму, пяток назад“ і г. п. „Гэта дзеялася на Спасавы запусты“ (Насовіч, 182)

ДОВАД (доказательство). „Мы хотимъ добры довод на то вчинити“… (Судовы дакумант канца ХV ст. № 45).

Гэтае слова ў значэньні „доказательства“ ўжываецца дагэтуль усеагульна: „Які довад таго, што ты там быў. Дай довад свае нявіннасьці“.

ДУБАС (названьне вадаплава). „И вы от нашего дубаса и отъ его комяги мыта не брали бы“ (Грам. кар. Казіміра 1488 г., № 17). — Цяпер па ўсей Зах. Крывіі ў аколіцах рыбных рэк і азёр гэтае слова ўжываецца агульна як назоў выдаўбаных з дубу чаўноў, толькі ў адных мяйсцовасьцях кажуць „дубас“, а ў другіх „дубіца“; магчыма, што „дубас“ і „дубіца“ — два асобныя тыпы вадаплаваў. У Насовіча (бал. 147) — „дубоўка“.

ЖАДАЦЬ, ЖАДАНЬНЕ (желать). И они для нашего жаданя мостъ тотъ перед городом (замкам) замостили“… (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 36). — „Ні гадаў, ні жадаў, а само ў рот уляцела. Дарэмнае тваё жаданьне“ (Насовіч, 152).

ЖНУЦЬ (жнутъ). „…а три дни жита жнуть, и иные службы служать“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 42). — Цяпер у гэтым-жа значэньні ўсеагульна ўжыванае слова. У Насовіча (бал. 157) паказаны толькі выводныя ад яго: жнейка, жнеічка, жнея, жнівеньне, жнівішча, жніўны, жніва (жніво).

ЗАПУСТЫ (масленица, заговѣнье). „А на великии запусты другую двесте копъ“ (Грам. кар. Александра 1504 г., № 84). — „Гэта дзеялася на Спасавы запусты“ (Насовіч, 182).

ЗАЧЭПКА (претензія, задержка, придирка). …„пропускали без мыта и без всякое зачепки“ (Ліст Жыгімонта І, 1507 г., № 102). — „Без зачэпкі ні часу, ка ўсяму прычэпліваешся“ (Насовіч, 193),

ЗБРОЯ (оружіе). „Служити у зброи на кони посполъ зыншыми татары нашыми“ (Ліст Жыгімонта I, 1507 г., № 102). — „Збройна едуць на вайну“ (Насовіч, 196); тут „збройна“ знача — пры зброі.

ЗВЕКУ (испоконъ). „А звеку есмо того озера не волочили“ (Вырок кар. Александра 1497 г., № 47). — Усеагульна ўжыванае слова побач са словам „спакон“: „У нас звеку (спакон вякоў) быў гэты звычай“.

ЗВЫШ (сверх). „А што есте приходу звыш своих пенезей выдали на нашъ листъ“ (Квітація в. кн. Александра 1499, г., № 64.) — „Звыш не давай, як рубля“ (Насовіч, 200).

КАЖУХ (тулупъ). „Скиньдир присылал к нам слугу своего, обецаючы намъ по кожуху…, а просечи нас абы то светчили, што он намъ кажеть“ (Судовы дакумант канца ХV ст., № 45). — „Да Духа не здзявай кажуха, а па Дусе ў тым-жа кажусе“ (Насовіч, 240).

КАЛІ (когда). „Коли имуть его делити того имъ не надобе у делъ (дзель, часьць) искати“ (Грамата в. кн. Казіміра 1444 г.). — „Калі пыл на баране, то і блін на рашаце“ (Насовіч, 241).

КАМЯГА (назова вадаплава, гл. „Дубас“). …„панъ воевода послался на всихъ случанъ и наменял (намякаў) на тыхъ, которыи туда комягами ходять“ (Памятны запіс 1496 г., № 32). — Па Насовічу „камяга“ — непаваротны, выдаўбаны з тоўстага дрэва, човен. Дзеля гэтага і непаваротнага тоўстага чалавека завуць камягаватым: „Камягаватая дзеўка“. Гэтае слова азначае такжа і карыта для вадапою. „Камяга абмерзла“ (Насовіч, 244).

КВІТАЦІЯ (квитанція) …„ а вжо есмо много у них (у мытнікаў) подавали на квитациях“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 39). „А то все роздано на квитацеи“ (Лічба мытнікаў Валадзімерскіх 1496 г., № 53).

„Грошы аддаў і квітацыю ўзяў“ (Насовіч, 232).

КВІТАВАЦЬ, КВІТУНАК (отчётъ, разсчётъ). „Наш квитунокъ намъ вернулъ“ (Пацьверджаньне Жыгімонта І, 1514 г., № 136). — „Квітуй усё, што я табе калі прынёс за доўг“ (Насовіч, 232).

КОЖДЫ (всякій). „Кождая рѣчь свѣта того“ (Прывілей Жыгімонта І, 1516 г., № 141). — „Кождаму хочацца есьці“ (Насовіч, 240).

КОЛА (колесо). „Въ того млынка одно коло“ (Прывілей 1504 г., № 82). „Кола паправіць трэба. Кола ўвольні. Кожын чорт на сваё кола ваду цягне“ (Насовіч, 241).

КОСЯТЬ, КАСІЦЬ (косятъ). …„а служба дей ихъ тое три дни сена косять (Грам. кар. Александра 1469 г., № 42). — Агульна ўжыванае слова: „Мужчыны косяць, а бабы грабуць. Хлапец навучыўся добра касіць: проста піша касою!“

КРЫНІЦА (источникъ, родникъ). „З реками и с криницами“ (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.). — „У крыніцы халодненькая вадзіца“. У крыўскіх народных песьнях крыніца раўняецца з дзяўчынай.

„Ай дзе тая крынічанька, што голуб купаўся?
Ай дзе тая дзяўчыненька, што я заляцаўся?
А ужо тая крынічанька травою зарасла, —
А ўшо тая дзяўчыненька даўно замуж пашла“ (Насовіч, 253).

КРЫЎДА (обида, несправедливость). „Ажъ бы еси через то кривдъ имъ не чинилъ и новинъ не уводилъ“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 41).

„Бог зьвідзіць няхай маю крыўду, якую цярплю ад цябе“ (Насовіч, 252).

КУПЛЯ (покупка) …„вольно торговати везде по великому князству Літовскому со всякою куплею“ (Прывілей 1504 г., № 83). — „Якія грошы, такая й купля“ (Насовіч, 260).

ЛІЧБА (счетъ, отчетъ). „Панъ Андрей подскарбий а Ивашко Владыко писар брали личбу у ключника киевского у Сенка Полозовича… што въ тыи часы брали мыто после личбы тое, как давали личбу у Троцех господару великому князю Александру“ (Лічба ключніка кіяўскага 1494 г., № 26). — „Лічба вялікая, да праўды мала“ (Насовіч, 270).

ЛОВЫ (охота). „З ловы и ловищи и з бобровыми гоны“ (Грам. в. кн. Вітаўта 1407 г.) …„и тежъ коли з ними у ловы ездишъ, кажешъ имъ… речей своих стеречи“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 41). „И от тыхъ служобь тяглыхъ вызволили, а велели ему одною службою ловецкою служити“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1508 г., № 112). — „На лаўца і зьвер бяжыць“ (Народная прыказка).

ЛОЎЧЫ (охотникъ). „Ловчому нашому пану Мішку“… (Грамата в. кн. Казіміра, 1444 г.) — Яшчэ да апошніх часаў па дварох быў урад „лоўчага“, на павіннасьці якога ляжала пілнаваць лесу і лясной зьвярыны. Слова ўсеагульна вядомае.

ЛУКНО (лукошко). …„з лукном меду“ (Вырок в. кн. Александра 1495 г., № 29). — „Лукно“ дрэўлянае начыньне ня с клепак, а з дзюплаватага пня з ўстаўным дном, ужыванае дагэтуль да мёду, масла, таплёнага сала і мукі. „У лукно — талакно, ў карабок — бабок“ (Нар. прыказка).

МЛЫН (мельница). „И тотъ ставъ… со млыномъ дали вечно и не порушно“ (Грам. кар. Александра 1503 г., № 81).

„Дарога каля млына. Ветраны млын“ (Насовіч, 286).

МЛЫНАР (мельникъ). „И землицы около того ставка, на которой жо млынар жывет“ (Прывілей 1504 г., № 32). Цяпер агульна ўжываецца побач са словам „мельнік“, хоць паміж гэтымі словамі трэба дабачаць маленькую рожніцу: „мельнік“ меля, а „млынар“ (ад слова „млын“) ня толькі меля, а і мае млын на ўласнасьць або ў арэндзе (Насовіч, 286).

МЫТНІКІ (таможенные чиновники). „Били намъ чолом мытники наши Путивльскии“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 39). Як імязоў дзяржаўна- адміністратыўны, слова гэтае выйшла з ужытку ў паточнай народнай мове.

МЯШЧАНЕ (горожане). „Били нам челом войтъ места Виленского, бурмистри и радцы и вси мешчане“ (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 36). Цяпер агульна ўжыванае слова: „Ого, наш Сымон хоча падпанкам зрабіцца, — з мяшчанкаю жэніцца“.

НАКЛАД (издержки). …„а если бых хто з нас мел торг рушити… тот заплатит вины… грош на грош и наклад увесь“ (Прадажны зап. канца ХV ст., № 18). Агульна ўжыванае слова ў тым жа значэньні: „Гэта купля будзе для мяне накладнай“, знача — купля запатрэбуе многа выдаткаў.

НАМЕСЬНІЦТВА (намѣстничество). „А тридцать копъ тыми разы привезено с Чичерска от наместьницътва“ (Прыхода-расходны запіс пісара гаспадарскага 1496 г., № 38). Цяпер агульна ўжыванае слова: „Мой сын служыць у дварэ намесьнікам. Перад сьмерцю ён перадаў сваё намесьніцтва сыну“.

НАРОЗНА (въ розницу)… „не маеть его (віно гарэлае) продавати мимо них, ани шинковати им нарозно“ (Ліст кар. Александра 1498 г., № 55). „Нарозна жывуць. Нарозна пашлі. Нарозь кождая рэч даражэй“ (Насовіч, 317).

НАСЬЛЕДАК (наслѣдникъ). „Будет ли тая земля пуста, а наследка в нее не будет“ (Грам. кар. Александра 1494 г., № 24).

„Ні адтуль, ні адсюль насьледка Бог даў“ (Насовіч, 318).

НЕДАСТАТАК (нужда). „Штож з нашого великого недостатку продали есмо нивку в Дубровах“ (Прадажны запіс канца ХV ст., № 18). Цяпер усеагульна ўжываецца ў тым-жа значэньні: „Сколькі ні працуй, ні біся, а ўсё ў недастатку жывеш“.

НЕПАРУШНА (нерушимо). „Вечно и непорушно ему и его жоне“… (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.).

„Бацькіно прыказаньне непарушна саблюдай“ (Насовіч, 335).

НІКОЛІ (никогда). „Николі мосту перед городом немощивали“… (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 36).

„Ня быў там ніколі і ніколі ня буду“ (Насовіч, 340).

НЯБОЖЧЫК (покойникъ). „Штожьъ небошчыкъ отец нашъ король его милость“… (Грам. в. кн. Александра 1493 г., № 21). — „Нябожчыкі ўсе харошы. За нябожчыцаю лепей было жыць“ (Насовіч, 327).

НЯШКОДНА (невредно). „Ино естли будеть торгом (ліч. мн.) по нашым двором не шкодно, и мы ему тотъ торгъ выйменьи его въ Жакгорех дали мети“ (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 30). Цяпер ужываецца ўсеагульна, як проціўстаўленьне значэньню „шкодна“ (вредно). „Табе шкодна, а мне — не“ (Насовіч, 711). Гэта самае кажуць яшчэ і так: „Мне няшкодна, а табе шкодна“.

НЯХАЙ (пусть). „Нехай они служат намъ доспехомъ и конем“ (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 35).

„Узяў чорт кароўку, няхай бярэ і вяроўку" (Насовіч, 338).

ПАДАБАЛАСЯ (понравилось). „Витовту тое местцо подобалося на двор (каб пабудаваць двор)“ — (Судовы дакумант канца ХV ст., № 45). — „Табе дзеўка падабаецца, ды ты ёй ці ўпадабаўся. Кожды падабае харошае (Насовіч, 444).

ПАДВОДА „Ино коли и перво того подводъ не даивали и тыми разы ненадобе имъ подвод давати“ (Прывілей 1503 г., № 78).

„Ужо й падводанька для мяне гатова!“ (Насовіч, 439).

ПАЖЫТКІ (польза). „И со всими пожитки и податьми“ (Грам. в. кн. Вітаўта 1407 г.). — „Без пажытку ніхто не працуе. Работы многа, а пажытку мала“ (Насовіч, 452).

ПАЛАВІЦА (половина, часть). „Троцкое половіцы“ (Грамата Казіміра-каралевіча, 1440 г.). — Ўсеагульна ўжыванае цяпер слова там, дзе кажуць „палавічнік“, г. зн. — той, хто мае права на палавіну чагоколечы. Словам „палавіца“ мужык часта называе сваю жонку: „Што на гэта мая палавіца скажа“ (Насовіч, 462). У грамаце кар. Казіміра і наагул у старой нашай пісьменнасьці, слова „палавіца“ ужывалася для азначаньня гарадзкога кварталу.

ПАЛЕПШЫЦЬ (улучшить). „И естли бы ся полепшило, тогды мает нам тое цены повышити“ (Грам. кар. Александра 1498 г., № 56). Ад слова „лепшыць“ (улучшать). „Нораў панскі лепшае, палепшыў“ (Насовіч, 274).

ПАМЯТАЦЬ (помнить) …„мы памятуем… еще за великого князя Витовта“ (Судовы дакумант канца ХV ст., № 45).

„Ці памятаеш ты, як былі ў нас Французы“? (Насовіч, 391).

ПАТРЭБНА (нужно, надобно). „Кому будет потребно“ (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.).

„К пану патрэбна йці“ (Насовіч, 475).

ПАТРЭБЫ (нужды, необходимость). „Што еси выдал на нашы потребы“ (Квітація кар. Александра 1505 г. № 90). — Патрэба кажа. Патрэбу маю ехаць. Страціў грошы на рожныя патрэбы“ (Насовіч, 484).

ПАТУЖНІКІ (пособники). „Бил нам чолом городничий смоленский а просил въ нас села з людьмі въ Смоленском повете (такіх то і такіх, названы імёны) и з ихъ потужниками“ (Грамата пач. ХVІ ст. смаленскаму гараднічаму) — „Чаму не управіцца з такімі патужнікамі? Ці здарова твая патужніца?“ — гэтак пытаюцца ў гаспадара аб яго жонцы (Насовіч, 485, 486).

ПАСЫЛАЦЦА, СПАСЫЛАЦЦА (ссылаться). „И они бояре послалися на пана Радивила Остиковича“… (Грамата кар. Казіміра 1488 г.). …„панъ воевода послался на всихъ случан и наменял (намякаў) на тыхъ, которыи туда комягами ходять“ (Памятны запіс 1496 г., № 32). Цяпер ужываецца ў тым-жа значэньні: „Ен ня хоча працаваць і ўсё спасылаецца на сваю хворасьць“.

ПАЧАТАК (задаток'). „А нам мають початку дати тодыжъ, на светого Петра день, двесте коп грошей“ (Ліст. кар. Александра 1498 г., № 55). Каля Полацка ўжываецца і цяпер побач са словам задатак: „Арэнды, пачатку даў 50 рублеў“.

ПЛУГ. „Земли пашное на одинъ плугъ“ (Грам. кар. Александра І 1508 г., № 81). — Усеагульна ўжыванае слова: „Даўней гаралі сохамі, а цяпер — плугамі. Гэтага гараньня асталося на заўтра ня больш, як на адзін плуг“, знача, — ня больш таго, што можна за дзень згараць адным плугам.

ПОПЕЛЪ (зола). „У пущи нашей Виленской близко мѣста попел жечы и клепки робити“ (Ліст. Жыг. І, 1508 г., № 119).

„Золата і ў попелі відно“ (Насовіч, 470).

ПРОДКІ (предки). „Продковъ нашихъ и отца нашего короля его милости“ (Вырок в. кн. Александра 1495 г., № 29).

„Тут нашы продки дзяды й прадзяды жылі“ (Насовіч, 522).

ПРАМЫТА, ПРАМЫТНІКІ (контрабанда, контрабандисты). „А соль везеть — от воза грош мыта, а коли оминеть гроша не дав… двадцать грошей промыты“ (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.).

Гл. слова „мытнікі“.

ПРЫГОН (барщина). „И въ пригонъ и на толоку ходить“ (Ліст кар. Жигимонта І, 1508 г., № 112).

„На прыгон гонюць“ (Насовіч, 439).

ПРЫДАЦЬ (добавить). „Ино еще придали есмо (яму) у Бобруйской волости“ (Грамата Казіміра-каралевіча 1440 г.)

„Не прыдавай к цане больш рубля“ (Насовіч, 500),

ПРЫЯЖДЖАЮЦЬ. „Они приеждчаюць со Кгданска съ солью до Ковна“ (Грам. кар. Александра 1496 г., № 43). — Агульна ўжыванае слова. Пры чым цікава, што даўнейшы правопіс яго блізка стаіць да сучаснай вымовы і правопісу: „На сьвяты да нас прыяжджаюць госьці“.

ПРЫЙДУЧЫ (будущій). „Мартинъ Янгелевичъ свой год выдержить (арэнду) до светого Петра дня прийдучого“ (Ліст. кар. Александра 1498 г, № 55).

„Палажы гэта на прыйдучыя часы“ (Насовіч, 518).

ПРЫСЕЛКІ. „Приселки на имя Марковичи“ (Грам. в. кн. Александра 1501 г., № 71). — Цяпер ужываецца, ведама-ж там, дзе ёсьць гэтыя прыселкі, г. зн. — невялікія сялібы ўпабліжы сяла, прыданыя да аднаго старасты.

ПРЫСЛУХАЦЬ (повиноваться). „Со всим тымъ, што здавна к тому селу прислухало“ (Грам. в. кн. Александра 1499 г., № 63). — „Прыслухаць“ — ад слова „слухаць“, якое, як і выводныя ад яго, ўжываецца і цяпер у значэньні „повиноваться“. „Ня слухаеш добрых слоў, паслухаеш сабачай скуры. Слуханьне трэба аказваць гаспадару“ (Насовіч, 592).

ПРЫХОД (приходъ, доходъ). „Пришло приходу двесте караиманов и дванадцать караиманов медомъ и грошми со всихъ волостей киевскихъ“ (Лічба кіяўскага ключніка 1494 г., № 26). — Цяпер ужываецца ўперамешку са словам „прыбытак“, якое больш адпавядае маскоўскаму „доходъ“. „Хоць малы прыбытак, а ўсе ёсьць. Прыбытку з гэтага табе мала будзе“ (Насовіч, 496). Ужываецца слова „прыход“ і ў значэньні маскоўскага „выгода“: „Ты прыходней купіў за мяне“ (ibidem, 516).

ПЭРЛЫ (жемчугъ). „Тых грошей заплачоно туръком за перлы“. (Прыхода-расходны запіс пісара гаспадарскага 1496 г., № 38). — „Пэрламі усажана карона ў абразе. Жыдоўка ў пэрлах ходзіць“ (Насовіч, 412).

РАБІЦЬ (дѣлать). „Тот замок робил воевода троцкий“ (Ліст в. кн. Александра 1499 г., № 68). „На роботники, што цеглу робили“ (Квітація 1503 г., № 79). — Агульна ўжыванае слова: „Само нішто ня зробіцца, калі ня прымешся за работу“ (Насовіч, 563).

РАСХОД. „Расходъ тымъ караиманом (мера мёду)“. (Лічба кіяўскага ключніка 1494 г., № 26).

„Чужыя грошы расходуеш“ (Насовіч, 560).

САМАВОЛЬНА. „А што будут самовольно людей нашых за себе забрали и з землями их“… (Вырок в. кн. Александра 1495 г., № 29). — „Самавольна спасьвілі ў начы маю атаву“. У Насовіча (бал. 572) паказаны выводныя ад гэтага слова: „З самаволам гэтым ніхто ня справіцца. Дапусьціў дзяцей сваіх да ўсякага самавольства: што хочуць, то й робяць“.

СЬВЕДАМЫ (знающій). „А пры томъ были того добре свѣдоми“ (Прадажны зап. канца ХV ст., № 18). — „Сьвядомы, што відомы“. (Нар. прыказка). „Людзі сьвядомыя гэтага дзела“.

СЬВЕДЧЫЦЬ (свидѣтельствовать). „И они светчили штожъ дедъ их“… (Грамата кар. Казіміра 1488 г.). „Жерославчане светчили перед паном виленскимъ“ (Судовы дакумант канца ХV ст., № 45). — Агульна ўжыванае слова: „На судзе ты будзешь сьведчыць пад прысягай“.

СЕЛЯНІН (крестьянинъ). „Штожъ им не надобе дяколъ давати ани инших которых служобъ з селяны (служити)“ (Грам. кар. Казіміра, 1488). — Агульна ўжыванае слова і цяпер для абазначаньня вясковага жыхара: селянін-ка, сялянства.

СЕНАЖАЦІ (сѣнокосы). „Зъ пашнями зъ сеножатьми, з лѣсы, з луги“ (Грамата в. кн. Вітаўта, 1407). — „Паедзем на сенажаць. Куплю табе хатку, яшчэ сенажатку“ (Насовіч, 630).

СКАЗА (вред, поврежденіе, порча). „И для ихъ сказы от поганства (татараў), и для голоду (скінуты падатак)“. (Грам. в. кн. Александра Валадзімерскім мяшчанам 1495 г., № 34). — „Конь ніякай сказы ня мае“ (Насовіч, 580). „Ня купляй шкла са сказінай“.

СПРАВА (дѣло). „Справа почалася при Богуши писари у Смоленску“… (Лічба Ваські Костюшковіча 1508 г., № 121). — „Дрэнная вышла справа з гэтага дзела“ (Насовіч, 608).

СПРАВЯДЛІВА (честно). „Светчимъ верне а справедливе“ (Судовы дакумант канца ХV ст., № 45). — Агульна ўжыванае слова: „Справядліваму Бог памагае. Калі хочаш, каб цябе паважалі й любілі, — жыві справядліва“.

СТАВЫ (пруды). „С потоки, ставы и со всими пожитки“ (Грам. в. кн. Вітаўта, 1407). — „Вада цераз стаў пашла“ (Насовіч, 612).

СТРУГ. „А от струга по пятнадцати грошей“ (Вырок кар. Жыгімонта I, 1511 г., № 129). — Стругі і цяпер плаваюць па Дзьвіне, Дняпру і Прыпяці, гэта — вялікія вяславыя вадаплавы для перавозкі тавараў.

СПУСТОШАНЫ (разорены). „Именья ихъ отъ неприятелей спустошоны“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1507 г., № 106). — „Край спустошаны няпрыяцелем“ (Насовіч, 610).

СУДОВЫ (судебный). „И листъ имъ панъ воевода свой судовый на то далъ“ (Грам. в кн. Александра 1495 г., № 35). — „Судовая справа. Судовыя паперы“ (Насовіч, 621).

СЫГНЭТ. „Под сыкгнѣтомъ короля его милости“ (Запіс 1507 г., № 97).

Пярсьцёнак з пячаткаю: „Сыгнэтам сваім прыпячатаў“ (Насовіч, 629).

СЧАДКІ (потомство). „Ему и его жоне, и его детемъ и близкимъ и счедкомъ“ (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.). „И их шчадкомъ (Грам. в. кн. Александра 1493 г., № 21)“. — Ад „чадо“ — дзяцё, патомства. У зах. Вітабшчыне ўжываецца ў народзе слова „нашчадзь“ — патомства: „Нашчадкам сваім усё пакіну“.

ТАЛАКА. „И въ пригонъ и на толоку ходить“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1507 г., № 112). „Прасіў пан на талаку, а ня пойдзеш, — і за лоб павалаку. Слава, да й слава, паночак, твая: п’яна, да й п’яна талака твая“ (Насовіч, 636).

ТОЛЬКІ (только). „Толко нам тых двухъ годовъ виньни полтретинадцать копы грошей“ (Грам. в. кн. Александра 1496 г., № 39). — Агульна ўжыванае слова: „Давалі за карову толькі трыццаць рублёў. Толькі ты не скажы мацяры“.

ТОРГ (базаръ). „И просил насъ абыхмо ему дозволили торгъ мѣти выймени его в Гощы“ (Грам. в. кн. Александра 1495 г., № 20). — „Паехаў на торг“ (Насовіч, 637).

ТРЭЦІНУ. „Кому по половине, а кому третину“ (Лічба кіяўскага ключніка 1497–1498 г., № 54). — „Пан наш трэціну лесу свайго прадаў. З трэціны засяваю суседнюю зямлю“ (Насовіч, 639).

УБАЧЫЦЬ (увидѣть). „Иж вбачивши есмо трудность переезду отъ Мелника до Белска“ (Прывілей Жыгімонта І, 1516 г., № 141). — „Убачыш сам посьле, ды ня вернеш“ (Насовіч, 647).

ЎЗДОЙМАМ (оптомъ). „А хто бы зыншого города, албо места вино горелое до Смоленска привезъ, тот мает вздоймом тое вино продати тым жо корчмитомъ нашим“ (Ліст кар. Александра 1498 г., № 55). — „Усё сяло уздоймам узнялося рыбу лавіць“. У значэньні рас. „опт“ цяпер ужываецца слова „агул, агулам, агульнік, агульніца“ — крама, дзе прадаюць не ў разброд, а агулам.

УПАМЯТАЎШЫ (помня). „Ино мы впамятавши его верную службу“ (Грам. в. кн. Александра 1492 г., № 22). — „Ня ведаю, ці упамятую я усё гэта“ (Насовіч, 660).

ФАЛЬШ (поддѣлка). „А нам грошей не браковати, нижли бы только не железо, а не медь, а не фальшъ, штобы было сребро“ (Ліст кар. Александра 1498 г., № 55). — „Тавар твой — нячысты тавар: многа фалшу ёсьць“ (Насовіч, 673). Ужываецца і „хвальш“: „Тут хвальш нейкая ёсьць“ (ibidem, 676).

ХТО (кто). „Хто нань узрить или чтучи въслышить“ (Грамата в. кн. Вітаўта 1407 г.). — Агульна ўжыванае слова: „Усе працуюць: хто гарэ, хто барануе, а хто сее. Хто цябе навучыў чытаць?“

ЦЭГЛА (кирпичъ). „Ино вробилъ цеглы и плитницу, што и печъ збудовалъ“ (Квітація 1503 г., № 79). — „Па цэглы паехалі“ (Насовіч, 693).

ЧАС (время). „И до сихъ часовъ тамъ многие люди корчмы мають“ (Ліст кар. Жыгімонта І, 1508 г., № 109). — „Часу ня маю з табой гаварыць“ (Насовіч, 696).

ЧОЎН (челнъ). „А от чолну великого по двенадцати грошей“ (Вырок кар. Жыгімонта І, 1511 г., № 129). — „У чаўне перабраўся цераз рэку. А што цябе прынясло, ці чаўначок, ці вясло“ (Насовіч, 696, 700).

ЯЗЫ. „Ани езов не забивали, ани езовничыи державец витебских на езох не леживали“ (Вырок кар. Акександра 1497 г., № 48). — „Міма язу рыба ня пройдзе“ (Насовіч, 726).

ЯЛАВІЦА (нетельная корова). „И казали есмо им давати в каждый год (срокъ) за яловицу по полукопъю грошей“ (Грам. кар. Александра 1494 г., № 23). — „Карова ялаўка, а малако дае“ (Насовіч, 727). Прадалі ялавіцу на мяса.

Падзел на касты, рана пачаў руйнаваць еднасьць крыўскага народу. Мы бачылі, што ўжо ў ХV ст. была высунута фантастычная тэорыя, што нашы магнацкія роды паходзілі ад рымлян. У гэту басьню магнаты верылі, і веручы пачувалі сябе нечым выжшым па роду-племені ад акружаўшага іх народу. Усьлед за магнатамі выдзялілася ў асобную, замкнутую саму ў сабе, касту шляхта і духавенства (якое рэкрутавалася ў 99% с шляхты). За шляхтай, замкнулася ў асобную касту паняволенае прыгоннай залежнасьцю сялянства. Кождая з гэтых трох каст, пад канец ХVII стагодзьдзя, жыве ўжо сваім асобным жыцьцём, сваімі інтэрасамі і ідэаламі.

Магнаты адукуюцца заграніцай, паслуговуюцца ў штодзенным жыцьці чужаземнымі мовамі; сьпярша лацінай, а калі знаньне апошняй пашыралася праз школы на шляхту, то мовай французскай. У канцы ХVІI і пачатках ХVІII ст. французская мова паміж нашай арыстакраціі становіцца мовай сямейнай. Прыкладам, князі Сулкоўскія і Мнішхі, падкаморчыцы в. кн. Літоўска-Рускага (Крыўскага), толькі ў 12-м годзе жыцьця пачыналі вучыцца мовы „краёвай“, пад якой назовай фігуравала ў іх мова польская.

Шляхта, ў конфэсіональных каталіцкіх і праваслаўных школах, зацьвярджала на ўсё жыцьцё ня толькі параграфы шляхэцкіх свабод, якія давалі ей дыктатарскае палажэньне ў краю, але ўсычала ў сябе мілую яе амбіціям тэорыю, што шляхта паходзіць ад Яфэта, а сялянства — ад Хама. У гэту басьню такжа верылі і да яе датасовывалі практычнае жыцьцё; ёй апраўдывалі бязлітаснае панаваньне сваё над сялянствам і сьвядома аддзялалі сябе ад яго звычаямі і вопраткай. Паводле шляхэцкіх тэорый шляхта і сяляне — два розныя племі. Радзьдзел гэты давяршыла польская мова, якая, дзякуючы школам, распашырылася паміж шляхтай.

С пераходам магнатаў, а за імі шляхты ў каталіцтва, каставы падзел адпавядаў веравызнаўчаму падзелу: магнаты і шляхта — каталікі, сяляне — уніяты; праваслаўе слыло верай казацкай.

Каставая шляхэцкая арганізація, перанесеная да нас с Польшчы, шырыла польскія ўплывы сярод гэтай касты вельмі рана. Ужо ў 1544 годзе паны і шляхта в. кн. Літоўска-Рускага (Крыўскага), пісалі пэтыцію да караля, ад Берасьцейскага сойму, па польску (Działyński: „Zbiòr praw litewskich“). Пад актамі, пісанымі крыўскай мовай, с палавіны ХVІ ст., сустрачаем польскія подпісы. Гэткія подпісы да Люблінскай уніі даволі рэдкі, але пасьля 1569 году польскія подпісы магнатаў і шляхты сустрачаюцца што раз часьцёй. Да ХVІІ ст. крыўскія подпісы яшчэ пераважаюць, але ўжо ў пачатку другой чверці ХVІІ ст. заўважаецца заніканьне, на ўрадовых дакумантах, крыўскіх подпісаў у пасьпешным тэмпе. У другой палавіне ХVІІ ст. крыўскія подпісы на дакумантах бываюць ужо рэдка.

Вядомы абаронца праваслаўя кн. Канстантын Астрожскі, ў сваей перапісцы, пераважна ўжывае мовы польскай (Голубевъ, „П. Могила“, т. І, дадатак № 6, 11, 14, 17). Гэтак сама паступаюць Іпаці Поцей, (М. Wiszniewski „Hist. Lit. P.“, т. III, 264). Крыштаф Радзівіл, Леў Сапега; Мітрапаліты: Рагоза, Рутскі, П. Магіла; а такжа Плецянецкі, Ян Кароль Хадкевіч і інш. (Iabłonowski, „Akad. Kijowo-Mohilańska“ б. 58).

Не мала дапамагла пашырэньню польшчыны рэлігійная полеміка. Першы ўжыў польскай мовы ў полеміцы са стараны праваслаўных Сьцяпан Зызані, ў сваім „Катехизисе“ надрукаваным у Вільні ў 1595 г., дзе зьмесьціў „Kazanie sw. Cyrylla patryarchy Ierozolimskiego“. У 1597 г. выдана было Apokrisis Крыштафа Бронскага. У 1599 г. выдаюць уніяты „Antirrisis abo Apologia przeciw Krysztofowi Filaletowi“. За гэтымі першымі ластаўкамі пайшлі соткі іншых полемічных твораў са стараны праваслаўных і уніятаў, пісаныя па польску і, ўрэшце ад 1630-х годаў немаль выключна, а з другой палавіны ХVІІ ст., ўжо саўсім выключна, рэлігійная полеміка вядзецца па польску.

Мова каталіцкага касьцёлу была лацінская, мова праваслаўнай і уніяцкай царквы — славянская, мовай шляхэцкай касты сталася — польская. Кожды шляхціц, і выйшоўшы з гэтай касты духоўнік, прызнаваў гэтыя тры мовы менш-больш роўнапраўнымі, але ніколі ня думаў і не хаціў „зьнізіцца“ да мовы паняволенага народу, адкідаў яе с пагардай, як азнаку ніжэйшай касты.

Змаганьне за праваслаўе, гэта было змаганьнем за догматы, абрады, герархію і духоўнае маетнасьці, але ня мела ў сабе ніякіх азнак змаганьня за народнасьць, ці за культурную ад палякаў аддзельнасьць. Наадварот, змаганьне за праваслаўе было адным з галоўных фактараў, які прычыніўся да пашырэньня полёнізаціі і замены старакрыўскай мовы ў пісьменнасьці мовамі ц.-славянскай і польскай. У гэтым змаганьні ніводная старана — ані праваслаўныя, ані уніяты — не станула на грунт абароны народнасьці. Праваслаўе было правадніком уплываў маскоўскіх, каталіцтва падпірала ўплывы і панаваньне шляхэцка-польскае, а уніяцтва, як вера мужыцкая, сталася прыдачай да каталіцтва.

Казацкая старшызна ва ўсім патварала шляхце і праваслаўнаму духавенству. Прыкладам, на акце выбару Капысьценскага на Кіява-Пячэрскую архымандрыю, акце выключна праваслаўным, паложана 54 подпісы казацкай старшызны па польску.

Пры гэткім культурным палажэньні і настроях сярод шляхты, адбыўся варшаўскі сойм 1697 г., на якім была ўнесена прапанова замяніць у урадах в. кн. Літоўска-Рускага (Крыўскага) мову „русскую“ мовай польскай. Адарваная ад народу, сваей кастовасьцю, шляхта не разумела ўжо значэньня роднай мовы, не была ўжо самаістым народным і культурным індывідумам, а дзеля гэтага не ставіла крэпкага адпору. На сойме 1697 г. не аказалася прадстаўнікоў націі і дзеля гэтага прынята была пастанова гэткага зьместу:

„Ponieważ jęzuk ruski niedostępny jest gienjuszowi polskiemu, przeto pisarz powinen po polsku, a nie po rusku pisać wszystkie wypisy i pozwy“.

Шляхта пачувала сябе ўжо націянальна палякамі: „Gente Ruthenu, natione polonus“.

Гэтым актам шляхта выкрэсьліла сябе з радоў нашай народнасьці, паставіла над сабой, як над прадстаўніцай націі і дзяржавы, нагробны знак адступніцтва. Дзеля гэтага падзею гэту ў нашым народным жыцьці абвялі мы жалобнай рамкай.

„ТРЭБНИКЪ“, друк. ў Вільні. 1697 г. ў 8-ку, 6+218+13 лістоў (Ундольскій).

„ПОСЛѢДОВАНІЕ ПОСТРИГУ ВЪ МАЛЫЙ ИНОЧ. ОБРАЗЪ“. Супрасль, 1697 г., ў ліст, 1+14 лістоў (Ундольскій).

„ЧАСОСЛОВЪ", друк. ў Магілеве, 1697 г., ў 8-ку. (Ундольскій).

„О САКРАМЕНТАХЪ“, выдаў Леон Кішка, з дазволу Бялозара, ў Полацку, 1697 г., ў 12-ку, 204 лісты. (Ундольскій).

„АКАѲИСТЫ ВСЕСЕДМИЧНЫЕ“, друк. ў Магілёве, 1698 г., ў 4-ку, 2+293+14 лістоў. (Ундольскій).

„ДІОПТРА, или зерцало живота во мірѣ сем человѣческого“. Друк. ў Магілеве Максіма Вашчанкі, 1698 г., ў 4-ку, 6+195+29 лістоў.

„НЕБО НОВОЕ, съ новыми звѣздами сотворенное, т. е. преблагословенная Дѣва Марія Богородица, съ чудесами своими; сочиненія Архимандрита Іоанникія Галятовского“. Друкавана ў Магілеве ў Макс. Вашчанкі; 4-ка, 2, 216 і 9 лістоў.

Перадрук з львоўскага выданьня 1655 году. У кнізе памешчаны дрэварыт работы В. Вашчанкі, які выабражае хрышчэньне Хрыста ў Іордане.

„ПЕРЛО МНОГОЦѢННОЕ, составлено Кирилломъ Транквиліономъ Ставровецкимъ, проповѣдникомъ слова Божія, Архимандритомъ Чернѣговскимъ, а перломъ многоцѣннымъ названо для двухъ причинъ поважныхъ: для высокаго Богословскаго языка риторскаго и для поэтицкаго художества“. Магілеў, у Максіма Вашчанкі, 1699 г., ў 4-ку, 4+234+4 лісты.

„ИРМОЛОГЪ“, друк. ў Максіма Вашчанкі, ў Магілеве, 1700 г., ў 8-ку, 1+223+2 лісты (Ундольскій).

---

1. Дзякуючы гэтаму захавалася толькі некалькі экзэмпляраў, друкаваных у польскай мове.
2. Карповіча па каралеўскаму загаду арэштавалі за друкаваньне кнігі Сматрыцкага „Ѳринос“.
3. Ігра слоў: бацькам кіселя зьяўляецца тут страва — кулага.
4. Тут літарай ch, перададзена крыўскае г.
5. у арыгінала гэтае слова не разборчыва.
6. Лацінск. liat.
7. Биес — дыфтонг.
8. Vyrzał — убачыў.
9. У арыгінале: szewni.
10. Нечытэльна у рукапісе: „…dym“.
11. Праўдападобна „kozackaia“
12. Па Сеньку.
13. Годзіцца.
14. Праф. Карскі чытае гэта так: „Szto siak nyska pan sia na wieru śmieiau“; у тэксьце дадзена паводле праф. Брукнара.