Беларускі правапіс (1943)/I/А/2

← § 1. Правапіс галосных

§ 2. Правапіс зычных Падручнік Аўтар: Антон Лёсік 1943 год

Б. Націск →

Прапануем да спампаваньня!

§ 2. Правапіс зычных

8. Зацьвярдзелыя зычныя

Правіла 13. Пасьля зацьвярдзелых зычных (ж, ч, ш, ц, р, дж) з галосных пішуцца толькі а, о, у, э, ы: часам, жоўты, жыта, чыгун, шыла, шырыня, рэчка, цыбуля, цэрква, дажджы і г. д.

9. Правапіс глухіх і звонкіх зычных

Звонкія: б, г, г (g), д, ж, з, дз, дж.

Глухія: п, х, к, т, ш, с, ц, ч.

Правіла 14. Звонкія зычныя на канцы словаў і перад глухімі чуваць, як адпаведныя ім глухія, і наадварот: глухія зычныя перад звонкімі чуваць, як звонкія. Але пісаць трэба так, як гэтыя гукі чуваць перад галоснымі:

блізка, а ня бліска, бо блізенька
будка„бутка„будачка
дзядзька „дзяцька„дзядзечка
лыжка„лышка„лыжачка
казка„каска„казаць
хлеб„хлеп„хлеба
лёд„лёт„лёду
ладзь„лаць„ладзіць
боб„боп„бобу
еж„еш„ежа, ежма
касьба„казьба„касіць
просьба, а ня прозьба, бо прасіць
малацьба, а не маладзьба, бо малаціць
пяцьдзясят, а не пядзьдзясят, бо пяцёра

Заўважыць напісаньне словаў: надта, кепска, раптам, шмат, нават, скрозь, мяккі.

Але прыйменьнікі і прыстаўкі, якія канчаюцца на б і д, як: аб, ад, пад, над, перад (прад), заўсёды пішуцца нязьменна незалежна ад таго, стаяць яны перад звонкімі ці глухімі зычнымі:

аб пень	абсыпаць
ад хаты	адхіліць
ад кнігі	адскочыў
пад сьвята	падкінуў
пад шапкаю	падказаць
над табою	надсыпаў
над сабою	надсек
перад сваймі	прадстаўнік
і г. д.

Правіла 15; Прыстаўкі, якія канчаюцца на з, як: з, без (бяз), уз, раз, цераз, перад глухімі зычнымі (к, п, с, т, х, ц, ч, ш) зьмяняюць з на с: скаціўся, скарыстаць, схадзіць, бясконца, беспрацоўны, усход, ускласьці, успомніў, расьціць, раскрыць, рассыпаць, расказаць, растаяць, цераспалосіца і г. д.

Але у гэтых прыстаўках з застаецца бяз зьмены:

1) перад звонкімі зычнымі: згарыць, згінуць, бездапаможны, бяздомны, узгадаваць, зжаліўся, зьбіў;

2) перад в, л, м, н, Р: зваліць, зважыць, злавіць, разламаць, разьмяць, узмацнець, зьняць, узрасьці, разрэзаць, зрабіць і г. д.

3) перад ётаванымі галоснымі е, я, ю: узьехаў, разьязджалі, разьюшаны.

4) Калі з, без (бяз) і цераз пішуцца асобна (прыйменьнікі), дык з на с не зьмяняецца: з хаты, бяз солі, бяз шапкі, цераз сад, цераз поле і г. д.

10. Правапіс д і т (дзеканьне і цеканьне).

Правіла 16. Зычныя д і т у беларускай мове бываюць толькі цьвярдыя: лёд, гарод, вада, другі, хата, халат, плот, бот і г. д.

Пры памякчэньні гэтых гукаў д пераходзіць у дз, а т у ц мяккія (дзь, ць).

лёд	на лёдзе
вада	у вадзе
гарод	у гародзе
буду	будзе
хата	у хаце
халат	у халаце
плот	на плоце
бот	у боце
і г. д.

УВАГА: Перад мяккім в карэнныя д і т заўсёды памякчаюцца: дзьве, дзьвесьце, дзьверы, Дзьвіна, чацьвер, у Ліцьве, у таварысьцьве, амярцьвелы.

Але перад мяккім в не зьмякчаецца:

а) прыставачнае д: адвязаць, адвезьці (адвязу), адвесьці (адвяду) падвезьці, падвесьці, падвесіў, падвячорак, падвязалі і г. д.

б) суфіксальнае т, перад якім ёсьць дз або ц: у грамадзтве, у супрацоўніцтве.

11. Правапіс памякчаных з, с, дз, ц (з «т»).

Правіла 17. Перад мяккімі зычнымі гукі з, с, дз, ц памякчаюцца — чуваць і пішацца: зь, сь, дзь, ць: зьмена, зьвер, зьняць, сьнег, сьвет, сьляза, посьпех, дзьве, дзьверы, цьвіце, цьвет, дзьмяны і г. д.

Але перад г, к, х гэтыя гукі не памякчаюцца: згінуць, схіліць, скінуць.

12. Правапіс злучэньняў зычных.

Правіла 18. Злучэньне дс карэннага д з суфіксальным с у суфіксах ск, ств пішацца праз дз, прыкл.:

заміж:	пішацца:
гарадскі	гарадзкі
людскі	людзкі
суседскі	суседзкі
швэдскі	швэдзкі

а таксама: суседзтва, сьледзтва.

Правіла 19. У злучэньнях стн, стл, здн, рдц, рдн, ждн сярэднія зычныя т, д у мове ня чуваць і ня пішуцца, напр.:

Заміж:	пачэстны	пішацца:	пачэсны
„	постны	„	посны
„	істнаваць	„	існаваць
„	карыстны	„	карысны
„	злостны	„	злосны
„	няшчастны	„	няшчасны
„	пастлаць	„	паслаць (пасьцель)
„	поздны	„	позны
„	сэрдца	„	сэрца
„	міласэрдны	„	міласэрны
„	каждны	„	кажны.

УВАГА: Заміж слова «соўнца» пішацца сонца.

Правіла 20. Калі злучэньне сч чародуецца з ск, дык гэтае злучэньне пішацца праз шч, напр.:

ласка	лашчыцца
воск	вашчына
трэск	трашчыць
піск	пішчыць
польскі	Польшча
прускі	Прушчына
Менск	Меншчына
пяскі	пяшчаны.

Правіла 21. Калі злучэньне цч чаргуецца з дк, дык пішацца праз чч, прыкл.:

нямецкі	Нямеччына
турэцкі	Турэччына
полацкі	Полаччына
слуцкі	Случчына
казацкі	казаччына
старасьвецкі	старасьвеччына.

Правіла 22. Заміж злучэньняў жс, зс, шс, сс, карэнных ж, з, ш, с з суфіксамі ск і ств, чуваць і пішацца с, прыкл.:

Заміж:	прыгожства	пішацца	прыгоства
„	множства	„	мноства
„	божскі	„	боскі
„	рыжскі	„	рыскі
„	пражскі	„	праскі
„	французскі	„	францускі
„	каўказскі	„	каўкаскі
„	птушства	„	птуства
„	харашство	„	хараство
„	чэшскі	„	чэскі
„	беларусскі	„	беларускі
„	палесскі	„	палескі.

УВАГА: У дзеяслоўных формах зваротнага стану (з ся на канцы) злучэньні шс, жс пішуцца этымалёгічна:

мыеш	мыешся
вучыш	вучышся
купаеш	купаешся
ня руш	ня рушся
не парэж	не парэжся

Правіла 23. Злучэньні тс, кс, цс, чс, карэнных т, к, д, ч з суфіксамі ск, ств пераходзяць у мове і на пісьме у ц, прыкл.:

Заміж:	братскі	пішацца	брацкі
„	братства	„	брацтва
„	вар’ятства	„	вар’яцтза
„	студэнтскі	„	студэнцкі
„	сваякскі	„	сваяцкі
„	сваякства	„	сваяцтва
„	казахскі	„	казацкі
„	мастакскі	„	мастацкі
„	грэкскі	„	грэцкі
„	выдавецства	„	выдавецтва
„	купецскі	„	купецкі
„	купецства	„	купецтва
„	ткачскі	„	ткацкі

Правіла 24. Калі карэнныя т, д, ч стаяць перад суфіксальным к, дык тк, дк, чк даюць злучэньні тц, тч, дц, дч і чц, прычым злучэньні тц, дц, чц вымаўляюцца як цц, а злучэньні тч, дч вымаўляюцца як чч, але гэтыя злучэньні пішуцца этымалёгічна, прыкл.:

чуваць:		але пішыцца:
матка	пры маццы	матцы
нітка	на ніццы	на нітцы
загадка	у загаццы	у загадцы
суседка	сусеццы	суседцы
дачка	даццы	дачцы
качка	каццы	качцы
сарочка	у сароццы	у сарочцы
нітачка	па нітаццы	нітачцы
матка	маччын	матчын
суседка	сусеччын	суседчын

УВАГА: Злучэньне дц у лічбоўніках пішацца фанэтычна праз цц: адзінаццаць, дванаццаць, чатырнаццаць, сямнаццаць, васямнаццаць, дзевятнаццаць, дваццаць, трыццаць.

Правіла 25. Калі прыстаўкі з, раз, без, цераз злучаюцца са словамі, якія пачынаюцца з ч, дык пішацца шч: шчасаць, шчышчаць; рашчасаць, рашчухаць, бяшчынства, бяшчэсьціць, шчасьце, рошчына.

Правіла 26: У злучэньнях сч, зч, пры спалучэньні асновы з суфіксамі пішацца як і чуваць, злучэньне шч, прыкладам:

перапісаць	—	перапішчык
разнасіць	—	разношчык
прыказ	—	прыкашчык
паравоз	—	перавошчык
паказаць	—	пакашчык
аб’езд	—	аб’ешчык
пяскі	—	пяшчаны (тут ск
		чародуецца з шч).

Правіла 27. Злучэньні дч, тч карэнных д, т з суфіксамі чы, чык, пішуцца этымалёгічна:

сьлед	следчы
загад	загадчык
газэта	газэтчык

13. Правапіс падоўжаных зычных («падвойных»)

Правіла 28. На месцы старой групы гукаў: галосны + зычны + j + галосны («весе + л + j + е», «жы + т + j + е») у беларускай мове (звычайна на канцы прадметнікаў) атрымаліся падоўжаныя зычныя з прыціснутым вымаўленьнем («падвойныя»).

Падоўжаныя зычныя могуць быць толькі паміж галоснымі:

дзьдзь:	судзьдзя, ладзьдзя, медзьдзю, разводзьдзе, паводзьдзе, дзесяцігодзьдзе.
зьзь:	гразьзю, мазьзю, рызьзё, зьзяе, зазьзяць, палозьзе;
льль:	ральля, Ільля, вясельле, кольле, сольлю, Купальле, гальлё, зельле, прывольле, ільле, ільлецца (лепш — ліе, ліецца).
ньнь:	каменьне, карэньне, заданьне, чытаньне, пісаньне, здарэньне, пытаньне, сумленьне, паведамленьне, узгадаваньне, скарыстаньне, паражэньне, вараньнё;
сьсь:	калосьсе, валосьсе, касьсё, двукосьсе, брусьсе, сугалосьсе, гусьсю;
цьць:	жыцьцё, вецьце, багацьце, куцьця, разьвіцьцё, пяцьцю, дзесяцьцю, дваццацьцю, трыццацьцю;

Але: моладасьцю, старасьцю, шасьцю без падваеньня ц, бо яно стаіць паміж зычным і галосным: «моладась + ц + ю», «шась + ц + ю».

жж:	збожжа, падарожжа, узьбярэжжа;
чч:	сук — суччо, лыка — лыччо, запеччу, у ваччу, ламачча, зарэчча, аблічча;
шш:	узвышша, зацішша, у вушшу, з роскашшу.

Апрача таго падоўжаныя зычныя з прыціснутым вымаўленьнем зьяўляюцца пры злучэньні прыстаўкі з карэнным гукам, ці карэннага н з суфіксальным н, прыкл.: рассыпаць, ссыпаць, бясспрэчна, расьсьмяяўся, аддаць, паддаць, бяззубы, раззлаваўся; але — расказаць (раз’ + казаць, а ня раз + сказаць);

каменны, насьценны, ячменны, конны, машынны, чыгунны, надзённы, раённы, вапенны, карэнны, страшэнны.

Падвойнае цц пішацца:

а) у лічбоўніках: адзінаццаць, дванаццаць, трынаццаць, дзевятнаццаць, дваццаць, трыццаць;

б) у дзеясловах неазначальнай формы і у 3-яй асобе адзіночнага і множнага ліку цяперашняга або будучага простага часу, калі ц стаіць пасьля галосных: мыцца, вучыцца і вучацца, купацца, сьмяяцца; мыецца — мыюцца — памыюцца, купаецца — купаюцца — пакупаюцца і г. д.

Але калі ц стаіць пасьля зычных, дык пішацца адно ц: здасца, ад’есца, наесца.

УВАГА. Зычныя б, п, м і р, а таксама ў не падвойваюцца, прыкл.: бязрыб’е, куп’ё, сям’я, надвор’е, здароўе, салаўі.

14. Ужываньне ь (мяккага знаку) і (’) апострафу.

Правіла 29. ь (мяккі знак) ужываецца:

1) Пасьля мяккіх зычных для абазначэньня іхнае мяккасьці, прыкл.: зьвер, сьнег, дзьве, дзьверы, дзьме, пень, конь, людзьмі, маладосьць, чытаньне, заданьне, зазьзяе, восьмы і г. д.

2) Калі мяккі зычны ня зьліваецца з наступным ётаваным гукам (е, ё, я, ю), прыкл.: зьелі, зьява, зьяўляюцца, разьюшаны, зьехаліся, зьезд, зьіначыць і г. д.

Правіла 30. Апостраф (’) ужываецца, калі цьвярды зычны ня зьліваецца з наступным ётаваным галосным, прыкл.: надвор’е, п’ю, б’ю, куп’ё, сям’я, бар’ер, п’яўка, бязрыб’е, вераб’і, аб’ява, шматкроп’е, саф’ян, аб’ехаць, аб’есьці, пад’ехаў, пад’еў і г. д.