Rodnyje zierniaty (1916)/II/Wosień/Damowyje žywioły

← Busieł

Damowyje žywioły Навукова-папулярны артыкул Аўтар: Іван Гарбуноў-Пасадаў 1916 год Пераклад: Вацлаў Ластоўскі

Koń i byk →

Прапануем да спампаваньня!

Damowyje žywioły.

Jość u nas wiernyje maŭkliwyje pamočniki — damowyje ŭywioły.

Usie wy wiedajecie, što koń wozić cižary; ale nia ŭsie wy wiedajecie, što jość takije staronki, dzie ludzi tolki i žywuć końmi. Heto kačowyje narody uschodniaj Rasiei. Jany hadujuć cełyje ahramadnyje tabuny koniej i dojać ich, pjuć ich małako, robiać z jaho roznyje strawy. S konskaho małaka robiać napitak „kumys“, katory tamtejšyje ludzi achwoča pjuć. U nas kumys pjuć słabyje, chworyje ludzi, kab paprawicca.

Usie wy wiedajecie, što karoŭ dojać. Z małaka robiać masło, syr, twaroh, śmietanu, ale može być wy nia wiedajecie, što na Ukrainie, u niekolkich inšych staronkach dy i u nas miejscami na wołach woziać i aruć ziamlu.

Nia ŭsiudy čeławieku pamahajuć adny i tyje-ž damowyje žywioły, — tolki sabaka słužyć čeławieku i na ściudzionaj poŭnačy i na ŭpalnym poŭdni.

U žycharoŭ paŭnočnych krajoŭ nima ni karoŭ, ni koniej; im zastupajuć karoŭ i koniej aleni. Alenioŭ jany zaprahajuć u lohkije sanački i imčacca, jak wichor, pa hłybokich śniahoch, a letam pa dryhwistych bałotach swajej baćkaŭščyny. Alenioŭ žychary poŭnačy dojać, pjuć ich małako, robiać z małaka zapasy. Miasa alenioŭ jany jaduć, u skury alenioŭ adziewajucca i sa skur alenich budujuć swaje chaty „čumy“. Kali-b nie było alenia u tych ściudzionych krajoch, to blizka saŭsim nia možna było-b žyć tam čeławieku.

U haračych, suchich letam stepach i pustyniach słužyć čeławieku wiarblud. Tolki adzin wiarblud može doŭha abchodzicca biez pićcia i biez jady. Kali-b nie było wiarbludoŭ, čeławieku nia možna było-b i pierechadzić praz heny biazwodnyje stepy i pustyni. Na wiarbludach woziać tawary, jeździać, aruć ziamlu. U haračaj staroncy, u Ehipcie, časta da pary z wiarbludam zaprahajuć bujwała. Bujwał wielmi padobien da našaho byka. U tych haračych staronkach dzie hadujucca słany, aswaiwajuć słanoŭ. Tam jezdziać na słanach, aruć ahramadnymi płuhami, prymušajuć słanoŭ pierenasić wialikije cižary. Słany wielmi razumnyje i dobryje. Kažuć, što sa słanom, jak z niańkaj, možna pakinuć małoje dzicia.

---

Wiarblud. Horb u wiarbluda s sała i jon može być doňhi čas biez jady, tady horb zmienšajecca.

Jość mnoha i roznych inšych damowych žywioł. Može wy prypomnicie sami ješče jakich-niebudź i raskažecie, jak jany słužać čeławieku.

Znajecie wy i roznych damowych ptušak: husiej, wutak, kurej. A kali padumajecie, to može nazawiecie i damowych owadoŭ?

Wy znajecie pčołku. S pieršymi ciopłymi dniami wiasny wyletaje jana sa swajho wulla, lotaje s kraski na krasku, źbiraje pachučy sok i pyłok, niasie ich u wulej i składaje ŭ wuzu, zroblenuju z biełaho wosku. Hety wosk wydzielajecca s cieła pčały, ot, bytcym u nas pot.

Ceły dzień pracujuć pčoły: adny pčoły nosiać miod i pyłok s krasak, kab karmić imi dzietku dy pčału matku, katoraja adna u wulli niasie jaječki. Inšyje pčoły dahledajuć jaječak, čeru i larwak, s katorych wyjduć paśla pčoły.

Wosieńniu pryjdzie čeławiek, wyreže dla siabie wuzu poŭnuju sałodkaho, pachučaho miodu. Jon wyreže hetulki, kab pčołam chapiło astaŭlenaho miodu na ŭsiu zimu.

Pytańnia dla hutarak i piśmiennych rabot. Raskažycie, čym karysny čeławieku koń? Ci nia wiedajecie, jak treba dahladać kania? Ci nia wiedajecie jakich zdareńnioŭ, z jakich widać, jak koń razumny, jak koń lubić čeławieka i druhije žywioły? Raskažycie, jak treba dahladać karoŭ? Čamu karowa žwie žwačku? Pahladzicie, jakije u jaje zuby, jak jana zrywaje trawu? Ci wiedajecie, jak robiać śmietanu, twaroh, masła, syr? Raskažycie, čym słužyć čeławieku sabaka? A čym pamahaje čeławieku kot? Pahladzicie na katowy łapy, pahladzicie na jaho wočy u ciemnacie i pry światle i padumajcie, čamu jany hetak ustrojeny? Raskažycie, jakich wy wiedajecie damowych źwieroŭ, jakije ich nohi, zuby? Na što patrebny inšym s-pamiž źwieroŭ rohi? Čym kožny z ich karysny čeławieku? Jakich wy wiedajecie damowych ptušak? Jak jany žywuć? Čym ich kormiać? Pahladzicie, jak pracujuć pčoły? Čamu u dalokaj poŭnačy nia mohuć žyć koni i karowy?