Гістарычная думка ў Беларусі ў XIX — пачатку XX ст.

Гістарычная думка ў Беларусі ў XIX — пачатку XX ст. Гістарычная праца Аўтар: Уладзімір Перцаў 1957 год Крыніца: Весці Акадэміі навук БССР. Серыя грамадскіх навук — 1957 — №2

Прапануем да спампаваньня!

В. Н. ПЕРЦАЎ.
акадэмік АН БССР
ГІСТАРЫЧНАЯ ДУМКА Ў БЕЛАРУСІ Ў ХІХ—ПАЧАТКУ ХХ ст.

Гістарычная думка беларускага народа ва ўсе перыяды яе развіцця была цесна звязана з сучаснай ёй соцыяльна-палітычнай абстаноўкай. У раннія перыяды гісторыі, пакуль яшчэ не склалася беларуская народнасць, яна выражалася галоўным чынам у вуснай народнай творчасці і ў летапіснай літаратуры. Гэта быў перыяд, калі народныя масы знаходзіліся пад прыгнётам прыгонніцкіх парадкаў і жылі ў цяжкіх умовах феадальнай раздробленасці і княжацкіх міжусобіц. Таму спробы гістарычнага асэнсавання мінулага рабіліся галоўным чынам у форме пратэсту супраць феадальнага прыгнечання і імкнення выйсці з стану ўдзельнай раздробленасці. Прагрэсіўныя рысы ў гістарычнай думцы да ХѴ ст. праяўляліся галоўным чынам у антыфеадальных і патрыятычных поглядах, якія, з аднаго боку, з горыччу канстатавалі цяжкае становішча мінулага і сучаснага, а з другога, — заключалі ў сабе пошукі лепшай будучыні ў выглядзе знішчэння прыгоннай няволі і ўстанаўлення цвёрдай улады, здольнай ліквідаваць феадальную бязладзіцу.

Пазней, калі зусім ужо склалася беларуская народнасць і вырасла самасвядомасць беларускага народа, а разам з тым узмацнілася яго феадальнае і нацыянальна-рэлігійнае прыгнечанне з боку польскіх феадалаў і каталіцкага духавенства, у гістарычным асэнсаванні мінулага і пошуках лепшай будучыні побач з народнымі масамі, якія працягвалі ствараць свой фальклор, выступілі гарадскія слаі насельніцтва. З асяроддзя гараджан (а часткова і блізкіх да іх па настроях дробных шляхціцаў) вылучыліся таленавітыя барацьбіты за асвету, за веды, за свабоду думкі, якія зрабілі многа для распаўсюджвання адукацыі і ўстанаўлення свабоды думкі (асабліва Георгій Скарына). Яны здолелі асвятліць патрэбы і правы беларускага насельніцтва ўжо з новых, гуманістычных пазіцый. Некаторыя з гэтых гуманістаў, застаючыся ідэалістамі па свайму агульнаму светапогляду, у абалонцы ерэтычных вучэнняў выступалі супраць царкоўнага цемрашальства, у абарону правоў розуму (Сымон Будны, Васіль Цяпінскі) і нават у абарону соцыяльнай роўнасці (Феадосій Касы). Многія дзеячы ХVI і ХVІІ ст.ст. у сваёй барацьбе супраць узмоцненага польска-каталіцкага прыгнечання ўскладалі спадзяванні на дапамогу з боку адзінаплямённай і адзінавернай Масквы. З канца ХVІІІ ст. для развіцця беларускай грамадскай і гістарычнай думкі наступілі больш спрыяльныя ўмовы. Пасля часовага заняпаду беларускай культуры ў XVII-ХVІІІ ст.ст., выкліканага галоўным чынам узмацненнем феадальна-прыгонніцкага і нацыянальна-рэлігійнага прыгнечання, у соцыяльна-палітычным жыцці Беларусі пачаўся ўздым, які адбіўся на ажыўленні ў ідэалогіі наогул і, у прыватнасці, у галіне гістарычнай думкі. Галоўнай прычынай гэтага ўздыму было ўз'еднанне беларускага народа з рускім, якое адбылося ў канцы ХVІІІ ст. Яно мела для далейшай гісторыі Беларусі вялікае прагрэсіўнае значэнне. Беларусь вызвалілася ад гвалтоўнай паланізацыі, пагражаўшай самому існаванню беларускай народнасці. Разам з тым уваходжанне ў склад рускай дзяржавы забяспечвала для яе больш хуткія магчымасці пераадолення феадальных парадкаў, чым знаходжанне ў межах Польшчы, якая знаходзілася, па словах Энгельса, «у стане поўнага развалу». Для беларускай прамысловасці ўзніклі больш шырокія рынкі, узмацніліся гандлёвыя сувязі Беларусі з рускімі гарадамі. Апрача таго, для працоўных мас Беларусі з уваходжаннем яе ў склад Расіі з'явілася магчымасць з'еднацца з вялікім рускім народам у барацьбе за сваё соцыяльнае вызваленне, выкарыстаць рэволюцыйны вопыт рускага народа і на базе гэтага вопыту весці далейшую барацьбу з большай упэўненасцю ў свае сілы.

Ужо ў канцы ХVІІІ ст. на некаторых перадавых людзей Беларусі аказалі ўплыў вызваленчыя ідэі прагрэсіўных рускіх пісьменнікаў таго часу. У нас няма дакладных звестак, наколькі былі ўспрыняты перадавымі людзьмі Беларусі асветніцкія погляды Н. І. Новікава і рэволюцыйна-дэмакратычныя мыслі А. Н. Радзішчэва. Але грамадская ідэйная атмасфера была ў той час агульнай для ўсіх перадавых людзей і не закрануць асобныя, хоць і абмежаваныя групы беларускай інтэлігенцыі, ужо тады звязаныя з Расіяй, яна не магла.

Некаторыя мыслі перадавых пісьменнікаў Расіі былі прама звязаны з спецыфічнымі інтарэсамі Беларусі і з інтарэсамі яе працоўных мас. Да такіх мыслей адносяцца нападкі Новікава на езуітаў і на апякунства, якое аказвалася ім тады і польскай, і рускай арыстакратыяй. Новікаў выкрываў «шкодныя дзеянні» езуітаў, «наклікаўшыя столькі зла грамадзянскаму грамадству». Думкі Новікава былі цесна звязаны з назіраннямі над агульным ходам гістарычнага працэсу, і паколькі дзейнасць езуітаў была добра вядома ў Беларусі не толькі як антыправаслаўная, але і антыдэмакратычная, цесна звязаная з інтарэсамі арыстакратыі, пастолькі рэзкая крытыка гэтай дзейнасці непасрэдна датычыла інтарэсаў і гістарычнага лёсу беларускіх народных мас.

У ХІХ ст. уплыў перадавой рускай грамадскай мыслі на ацэнку гістарычнага працэсу беларускімі пісьменнікамі і дзеячамі культуры расшырыўся. Падзеі пачатку ХІХ ст. і галоўным чынам Айчынная вайна 1812 г. умацавалі сувязі паміж рускім і беларускім народамі, якія змагаліся супраць іншаземнага нашэсця. Паўстанне дзекабрыстаў у 1825 г. таксама знайшло водгук у Беларусі, і ў Бабруйску (двума афіцэрамі-Трусавым і Троіцкім) была зроблена спроба ўзняць паўстанне, нават зрабіць Бабруйск цэнтрам рэволюцыйнага руху. Гэтая спроба не ўдалася, але ў выніку снежаньскага паўстання сувязі паміж перадавымі людзьмі Расіі і Беларусі ўмацаваліся, і гэта не магло не садзейнічаць далейшаму збліжэнню паміж самімі народамі.

Умацаванне сувязей з вялікім рускім народам аказала вялікі ўплыў на беларускую грамадскую і гістарычную думку. Гэта знайшло выражэнне перш за ўсё ў народнай творчасці, якая правільна асэнсоўвала гістарычныя падзеі сучаснасці. У народных песнях адлюстраваліся гістарычныя падзеі, блізка звязаныя з гісторыяй Беларусі, —вайна з Напалеонам, у якой французы і сам Напалеон паказваюцца ў камічным выглядзе. Многа народных песень было прысвечана, як і раней, прыгоннаму праву, прычым у гэтых творах асабліва ярка выкрывалася самавольства паноў і выяўлялася народная нянавісць да прыгонніцтва. Асабліва характэрны ў гэтых адносінах такія беларускія казкі, як «Ад чаго зло на свеце», «Іванка-прастачок» і інш. У некаторых беларускіх народных прыказках і прымаўках відаць нават крытычныя адносіны да рэлігіі (напрыклад, «Смяяўся і плакаў, а ўсё бог аднакаў», або «Няхай тое чорт есць, што бог дасць» і інш.).

Народная творчасць выклікала вялікую цікавасць і ў некаторых пісьменнікаў, якія літаратурна апрацоўвалі народныя матывы і пісалі перайманні народным песням без абазначэння свайго імя. Гэтая ананімная літаратура, якая ўзнікла і развівалася ў першай палавіне ХІХ ст., прадстаўляе жывую гістарычную цікавасць, паколькі па ёй можна меркаваць, як сам народ і блізкія да яго па свайму светасузіранню пісьменнікі разумелі сучасныя ім гістарычныя падзеі і свой гістарычны лёс. У творах ананімнай літаратуры народ выказваў сваю прагу свабоды («Эх! Як-бы толькі нам свабода! На свабодзе аджывем»^[1]), нянавісць да несправядлівасці («Не па праўдзе бедных гоняць і не к праўдзе суд свой клоняць»^[2]), у іх апісвалася горкае паднявольнае жыццё прыгонных сялян, спадзяванні на блізкія перамены («Цяпер на свеце ўсё іначай строяць»^[3]) і да т. п.

Некаторыя з ананімных твораў былі напісаны адукаванымі людзьмі, якія добра ведалі не толькі сучасную ім рускую, але і антычную літаратуру. У ананімнай паэме «Энеіда навыварат»^[4], якая ўяўляла з сябе таленавітую пародыю на «Энеіду» Віргілія, царыца Карфагена прадстаўлена ў выглядзе грубай і жорсткай памешчыцы, упікаючай свайго дзесяцкага ў тым, «што ён распраўшчыны не знае, ды без пашпартаў усіх пускае»; бог вятроў Эол - у выглядзе ўслужлівага прыказчыка паноў, які з падуладнымі яму ветрамі абыходзіцца, як з прыгоннымі; Юнона характарызуецца, як «баба злая, адроддзя панскага, ліхая» і да т. п.

Яшчэ большую гістарычную цікавасць прадстаўляе сабой другая беларуская паэма «Тарас на Парнасе», напісаная таксама ў першай палавіне ХІХ ст. Невядомы аўтар яе выражае гарачае спачуванне перадавым рускім пісьменнікам таго часу - Пушкіну, Гогалю, Лермантаву, якіх на Парнасе сустракаюць з гонарам («...прайшлі, як павы, на Парнас») і пагардліва характарызуе сучасных яму рэакцыйных журналістаў - Грэча і Булгарына, нявартых, на яго думку, знаходжання сярод парнаскіх небажыхароў. Такім чынам, ён ужо ясна ўяўляў сабе перспектыву гістарычнага развіцця рускай культуры і добра разумеў, хто служыў справе прагрэсу і хто, наадварот, падтрымліваў цёмныя сілы гісторыі.

У ХІХ ст. творы беларускай народнай творчасці становяцца прадметам вывучэння з боку мясцовых гісторыкаў, этнографаў і фалькларыстаў. Яны ўжо разумелі, якое вялікае значэнне мае народная творчасць для разумення гістарычнага развіцця беларускага народа, але ў большасці выпадкаў не ўмелі падысці да яго з правільных пазіцый. Да такіх збіральнікаў фальклору адносяцца П. М. Шпілеўскі (1827-1861), які многа падарожнічаў па Беларусі, збіраў этнаграфічныя і фальклорныя матэрыялы і пісаў асобныя артыкулы аб беларускай народнай творчасці^[5]; І. І. Насовіч (1788-1877), ураджэнец г. Мсціслава, настаўнік па прафесіі, які працаваў у галіне лінгвістыкі і фальклору^[6]; П. Шэйн (1826-1900), народны настаўнік, шчыра і глыбока адданы збіранню народнай творчасці;^[7] Н. Я. Нікіфароўскі (1845—1910), таксама настаўнік пачатковай школы, які правёў большую частку свайго жыцця ў Віцебскай губерні;^[8] Е. Р. Раманаў (1855-1921), настаўнік Гомельскага гарадскога вучылішча, арганізатар археалагічных музеяў у Віцебску і Магілёве, сабраўшы велізарную колькасць этнаграфічнага матэрыялу, які яму да канца жыцця не удалося канчаткова апрацаваць.^[9] Усе гэтыя збіральнікі беларускай творчасці былі энтузіястамі сваёй справы, аддаваўшымі ёй усё сваё жыццё. Яны былі блізкімі да народных мас, жылі сярод народа, прыцягвалі да збірання народных песень сваіх знаёмых і сельскую інтэлігенцыю наогул. Сабранымі імі матэрыяламі і да цяперашняга часу карыстаюцца вучоныя фалькларысты і этнографы.

Амаль усе збіральнікі беларускага фальклору былі звязаны з заснаваным у 1845 г. Рускім геаграфічным таварыствам, якое вяло з палавіны ХІХ ст. шырокую работу па вывучэнню народнай творчасці Беларусі. Але, будучы блізкімі да народа, яны пры ўсёй сваёй любві да яго творчасці і пры ўсім сваім спачуванні да народных мас не здолелі зразумець і ацаніць антыпрыгоннай соцыяльнай накіраванасці твораў народнай творчасці. Падбіраючы фальклорныя творы для ўключэння іх у свае зборнікі, яны спыняліся галоўным чынам на песнях бытавога, сямейнага, абрадавага, святочнага і любоўнага зместу. Матывы барацьбы з прыгнятальнікамі і нянавісці да апошніх імі або зусім пакідаліся ў баку, або затушоўваліся. Таму беларускі народ прадстаўляўся ў падабраных імі да выдання творах у выглядзе пакорнага народа, які цалкам уйшоў у сваё сямейнае і абрадава-бытавое жыццё.

З гэтай прычыны, нягледзячы на бясспрэчныя заслугі беларускіх фалькларыстаў ХІХ ст. у абуджэнні інтарэсу да народнай творчасці, у складзеных імі зборніках народная паэзія і разам з ёю і ўсё гістарычнае жыццё беларускага народа набылі аднабаковае асвятленне. Часам гэтая аднабаковасць пераходзіла нават у свядомае рэакцыйна-славянафільскае разуменне як народнай творчасці, так і беларускай гісторыі наогул. Такое разуменне даволі ярка праявілася ў вядомага фалькларыста П. А. Бессонава (1828-1898).^[10] Бессонаў у «Тлумачэнні да выдання» сабраных ім беларускіх песень развіў цэлую, вельмі блытана выкладзеную, славянафільскую філасофію гісторыі. У песнях, ім падабраных, не толькі ігнаруецца антыпрыгонны змест народнай паэзіі, але і даецца ідылічная карціна поўнага соцыяльнага добрабыту беларускага народа, бо сяляне жывуць, маўляў, згодна з гэтымі песнямі «ў добрай ласцы, у добрай згодзе» з панамі і дзякуюць свайго «слаўнага пана» «за яго хлябы за сітовыя, за яго страўкі за сахарныя, за яго слоўцы за пакорныя».^[11] З гэтымі ўяўленнямі аб «згодзе» сялян з іх панамі перагукаліся і ўяўленні аб забітасці беларускага народа, якія часам выказваліся таксама ў некаторых рускіх часопісах 30-50-х гадоў («Пантеон», «Москвитянин» і інш.) і больш позняга часу. Так, рэакцыйны пісьменнік другой палавіны ХІХ ст. Папоў у сваёй невялікай кнізе аб беларусах даў паклёпніцкі паказ гістарычнага лёсу беларускага народа: «Цяжкія нягоды, — піша ён, -якія перацярпеў беларускі народ у сваім мінулым, сапсавалі яго нораў, забілі, прынізілі яго», прывучылі «гнуцца, каленапрыкланяцца, ілгаць і подлічаць».^[12]

Як-бы ў адказ на ўсе гэтыя вымыслы аб няздольнасці беларускага народа да барацьбы рэволюцыйныя дэмакраты 60-70-х гадоў абаранялі правы ўсіх прыгнечаных народаў, у тым ліку і беларускага, на самастойнае развіццё і здольнасць да супраціўлення. У асабліва яркай форме асуджаў «думку» аб апалітычнасці і забітасці беларускага народа Н. А. Дабралюбаў. «Мы не ведаем, - пісаў Дабралюбаў з поваду гэтай думкі, -у якой ступені ілжывая гэтая думка..., але паверыць яму, зразумела, не можам. Цэлы край так вось узялі, ды і забылі, - як-бы не так. Ва ўсякім выпадку пытанне аб характарыстыцы беларусаў павінна быць растлумачана хутка працамі мясцовых пісьменнікаў. Паглядзім, што Яшчэ скажуць самі беларусы».^[13]

Адказам на гэтую думку Дабралюбава з'явіўся рэволюцыйна-дэмакратычны рух, узнікшы ў Беларусі ў сувязі з польскім паўстаннем 1863 г. У процівагу польска-нацыянальнаму руху 1863 г., у ім, па словах Энгельса, прынялі «вялікі ўдзел сяляне».^[14] Правадыром гэтага рэволюцыйна-дэмакратычнага руху быў Кастусь Каліноўскі; ён выдаваў у перыяд паўстання 1863 г. революцыйную сялянскую газету «Мужыцкая праўда», у якой сярод іншых поглядаў выклаў і свае погляды на гістарычны лёс Беларусі.

Светапогляд К. Каліноўскага склаўся пад уплывам правадыроў рускай рэволюцыйнай дэмакратыі А. І. Герцэна, Н. А. Дабралюбава і Н. Г. Чэрнышэўскага. Ён быў перакананы, што самадзяржаўна-прыгонны лад можа быць разбуран толькі шляхам народнага, галоўным чынам сялянскага паўстання, і што поспех гэтага паўстання залежыць ад таго, наколькі яно будзе накіравана на абарону патрабаванняў і інтарэсаў сялян. Такім чынам, у барацьбе класаў Каліноўскі бачыў галоўную спружыну гісторыі і гэтым абвяргаў даволі распаўсюджаную тады думку аб адзінстве класавых інтарэсаў памешчыкаў і сялян у іх барацьбе супраць царскага самадзяржаўя («тэорыя адзінага патоку»). Разам з тым ён разумеў гістарычнае значэнне адзінства дзеянняў народных мас, пераважна сялянскіх, ва ўсёй тагачаснай Расійскай імперыі, спадзеючыся на падтрымку галоўным чынам рускіх сялян. Разумеючы цесную сувязь паміж гістарычным лёсам рускага і беларускага народаў, Каліноўскі разглядаў паўстанне 1863 г. у Беларусі як частку агульнарасійскай рэволюцыі. Але ён не ўзняўся яшчэ да матэрыялістычнага погляду на гісторыю, бачачы ў асвеце, у навуцы асноўныя і самастойныя сілы гісторыі. Ён таксама пераацэньваў сілу сялянскіх паўстанняў і іх ролю ў гісторыі. У асноўным-жа гістарычныя погляды Каліноўскага насілі прагрэсіўны характар і адпавядалі рэволюцыйнаму характару яго дзейнасці як правадыра сялянскага рэволюцыйна-дэмакратычнага руху ў Беларусі.

Такім-жа рэволюцыйна-дэмакратычным светапоглядам былі прасякнуты гістарычныя ўяўленні і іншых буйных пісьменнікаў Беларусі канца ХІХ і пачатку ХХ ст. -Ф. К. Багушэвіча (1840-1900), Алаізы Пашкевіч (Цётка) (1876-1916), Максіма Багдановіча (1891-1917), а таксама дарэволюцыйныя творы Янкі Купалы (1882-1942), Якуба Коласа (1882-1956), Змітрака Бядулі (1886—1941). Бядома, у гэтых паэтаў нельга шукаць выразна выяўленых гістарычных поглядаў. Погляды на мінулае, гістарычная ацэнка сучаснага і чаканне будучыні былі толькі ўкраплены ў іх паэтычныя творы. У асноўным іх погляды характарызуюцца нянавісцю да феадальна-прыгоннага мінулага, да самадзяржаўна-памешчыцкай сучаснасці і да гарачых чаканняў лепшай будучыні, якая прыдзе тады, калі народ узнімецца на рэволюцыйную барацьбу. Сувязь з народнымі масамі і рэволюцыйна-дэмакратычныя настроі ўказаных пісьменнікаў былі выяўлены не ў аднолькавай ступені (найбольш ярка - у Цёткі, Я. Купалы і Я. Коласа). Жывучы ў дарэволюцыйны перыяд, яны не маглі яшчэ ў дастатковай меры засвоіць сабе ідэю аб вялікім значэнні пролетарыята ў кіраўніцтве рэволюцыйным рухам і, падобна К. Каліноўскаму, пераацэньвалі ролю і значэнне сялянскага руху. Некаторыя з іх аддавалі даніну і ідэалізму (напрыклад, Ф. Багушэвіч). Але для свайго часу ўсе яны здолелі даць прагрэсіўную, прасякнутую рэволюцыйна-дэмакратычнымі настроямі ацэнку гістарычнага працэсу і caдзейнічалі развіццю правільнага погляду на перспектывы гістарычнага развіцця ў сваіх чытачоў.

Што датычыць работ чыста гістарычнага характару, прысвечаных гісторыі Беларусі, то у дасовецкі час іх было нямнога. У работах рускіх гісторыкаў, напісаных у дасовецкі перыяд, гісторыя Беларусі пераважна вывучалася не сама па сабе, не як самастойная навука, а толькі ў сувязі з гісторыяй Расіі, Польшчы, Літвы, часам і Украіны. У агульных курсах рускіх буржуазных гісторыкаў ХІХ і пачатку ХХ ст., пачынаючы Салаўёва, гісторыя Беларусі або, як тады гаварылі, Заходняга або Поночна-Заходняга краю, разглядалася галоўным чынам у сувязі з неабходнасцю растлумачыць працэс збірання рускіх зямель і ў далейшым працэс стварэння і ўмацавання рускай адзінанацыянальнай, а потым многанацыянальнай дзяржавы. Беларусь цікавіла аўтараў агульных курсаў гісторыі Расіі, значыць, не сама па сабе, а як адна з састаўных частак рускай дзяржавы. Таму і месца, якое адводзілася Беларусі ў салідных курсах па гісторыі Расіі - Салаўёва^[15], Ключэўскага^[16], БестужаваРуміна,^[17] Кастамарава^[18] (хоць апошні і імкнуўся выявіць «асаблівасці народнага жыцця частак рускай дзяржавы») знаходзіліся або ў раздзелах, прысвечаных знешняй палітыцы, галоўным чынам войнам паміж Расіяй і Польшчай, або ў аглядах, прысвечаных росту рускай дзяржавы. Гэта выцякала з таго, што ў працах большасці рускіх буржуазных вучоных пераважаў па сутнасці гісторыка-юрыдычны, палітыка-дзяржаўны пункт гледжання, згодна з якім гісторыя любой краіны разглядалася не як гісторыя народа, а як гісторыя дзяржаўнай ўлады і ўстанаўленняў. З гэтым злучалася і панаваўшае ў большасці рускіх буржуазных гісторыкаў вялікадзяржаўнае ўяўленне аб тым, што ўсе народы, апрача народа рускага, былі толькі матэрыялам, з якога ствараўся велічны будынак рускай дзяржавы і што ні адзін з іх не мае права на самастойнае існаванне па-за яе межамі.

У іншых работах рускіх гісторыкаў праяўлялася, наадварот, палонафільская тэндэнцыя. Да такіх належала работа Турчыновіча «Агляд гісторыі Беларусі з старажытнейшых часоў» (СПБ, 1857), у якой аўтар лічыў, што гісторыя Беларусі, пачынаючы з XV ст., зліваецца з гісторыяй Польшчы.

Гісторыка-юрыдычная тэндэнцыя праводзілася і ў тых працах рускіх аўтараў, якія былі прысвечаны не гісторыі Расіі наогул, а гісторыі Літоўскай дзяржавы і Беларусі (або Поўночна-Заходняга краю), г. зн. мелі ўжо не агульны, а больш ці менш спецыяльны, параўнаўча блізкі да гісторыі Беларусі характар. У некаторых з іх вялікадзяржаўная канцэпцыя злучалася з дваранскай або клерыкальнай ацэнкай усяго ходу гістарычнага развіцця Беларусі. У работах Устралава (асабліва ў такіх, як «Исследование вопроса, какое место в русской истории должно занимать великое княжество Литовское» (1839) і «Русская история» (1837-1841), Каяловіча «Лекции по истории Западной Руси» (1863), Бацюшкава «Белоруссия и Литва» (1890), Бранцава «История Литовского государства» (1889) і інш. праводзіўся зусім пэўны клерыкальна-дваранскі і кансерватыўна-манархічны пункт гледжання: гістарычныя правы Расіі на Беларусь апраўдваліся мінулай дзейнасцю беларускіх феадалаў і дваран, праваслаўнай царквы і рускай дзяржаўнай улады. Гэтыя тры сілы - феадалы, праваслаўнае духавенства і рускія цары-па уяўленню памянёных гісторыкаў, былі галоўнымі дзеячамі, дзякуючы якім удалося адстаяць Беларусь ад замахаў з боку Польшчы і каталіцкай царквы, а раней ад немцаў і татар. Пазнейшае ўключэнне Беларусі у склад царскай Расіі тлумачылася таксама папярэднічаўшай гэтаму дзейнасцю беларускіх феадалаў накшталт князёў Астрожскіх, іерархаў (Мелеція Сматрыцкага) і цароў (раней вялікіх князёў). Роля-ж беларускага народа, які ўзнімаў бесперапынныя паўстанні супраць польска-літоўскіх паноў, супраць каталіцкай царквы, а пазней і супраць самой царскай улады ў Расіі, зусім ігнаравалася. Калі аб народных паўстаннях гэтыя гісторыкі часам і гаварылі, то трактавалі іх як рух, накіраваны галоўным чынам супраць каталіцкай царквы, а кіруючую ролю ў іх прыпісвалі тым-жа служыцелям праваслаўнай царквы, праваслаўным феадалам і шляхціцам; народ-жа, па іх сцвярджэнню, адыгрываў ролю падпарадкаванай сілы, кіруемай царквою і феадальна-дваранскімі абаронцамі праваслаўя і ў якасці самастойнай, маючай свае ўласныя класавыя інтарэсы сілы не выступаў. Гэта для дадзенай групы гісторыкаў рабіла лішнім неабходнасць вывучэння гісторыі беларускага народа. Нават самыя тэрміны «Беларусь», «беларускі народ» гэтымі клерыкальна-манархічнымі гісторыкамі часта пазбягаліся і падмяняліся тэрмінамі «Заходні край», «Поўночна-Заходні край» або «Літва».

З асаблівай яркасцю гэты пункт гледжання выказан у Каяловіча,^[19] які цаніў беларускі народ, але прыпісваў захаванне яго незалежнасці толькі клопатам рускага царскага ўрада і пільнасці вышэйшага праваслаўнага духавенства. Той-жа тэндэнцыяй прасякнута і работа Бацюшкава,^[20] што ўсхваляе дзейнасць праваслаўнага духавенства на ўсіх ступенях развіцця беларускага народа пры поўным ігнараванні барацьбы саміх беларускіх народных мас супраць польскіх феадалаў і каталіцызма. Бацюшкаў выдаваў і некаторыя крыніцы, самы падбор якіх гаворыць аб яго клерыкальна-манархічных сімпатыях (напрыклад, «Збор праектаў, зацверджаных міністрам унутраных спраў на пабудову праваслаўных цэркваў у беларускіх губернях» або «Атлас народанасельніцтва Заходняга краю па веравызнанню»). П. Д. Бранцаў у сваёй асноўнай рабоце^[21] галоўную заслугу літоўскіх князёў бачыў у тым, што яны будавалі ў Літве і Беларусі праваслаўныя цэрквы і наогул абаранялі праваслаўе ў Беларусі. Справу выратавання беларускай і літоўскай нацыянальнасцей ад паглынання іх палякамі ён бачыў толькі ў добрадзейных імкненнях рускіх цароў і імператараў. У канцы сваёй кнігі ён усхваляў Мураўёва-вешацеля за яго дзейнасць па падаўленню польскага паўстання і прыпісваў ёй «добратворнае» ўздзеянне на сялянскія масы.

У больш блізкі да нас час у гісторыкаў з лагера ліберальнай буржуазіі гэтая клерыкальна-дваранская і кансерватыўна-манархічная тэндэнцыя адпала-па крайняй меры ў ярка выяўленай форме, — але захаваўся гісторыка-юрыдычны або ідэалістычны падыход да вывучэння гісторыі беларускага народа. У работах, прысвечаных гісторыі Беларусі або вялікага княства Літоўскага, вывучалася галоўным чынам гісторыя ўстанаўленняў і законаў, а таксама прававое становішча асобных соцыяльных груп - класаў або саслоўяў. Інакш кажучы, вывучэнне гісторыі вялося у фармальна-юрыдычным аспекце, у сэнсе вызначэння таго, якія правы і абавязкі мае той або іншы клас або саслоўе. Рост прадукцыйных сіл і класавая барацьба, якая абвастралася пад уплывам гэтага росту, зусім ігнараваліся. У такім гісторыка-юрыдычным духу напісана кніга Любаўскага «Нарысы гісторыі Літоўскай дзяржавы да Люблінскай уніі ўключна» (1910). Пры гэтым у Любаўскага гісторыя Беларусі не аддзялялася ад гісторыі Літвы; у лепшым выпадку адзначаліся толькі некаторыя асаблівасці ў прававым становішчы беларускіх зямель, якія знаходзіліся ў складзе вялікага княства Літоўскага. Заслугай Любаўскага было тое, што ён адзначыў перавагу «рускай» (беларускай і ўкраінскай) народнасці ў складзе Літоўскага княства, а таксама і факт барацьбы паміж буйнымі беларускімі і літоўскімі феадаламі. Але ён не мог растлумачыць эканамічных прычын гэтай барацьбы і звёў яе толькі да нацыянальнай розні. Заслугай Любоўскага было і тое, што ён уключыў у сваю кнігу многа фактычнага матэрыялу, старанна сабранага і апрацаванага на аснове ўважлівага вывучэння крыніц.

З чыста фармальна-юрыдычных пазіцый напісаны кнігі кіеўскага прафесара М. Ф. Владзімірскага-Буданава «Нарысы па гісторыі літоўска-рускага права»^[22] і «Формы сялянскага землеўладання ў Літоўскарускай дзяржаве».^[23] Эвалюцыя права ў Владзімірскага-Буданава не звязана з соцыяльна-эканамічнымі адносінамі, і сялянскае землеўладанне характарызуецца на аснове юрыдычных адрозненняў паміж асобнымі групамі сялян.

Даволі вялікія раздзелы сваёй 12-томнай «Русской истории в сравнительно-историческом освещении»^[24] прысвяціў гісторыі Літвы і Заходняй Русі Н. А. Ражкоў. У раздзелах, прысвечаных Беларусі (Заходняй Русі, па тэрміналогіі Ражкова), ён, як і ў іншых раздзелах, вялікую ўвагу ўдзяляў развіццю гаспадаркі і бачыў у гэтым ажыццяўленне марксісцкай метадалогіі. Але, паводле слоў В. І. Леніна, ён толькі завучыў рад палажэнняў марксізма, але не зразумеў іх. Развіццё прадукцыйных сіл ён бачыў у пераходах ад адной галіны вытворчасці (здабываючай прамысловасці, жывёлагадоўлі, земляробства) да другой і не разумеў сутнасці вучэння аб грамадскіх фармацыях. Пры характарыстыцы розных тыпаў гаспадаркі (абшчыннае землеўладанне, умоўнае буйнае землеўладанне і інш.), роўна як і пры характарыстыцы павіннасцей і абавязкаў людзей, якія ўдзельнічалі ў вытворчасці, Ражкоў увогуле следаваў за буржуазнымі вучонымі гісторыка-юрыдычнай школы, раздзяляючы літоўска-рускіх землеўласнікаў і сялян на рад розных груп, якія адрозніваліся адна ад другой сваім прававым становішчам. Аб законадаўстве, устанаўленнях і прававых адносінах у яго гаворыцца даволі многа, а аб народзе, аб яго жыцці і класавай барацьбе - амаль нічога. Наколькі мала ён зразумеў прычыны народнай барацьбы супраць соцыяльнага прыгнечання, гаворыць хоць-бы той факт, што ён ухітрыўся змясціць гісторыю народна-вызваленчых войнаў ХVІІ ст., накіраваных супраць польскіх паноў, У раздзел «Дваранская рэволюцыя», бо лічыў, што народна-вызваленчы рух ХѴІІ ст. кіраваўся казацкай верхавінкай, у якой ён бачыў «новае дваранства», што імкнулася дабіцца ўраўнення у правах з літоўска-польскай шляхтай. Аб паўстанні Налівайкі Ражкоў упамінае толькі ў адным радку ў тым жа раздзеле «Дваранская рэволюцыя».^[25]

Фармальна-юрыдычнай канцэпцыяй прасякнута і кніга пецербургскага прафесара А. Е. Преснякова, напісаная ім яшчэ ў 1908-1913 гг., але выдадзеная толькі ў 1939 г.,- «Лекции по русской истории», частка якой прысвечана гісторыі Беларусі.^[26] Преснякоў галоўную ўвагу ўдзяляў знешняй гісторыі вялікага княства Літоўскага, у якое ўваходзіла і Беларусь. Тэарэтычна ён адносіўся адмоўна да гісторыка-юрыдычнай школы, але ў сваёй рабоце не пазбег яе ўплыву, як не пазбег і вялікадзяржаўнага падыходу да вывучэння «Заходняй Русі»: гісторыю беларускага народа ён разглядаў як састаўную частку гісторыі Рускай дзяржавы.

Тым не менш у Прэснякова ёсць і заслугі ў вывучэнні гісторыі Беларусі. Бясспрэчнай яго заслугай было тое, што яму удалося даць паслядоўную гісторыю рускіх зямель, у тым ліку і беларускіх, якія ўваходзілі ў склад вялікага княства Літоўскага. Ён правільна глядзеў на гісторыю рускіх зямель, якія знаходзіліся ў складзе Літоўскага княства як на працяг гісторыі старажытнарускай дзяржавы. Таму ў гісторыі гэтых зямель Преснякоў бачыць, з аднаго боку, прадаўжэнне старажытнарускіх традыцый, а з другога, відазмяненне іх пад уплывам літоўскіх умоў. У Прэснякова правільна адзначана палітычная раз'еднанасць зямель, якія ўваходзілі ў Літоўскую дзяржаву, а пазней і ў склад Польшчы, але наўрад ці можа быць прызнана правільным яго разуменне ролі магнатаў як сілы, што дабілася (да XVI ст.) некаторых поспехаў у палітычнай цэнтралізацыі Літоўска-рускай дзяржавы.

Некалькі работ абагульняючага характару па гісторыі вялікага княства Літоўскага ў сувязі з гісторыяй Беларусі напісана і кіеўскім прафесарам М. В. Доўнар-Запольскім.^[27] Хоць у яго работах вялікая ўвага ўдзяляецца пытанням гаспадаркі і гісторыі сялянства, аднак, у іх вывучэнне развіцця эканамічнага жыцця падпарадкавана таму-ж дзяржаўнаюрыдычнаму аспекту: разглядаюцца асобныя катэгорыі народных даходаў, вызначаюцца прававыя прызнакі, якія аддзялялі розныя групы насельніцтва адну ад другой, гісторыя ж саміх сялянскіх мас застаецца ў ценю.

З ідэалістычных пазіцый напісана работа В. Б. Антановіча «Очерк истории Великого княжества Литовского» (1878). У гэтай рабоце Антановіч праводзіў думку аб барацьбе ў вялікім княстве Літоўскім двух культур: польска-каталіцкай і руска-праваслаўнай, прычым галоўнае адрозненне адной ад другой ён бачыў у іх нацыянальных і рэлігійных прызнаках. У гэтым сэнсе ён фальсіфікаваў гісторыю, падмяняючы класавую барацьбу барацьбой нацыянальна-рэлігійнай і адстайваючы думку аб бяскласавасці гістарычнага развіцця наогул.

Многа работ было прысвечана асобным пытанням беларускай гісторыі. Некаторыя з іх мелі даволі вялікія памеры і ўяўлялі з сябе манаграфічныя даследаванні. Як спецыяльныя работы, яны захоўваюць, нягледзячы на ўласцівыя ім метадалагічныя недахопы, значэнне і для нашага часу, паколькі ў іх сабрана і апрацавана многа каштоўных фактычных даных. З гэтых спецыяльных работ трэба асабліва вылучыць кнігі М. К. Любаўскага і В. І. Пічэты, якія пераважна займаліся гісторыяй вялікага княства Літоўскага і Беларусі. М. К. Любаўскі напісаў яшчэ некалькі вялікіх кніг, якія непасрэдна датычылі гісторыі Беларусі. З іх трэба асабліва адзначыць «Абласное дзяленне і мясцовае кіраванне Літоўска-рускай дзяржавы к часу выдання першага Літоўскага статута» (1892), у якой ён абараняў погляд, быццам бы падпарадкаванне Літве рускіх зямель было добраахвотным, не звязаным з іх заваяваннем, і «Літоўска-рускі сейм» (1901) - аб'ёмістую работу, у якой паходжанне і развіццё сейма даследавалася ў сувязі з нацыянальна-палітычнай барацьбой паміж польскімі, літоўскімі і рускімі памешчыкамі і з арганізацыяй шляхецтва як саслоўя. Па багаццю сабраных дакументальных даных і па некаторых частковых абагульненнях гэтыя работы не страцілі свайго значэння і для нашага часу. Любаўскі адзначае, напрыклад, што магнаты выступалі на сеймах як прыхільнікі палітычнай самастойнасці вялікага княства Літоўскага, а шляхціцы, наадварот, змагаючыся з магнатамі, былі прыхільнікамі больш цеснай уніі з Польшчай. Ён адзначае таксама, што ў рускіх землях феадальная незалежнасць князёў была большай, чым у літоўскіх, і тлумачыць гэта тым, што феадалізм у рускіх землях узнік раней, чым у літоўскіх. Але феадалізм ён разумее толькі як палітычную з'яву і трактуе яго толькі ў святле адносін феадалаў розных рангаў адзін да другога. Узнікненне прыгоннага права ў Літве і Беларусі Любаўскі разглядае з пазіцый гісторыка-юрыдычнай школы, бачачы ў ім развіццё прававых адносін, якім былі падпарадкаваны смерДы ў Кіеўскай дзяржаве.

З дарэволюцыйных работ В. І. Пічэты на першым месцы стаіць яго двухтомная «Аграрная рэформа Сігізмунда-Аўгуста ў Літоўскай дзяржаве у другой палавіне XVI ст.» У гэтай рабоце Пічэта сабраў вялікі матэрыял, які датычыць сялянскага і памешчыцкага землеўладання ХѴІ ст. Асабліва падрабязна ён спыніўся на дзяржаўных мерапрыемствах Сігізмунда-Аўгуста, накіраваных да ліквідацыі абшчыннага землеўладання, да заняволення сялянскіх мас і да ўмацавання буйнага феаДальнага землеўладання. Гэтая работа выгадна адрозніваецца ад работ гісторыкаў дзяржаўна-юрыдычнай школы тым, што ў ёй у цэнтры ўвагі стаіць становішча сялянства. Аднак і яна не пазбаўлена некаторых метадалагічных недахопаў, паколькі ў аснове яе ляжыць канцэпцыя эканамічнага матэрыялізма. Апрача ўказанай работы, у дарэволюцыйны перыяд Пічэта напісаў рад іншых артыкулаў па гісторыі Беларусі, але яго навуковая дзейнасць па вывучэнню Беларусі па-сапраўднаму разгарнулася ужо ў совецкі час.

Многа прыватных даследаванняў, якія датычаць асобных бакоў гісто рыі Беларусі, было напісана ў другой палавіне XIX-пачатку ХХ ст. і іншымі рускімі гісторыкамі. Сярод больш ці менш значных з іх трэба адзначыць рад кніг і артыкулаў, прысвечаных узнікненню прыгоннага права і гісторыі сялянства. Сюды адносяцца работы Ф. І. Леантовіча «Крестьяне Юго-западной России по литовскому праву XV и XVI вв.» (1868) (асноўная думка работы: прыгоннае права ў вялікім княстве Літоўскім узнікла з эканамічнай запазычанасці сялян), І. П. Навіцкага «Очерк истории крепостного сословия Юго-западной России в XVХѴІІ вв.» (1876) і інш. Хоць значная частка памянёных работ прысвечана гісторыі Поўднёва-заходняй Расіі, аднак у іх некаторыя раздзелы адносяцца і да гісторыі Беларусі. У іх пераважае гісторыка-юрыдычны пункт гледжання на паходжанне прыгоннага права, і з гэтага пункту гледжання характарызуюцца і розныя групы сялянства. Трэба адзначыць таксама работы А. Я. Ефіменка, якія датычаць Літвы і Беларусі (у некаторых момантах): «Да пытання аб феадалізме ў Заходняй Русі і Літве» (Працы ІХ археалагічнага з'езда, т. 1, Масква, 1897) і інш. Па сваёй агульнай ідэалогіі А. Я. Ефіменка належала да народнікаў, і яе народніцкія сімпатыі часткова адлюстраваліся ў яе работах (галоўным чынам у ідэалізацыі сельскай абшчыны).

Даволі многа работ прысвечана і гісторыі літоўска-рускіх сеймаў. З іх, апрача памянёнай вышэй работы М. К. Любаўскага, трэба адзначыць работы Н. А. Максіменка «Сеймы Літоўска-рускай дзяржавы да Люблінскай уніі» (1902), Маліноўскага «Рада Великого княжества Литовского в связи с Боярской думой древней Руси», у двух тамах (1904 і 1912), Леантовіча «Рада великих князей литовских» (ЖМНП, 1907, ІХ-Х) і яго-ж «Веча, сеймы и сеймики в Великом княжестве Литовском» (ЖМНП, 1910, II-III) і інш. У гэтых работах падрабязна вывучаюцца правы і склад сейма, іх адносіны да каралеўскай улады і да органаў цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі, але, у сувязі з гісторыка-юрыдычнай канцэпцыяй аўтараў, не высвятляецца ў дастатковай меры асноўная праблема дзяржаўнай будовы Літоўскага княства - праблема ступені цэнтралізацыі ўлады ў ім і не даецца адказу на пытанне, чаму ў Літоўскім княстве не утварылася абсалютная манархія ў той час, калі яна ўзнікла ў іншых дзяржавах, напрыклад у Расіі. У асноўным гэтыя недахопы работ тлумачыліся тым, што памянёныя гісторыкі разглядалі палітычныя правы сеймаў у адрыве ад эканамічнага развіцця.

У сувязі з пытаннем аб паходжанні і складзе сеймаў гісторыкаў, што належалі да юрыдычнай школы, цікавіла і пытанне аб літоўскім законадаўстве. Гэта выклікала паяўленне рада работ, прысвечаных вывучэнню літоўскіх статутаў. Найбольш цікавыя з іх наступныя: І. Н. Даніловіча «Взгляд на литовское законодательство и литовские статуты»^[28], Леантовіча «Русская правда и литовский статут»,^[29] Чарнецкага «История литовского статута»,^[30] М. Н. Ясінскага «Уставные грамоты Литовскорусского государства» (1889), С. А. Бершацкага «Литовские статуты и польские конституции» (1893), І. І. Лапо «Литовский статут в московском переводе. Редакции XVII столетия»^[31]. У гэтых работах грунтоўна даследаваны крыніцы і састаў статутаў, дадзена іх юрыдычнае тлумачэнне, што прадстаўляе значную каштоўнасць для гісторыкаў, паколькі работы даюць матэрыял для вывучэння прававога становішча розных груп насельніцтва Літвы і Беларусі.

Даволі многа гістарычных работ прысвечана культуры Беларусі і дзяржаў, у якія яна ўваходзіла, — княства Літоўскага і каралеўства Польскага. З іх трэба адзначыць работы Любовіча,^[32] Жуковіча,^[33] Харламповіча,^[34] Янчука,^[35] Владзімірава,^[36] Карскага.^[37] З іх асабліва вялікае значэнне маюць працы акадэміка Карскага, у якіх падрабязна даследаваны пытанні беларускага мовазнаўства, этнаграфіі, фальклору і літаратуры. Але ўсе гэтыя работы напісаны з ідэалістычных пазіцый, і пытанні культурнага развіцця Беларусі ў іх разглядаюцца ў адрыве ад яе соцыяльна-эканамічнага становішча.

У пачатку ХХ ст. прагрэсіўныя погляды на гістарычны працэс выказвала выдаваемая ў Мінску з 1 лістапада 1902 г. па 8 снежня 1905 г. грамадска-палітычная і літаратурная газета «Северо-Западный край». Спачатку газета не была марксісцкай, але ўжо з верасня 1904 г. у ёй пачалі друкавацца артыкулы ў духу спачування марксістам і большэві кам. У 1905 г. у газеце былі змешчаны некаторыя артыкулы В. І. Леніна, перадрукавана праграма РСДРП, прынятая на ІІ з'ездзе партыі, і іншыя матэрыялы, узятыя з большэвіцкага друку. У 1904-1905 гг. у радзе пе радавых артыкулаў газеты абараняўся матэрыялістычны погляд на гістарычны працэс. У іх праводзілася думка, што развіццё грамадства «падпарадкавана прычыннасці і законамернасці» і што «разумовае і маральнае жыццё грамадстваў, іх устанаўленні і законы відазмяняюцца ў сувязі з пераменамі ў эканамічным ладзе». Газета абараняла ідэю дыялектычнага развіцця грамадства, прызнавала наяўнасць антаганістычных класаў, супярэчнасці паміж якімі з цягам часу выліваюцца ў форму соцыяльнай рэволюцыі. У ёй растлумачвалася, што ўся чалавечая гісторыя ёсць гісторыя барацьбы класаў. Газета вяла барацьбу з народнікамі, даказваючы, што тварцом гісторыі з'яўляецца сам народ, а не некаторыя асобы. Яна горача абараняла саюз рабочага класа і сялянства, прычым у пролетарыяце бачыла кіраўніка сялян «як найбольш спракты каванага ў барацьбе старэйшага брата». У нацыянальным пытанні газета стаяла на ленінскіх пазіцыях і рэзка асуджала нацыянальную прыгнятальніцкую палітыку царызма. За свае рэволюцыйныя погляды газета некалькі разоў закрывалася на працягу 1905 г. і была канчаткова закрыта ў снежні 1905 г.

У перыяд рэакцыі, які паследаваў за 1905 г., прагрэсіўная грамадска-гістарычная думка ў Беларусі амаль заглухла. Толькі ў паказаных раней творах беларускіх паэтаў яна знаходзіла некаторае адлюстраванне.

У дасовецкі час была прароблена вялікая работа па збіранню і выданню крыніц, маючых дачыненне да гісторыі Беларусі. Пры гэтым з прычыны перавагі гісторыка-юрыдычнага падыходу да асвятлення падзей гісторыі Беларусі большасць гісторыкаў, што займаліся ёю, збіралі пераважна такія дакументы, якія датычылі развіцця ўстанаўленняў або палітычных адносін у Беларусі. У выдадзеных крыніцах менш за ўсё прадстаўлены факты, звязаныя з класавай барацьбой, з рухам народных мас і з народнымі паўстаннямі.

Сярод апублікаваных у дарэволюцыйны перыяд крыніц многа матэрыялаў было сабрана адносна асобных мясцовасцей Беларусі або адносна асобных падзей. Пры ўсёй рознастайнасці і вялікай колькасці гэтых збораў крыніц па прыватных пытаннях яны, аднак, далёка не дастатковы для правільнага асвятлення найбольш істотных бакоў гісторыі Беларусі, асабліва-ж для асвятлення класавай барацьбы і народнага руху. Таму совецкім гісторыкам давядзецца прарабіць яшчэ вялікую работу у адшуканні і выданні неапублікаваных архіўных матэрыялаў.

Вартасцю дарэволюцыйных работ па гісторыі Беларусі было тое, што ў іх быў узнят і вывучан вялікі фактычны матэрыял. Да некаторых заслуг дарэволюцыйнай гістарычнай літаратуры трэба аднесці тое, што ў ёй адзначалася вялікае значэнне беларускай культуры і беларускай народнасці ў гісторыі вялікага княства Літоўскага і потым Рэчы Паспалітай, а таксама пасля вызвалення Беларусі з-пад улады Польшчы. Але метадалогія гэтых работ была яўна недастатковай. У іх пераважалі або гісторыка-юрыдычная, або ідэалістычная, або вялікадзяржаўная канцэпцыя, прычым часта гэтыя канцэпцыі аб'едноўваліся ў гістарычных уяўленнях аднаго і таго-ж аўтара. Значны ўплыў на многія з гэтых работ аказалі ілжэнавуковыя тэорыі «адзінага патоку», а таксама тэорыя «залатога веку», якая заключала ў сабе ідэалізацыю становішча беларускага народа ў так званы літоўскі перыяд яго гісторыі. Што-ж датычыць прац класікаў марксізма-ленінізма, то дарэволюцыйныя гісторыкі Беларусі імі або зусім не карысталіся, або калі і карысталіся (як Ражкоў), то няправільна іх разумелі. Гісторыкам совецкага перыяду таму прышлося і прыходзіцца цяпер рабіць вялікую работу па перагляду дарэволюцыйных гістарычных прац. Выкарыстоўваючы вялікі фактычны матэрыял, прыцягнуты да вывучэння дарэволюцыйнымі гісторыкамі, яны павінны асвятліць яго з новых, марксісцкіх пазіцый і надаць вывучэнню гісторыі Беларусі сапраўды навуковы характар.

---

1. З ананімнага верша «Вясна, голад, перапала».
2. З верша «Вось цяпер які люд стаў».
3. З ананіма «Гутаркі Данілы са Сцяпанам».
4. Беларуская «Энеіда» апублікавана ўпершыню ў 1845 г. у пецербургскім журнале «Маяк».
5. Найбольш важныя яго работы «Белорусские пословицы», 1853; «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю» (у «Современнике» за 1853 г.).
6. Яго творы: «Словарь белорусского языка», 1870; «Сборник белорусских пословиц», 1867-1874; «Сборник белорусских песен», 1874.
7. Яго найбольш вядомыя работы па беларускаму фальклору: «Белорусские народные песни», 1874; «Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края» (Выд. Акадэміі навук у трох тамах, 1887-1902).
8. Галоўныя работы Нікіфароўскага: «Очерки Витебской Белоруссии» (артыкулы ў «Этнографическом обозрении», 1892—1910). «Очерки простонародного житья-бытья в Витебской Белоруссии», 1895, «Простонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах», 1897.
9. Галоўная праца Раманава «Белорусский сборник» (1886—1918) у дзесяці выпусках, у які ўвайшлі самыя рознастайныя віды народнай творчасці - песні, загадкі, казкі, замовы, народныя мелодыі, запісы з галіны народнага быту, вераванняў і да т. п.
10. «Белорусские песни с подробными объяснениями их творчества, языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта», М., 1891.
11. «Белорусские песни», стар. 7-8.
12. Р. С. Попов. Белоруссия и белорусы, М., 1879, стар. 22.
13. Н. А. Добролюбов. Избранные философские сочинения, т. II, 1946, стар. 261.
14. К. Маркс і Ф. Энгельс. Творы, т. 18, стар. 142.
15. У Салаўёва ў сувязі з войнамі Літвы з Масквой і то ў выглядзе ўрыўкаў. Гл. «История России с древнейших времен», кн. 1, стар. 627, 807, 849, 930, 941, 1092, 1103 і інш., СПБ, выданне Таварыства «Общественная польза».
16. У Ключэўскага параграф «Западная Русь» прама ўключан у больш шырокі раздзел «Внешнее положение Московского государства». Гл. «Курс русской истории», ч. 1, лекцыя 45.
17. Бестужев-Рюмин. О том, как росло Московское княжество и сделалось русским царством, СПБ, 1866. Сама назва гэтай кнігі гаворыць, у якім аспекце разглядаў аўтар гісторыю «Заходнерускага краю».
18. Гл. «Начало единодержавия в России».
19. М. О. Коялович. Лекции по истории Юго-западной Руси, 1863.
20. П. П. Батюшков. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края, СПБ, 1890.
21. П. Д. Брянцев. История Литовского государства с древнейших времен, Вильно, 1889.
22. У «Чтениях в историческом обществе Нестора Летописца», кн. 3, 4 і 7, Кіеў, 1889-1893.
23. У «Киевском сборнике в помощь пострадавшим от неурожая», Кіеў, 1892.
24. Гэтая кніга выдадзена ў совецкі час, але ўяўляе з сябе часткова перавыданне, часткова перапрацоўку рада работ, напісаных у дасовецкі час
25. Гл. памянёны твор, т. VI, стар. 81.
26. Том II, вып. 1, пад назвай «Западная Русь и Литовско-русское государство».
27. Асабліва важны: «Очерк истории Кривичской и Дреговичской земель до конца ХІІ в.», 1891; «Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах», 1901; «Очерк истории западно-русского крестьянства в ХVІ в.», 1905.
28. «Юридические записки» Рэдкіна, т. 1, 1841. Даніловіч адзін час быў супрацоўнікам Сперанскага па рабоце над зводам законаў.
29. Киевские Университетские Известия, 1865.
30. Киевские Университетские Известия, 1867.
31. ЖМНП, 1914, II.
32. Н. Н. Любович. К истории иезуитов в литовско-русских землях («Варш. Универс. Изв.», 1888, № 4); История реформации в Польше, 1883; Упадок реформации в Польше, 1890.
33. Жукович. Сеймовая борьба западно-русского дворянства с церковной унией, 1901-1912.
34. Харлампович. Западно-русские православные школы ХVI і начала ХѴІІ в., 1898.
35. Янчук. Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры, 1922. Работа была падрыхтавана да выдання ў дасовецкі час.
36. П. В. Владимиров. Доктор Франциск Скарина, 1888.
37. Е. Ф. Карский. Белорусы, тт. 1 - ІІІ, 1903-1922; Русская диалектология, 1924. Хоць гэтыя работы часткова выдадзены ў совецкі час, але ўся падрыхтоўчая работа да іх была праведзена значна раней.