Karotkaja historyja Biełarusi (1910)/Čaść pieršaja
| ← Materjały da historyi | Čaść pieršaja Падручнік Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1910 год |
Čaść druhaja → |
Прапануем да спампаваньня!
ČAŚĆ PIERŠAJA
ad pieršych časoŭ da ŭcioku Połackich kniazioŭ u Litwu (1129 hod).
Ziemli, prylehajučyje da Zachodnaj Dźwiny, Dniepra i Prypiaci, byli zasieleny z niapomnych časoŭ. Žyli tut narody sławianskaho plemieni, katoryje, jak pakazywajuć narodnyje pieśni, zdajecca, pryjšli siudy z-nad Dunaju. Samaje wialikaje było plemia Krywičoŭ, katoryje žyli kala Dniepra i Dźwiny; tyje Krywičy, što pasielilisia kala reki Połoty, nazywali siabie Połočanami. Kala reki Sožy (ŭ Mahił. hub.) žyli Radzimičy. Pamiž Zachodnaj Ďwinoj i Prypiaćciu — žyli Dreŭlanie, a pamiž Mozyram i Pinskam — Jatwiahi. Usie hetyje plemiony mieli adno z adnym šmat čaho supolnaho i ŭ wiery, i ŭ abyčajach, i dziela hetaho daŭno źlilisia ŭ wadzin Biełaruski narod.
Plemiony Krywičoŭ i Drehowičoŭ u niezapamiatnyje pahanskije časy zajmali wažnaje miejsco ŭ žyćci uschodnich sławianskich narodoŭ; jany stananili wažnuju hasudarstwienuju i kulturnuju siłu ŭ tyje ŭžo časy, kali patomki Rurykowičoŭ zasnowywali mocnaje hasudarstwo na ŭschodzie i poŭdni. Ale historyčnyje wiedamości ab hetych plemionach i ab źjednańni našych plemion ŭ narod biełaruski nie dajšli da nas u našych letapisiach. Dabywajučy s pad pyłu wiekoŭ historyju baćkoŭščyny našaj, my prymušeny, z niechwatu letapisiej, dabywać jaje s tych skupych źwiestak, jakije papali ŭ Kijeŭskije, Noŭhorodzkije i Wałynskije letapisi, a hetyje letapisi uspaminajuć ab nas prypadkam, tolki pry wielmi wažnych zdareńniach, katoryje i ich tady datyčyli. Biełaruskije plemiony žyli asobnym swaim žyćciom i redka miešalisia ŭ sprawy ahulna-ruskije, a dziela taho i wiestki ab ich u ruskich letapiscoŭ redkije i prypadkowyje.
Našy ŭłasnyje letapisi nie zachawalisia, abo ješče nie atkryty dahetul, choć adryŭki hetych letapisiej wyčuwajucca ŭ bolš poznych Ruskich letapisnych zbornikach.
Na obšary Biełaruskaj ziamli ješče da pryzwańnia kniazioŭ u Noŭhorad načali składacca swaje kniažstwy. Samymi wialikimi pamiež imi ličylisia kniažstwy: Smalenskaje i Połackaje, — a ŭ X stalećci ŭspaminajucca ŭžo kniažstwy: Witebskaje, Minskaje, Turoŭskaje, Oršanskaje, Druckaje, Łukomlskaje, Mścisłaŭskaje, Iziasłaŭskaje, Słuckaje, Nowohrudzkaje, Nieświžskaje, Pinskaje, Sołomiereckaje, Mazyrskaje, Kleckaje, Pieresopickaje, Swisłočskaje, Barysoŭskaje i inšyje.
Pa ŭsich hetych kniažstwach chryścijanskaja wiera ŭschodniaho abradu rasšyryłasia ad časoŭ Kijeŭskaho kniazia — Wołodzimira. U tyje-ž časy i niekatoryje Biełaruskije kniažstwy naležali da Kijewa. Ale ŭ XI stalećci za niezaležnaść swaju ad Kijewa paŭstaje Połackaje kniažstwo, i mała-pamału zaharajecca niepryjazń Połočan da Kijewa. Połackaje kniažstwo na zachodzie, tak sama jak Kijeŭskaje na poŭdni, pačynaje złučać drobnyje kniažstwy ŭ wadno. Połacki kniaź zajmaje takoje samaje pałažeńnie miež drobnych swaich kniazioŭ, jakoje zajmaŭ kniaź Kijeŭski miež pałudzienno-ruskich udzielnych kniazioŭ.
Tak sama, jak u pałudziennaj Rusi i Litwie, tak i ŭ Biełarusi drobnyje kniažstwy nie byli złučeny ŭ wadno cełaje hasudarstwo; kroŭ liłasia ŭ damowych wojnach, palilisia harady i sioły. Narod trymaŭsia swajho kniazia datul, pakul bačyŭ u im siłu, a kali toj słabieŭ, narod pierechodziŭ na staranu dužejšaho. Treba wiedać ješče, što na Biełarusi z samych daŭnych časoŭ trymaŭsia wiečewy paradak, pry katorym, pa praŭdzi, kniažstwam kirawaŭ narod, a nie kniaź. U wialikšych haradoch, jak Połack, Minsk, Turoŭ, wieče mieło wialikuju siłu i časta prahaniało niepadabaŭšahosia narodu kniazia i wybirało nowaho. Nia hledziačy na heta, narod krepka lubiŭ rod swaich kniazioŭ; kniaziu druhoha, čužoha rodu, ciažka, dy i nie zusim bieśpiečna było sadzicca na pasad Połackich kniazioŭ. Heta prywiazanaść narodu da rodu kniazioŭ swaich dawodzić nam, što kniazi s pahanskimi litoŭskimi imionami nie byli čužymi kniaziami, ałe naležali da rodu Połackich kniazioŭ; jany kniažecki pasad nie siłaj zabirali, ale sadzilisia na jaho pa radawomu prawu.
Połack — samaje daŭnaje i silnaje z usich biełaruskich kniažstw. Kniažyŭ tut z niapomnych časoŭ rod miejscowych kniazioŭ (ab katorym adna skandynaŭskaja (šwedzkaja) pieśnia ŭspaminaje ŭžo ŭ 6 wieku pa naradžeńni Chrysta). Imion tych kniazioŭ historyja nam nie pierekazała. Najdaŭniejšy wiadomy kniaź heta — Rohwołod, katory kniažyŭ u X stalećci. Raskazywajuć, što u Rohwołoda była wielmi pieknaja dačka — Rohnieda. Da Rohniedy swatałosia mnoha roznych kniazioŭ, pamiež inšymi prysłaŭ swaich swatoŭ i Kijeŭski kniaź Wołodzimir, ale Rohnieda nie chacieła iści za jaho zamuž i atprawiła swatoŭ takimi sławami: «skažycie swajmu kniaziu, što nie idu za rabynyča». (Wołodzimirowa matka była niawolnicaj — rabyniaj). Wołodzimir razhniewaŭsia za heta i napaŭ z silnym wojskam na Połack, uziaŭ jaho, pierebiŭ usiu kniažeckuju siemju, a Rohniedu, zawiozšy ŭ Kijeŭ, prymusiŭ być jamu žonkaj. Rohnieda radziła syna Iziasława. Wołodzimir dla Iziasława na stalicu pabudawaŭ horad Iziasłaŭ (Minsk. hub.) i addaŭ jamu dziedzičnaje połackaje kniažstwo.
Połackije kniazi, Iziasławowičy (poboč z Iziasławičami, jak widać, była staraja linija miejscowych kniazioŭ, jak kniazi Turoŭskije, Pinskije i Horodzieckije, katotyje nijakaho swajactwa praz Wołodzimira s Kijeŭskimi kniaziami nia mieli), zrazu woraho stanowiacca proci Rurykowičoŭ, katoryje kniažyli tady ŭ Kijewi i wiali rod swoj ad Jarosława, dziela čaho zwalisia Jarosławičami. Jarosławičy ŭsimi siłami nienawidzieli Połackich kniazioŭ Iziasławowičoŭ. Čym tłumačycca heta nienawiść, trudna razhadać. Toje tolki peŭna, što ŭ prypadkach najbolšych bied i napaściej čužyncoŭ na Połudzionnuju Ruś, Jarosławičy redka kali pakidali swaje damowyje wojny i swarki, kab ahulnymi siłami baranicca, zatoje jany ŭsie jednalisia i stanawilisia ščyrymi pamiž saboj, kali im prychodziłosia pajści wajnoj na kniazioŭ Połackaho rodu. Widać za pahudkaj narodnaj, katoraja papała ŭ letapisi ab śmierci Rohwołodawaj, prykrywalisia niejkije spradwiečnyje kryŭdy i rachunki za ich. Jak možna uciamić s pryčyn, katoryje wyzywali wojny, Połackije kniazi wykazywali niejkije prawy swaje na Pskoŭskije i Noŭhorodzkije ziemli, ŭ katorych, jak niekatoryje wučonyje kažuć, žyło tak sama plemia Krywičoŭ. U kožnym prypadku pryčyny, dziela katorych «Rohwołožy wnucy wzimajut mieč», mieli swaje hłybokije pryčyny.
Ad Iziasława pačynajecca rod historyčnych połackich kniazioŭ. U 1003 hadu kniažyć u Połacku syn Iziasława — Bračysłaŭ. Ad časoŭ kniazia Bračysława pačynajecca wiadomaje nam z historyi zmahańnie Połacku s Kijewam. Najbolšy razhar zmahańnia prypadaje na čas kniažeńnia syna Bračysławowaho — Ŭsiesława, a ŭnuka syna Rohniedy — Iziasława. Pieršy napaŭ na ziemli naležačyje da Kijewa Ŭsiesłaŭ, — uziaŭšy mnoha niawolnika i bahata ababraŭšy harady, waročaŭsia jon damoŭ u Połack. Kijeŭskije kniazi zastupili jamu darohu. Strašnaja bitwa adbyłasia kala reki Niemihi (pad Minskam); Kijeŭskije kniazi ŭziali Minsk, ale widać, što siły Ŭsiesławowy byli niemałyje, kali, nia hledziačy na wyjhranuju bitwu, wialiki kniaź Kijeŭski prasiŭ miru i klikaŭ u swoj aboz połackaho kniazia. Ŭsiesłaŭ dawieryŭsia i pryjechaŭ u aboz Kijeŭščan z dwumia swaimi synami. Spatkańnie adbyłosia za Dnieprom, kala Oršy. Ale Kijeŭskije kniazi schapili ich u niawolu i atprawili ŭ Kijeŭ, hdzie połackaho kniazia zasadzili ŭ «porub» (ciamnicu) pad kniažeckimi charomami. Tolki nia doŭha byŭ Połacki kniaź ŭ niawoli. Na druhi hod nie ŭdałasia wajna Kijeŭskamu kniaziu s Piečeniehami, — narod zbuntawaŭsia proci jaho i prasiŭ kniažyć u Kijewie Ŭsiesława. Ŭsiesłaŭ zhodziŭsia i kniažyŭ u Kijewie kala waśmi miesiacoŭ, a paśla wiarnuŭsia nazad u swoj rodny Połack.
Ŭsiesłaŭ zajmaje pačesnaje miejsce ŭ historyi našaho kraju: jon patrapiŭ pastawić wysoka swajo kniažstwo, pryłučyŭšy da Połacka kniažstwy: Minskaje, Witebskaje, Oršanskaje, Mścisłaŭskaje, Łukomlskaje, Druckaje, Łohojskaje, Słuckaje, Dzisienskaje, a takže i čaść Liwonii zaležali ad Połackaho kniažstwa. Chacia pry Ŭsiesławie Połack dwa razy pierechodziŭ u ruki Kijeŭskich kniazioŭ, usiož pry im jaho kniažstwo dajšło najbolšaj swajej siły i sławy. Hdzie nia moh uziać Ŭsiesłaŭ siłaj, tam braŭ rozumam i chitraściu. Wiadomy pamiatnik literatury XII stalećcia „Słowo o połku Ihora“ tak piše ab Połackim kniaziu: „kniaź Ŭsiesłaŭ ludziam sud dawaŭ, kniaziam harady paradkawaŭ, a sam woŭkam biehaŭ ad Kijewa da Tmutorakani, pieresiekajučy darohu wialikamu Chorsu (soncu). U Połacku zwoniać zautreniu u swiatoj Sofii, a jon u Kijewie zwon čuje“… Swaim rozumam, niespakojnym charakteram i sławaj čarodzieja Ŭsiesłaŭ nadoŭha astaŭsia ŭ pamiaci narodu; ab im chadzili roznyje kazki-lehiendy, jak ab čarodziei, i niekatoryje z ich papali ŭ pisanyje pamiatniki. Kniažyŭ Ŭsiesłaŭ 87 hadoŭ, pamior u 1101 hadu.
Paśla śmierci Ŭsiesławowaj historyja kniazioŭ Połackaho domu zaciemniajecca, bo ŭ letapisiach haworycca ab ich tołki prypadkam i nazywajuć ich ahulnym imieniem „rohwołožych ŭnukoŭ“, abo uspaminajucca adnym tolki imieniem biez otčiestwa, a ŭ prydatku tady ŭsie kniazi Połackije, abyčajem taho času, nasili pa dwa imiony, s katorych adno było pahanskaje, a druhoje chryścijanskaje, a časam pa try i bolej imion. Hieta ŭsio ješče bolš zaciemniajecca s taje pryčyny, što Ŭsiesłaŭ, umirajučy, padzieliŭ kniažstwo swaje na udzieły i razdaŭ ich synom swaim.
Zmahańnie s Kijewam i doŭhije wojny ciahnulisia i pry naślednikach Ŭsiesławowych — Rohwołodzie i Barysie.
Dobrych kamandzieroŭ wojskam i kniazioŭ chwatało, ale nie było ŭžo taho hramadzkaho i wajennaho ducha, jakim sławilisia časy Ŭsiesławowy. Napasć była krepkaja i upornaja, a ŭ Biełarusoŭ siły raskidywalisia, pačynalisia swarki, nie było nijakaho posłuchu. Naśledki hetaho byli strašnyje. Uwieś kraj dajšoŭ da poŭnaj ruiny. Ziemli, prylehajučyje da Dniepra, Prypieci, Dźwiny, Biereziny — dymilisia pažarami; hareli i puścieli harady i sioły; žycieloŭ, ahrablenych i zranienych — cełymi tysiačami hnali ŭ niawolu i paśla pradawali ŭ dalokuju Aziju. Zawioŭsia abšyrny handel niawolnikami, katory padabaŭsia nia tolki kniaziom, ale i bajaram, zrabiŭšym z hetaho dachodny promysieł. Kijeŭski kniaź Wołodzimir Monomach Oršu, Kopyś, Minsk i Druck zrujnawaŭ da zwańnia. Ŭ kancy smutny hety abraz zakončyŭsia chaŭrusnym pachodam usich kijeŭskich kniazioŭ na Biełaruskije ziemli. U 1127 hadu, napaŭšy na Biełaruś, zništožyli ahniom i miečom Łohojsk, Iziasłaŭ (abo Zasłaŭ) i Połack. U 1129 hadu wialiki kijeŭski kniaź Mścisłaŭ zabraŭ Połackaje i Minskaje kniažstwy i syna snajho Światopołka pasadziŭ na połackim pasadzie.
Pasadziŭšy syna swajho ŭ Połacku, Kijeŭski kniaź idzie na Litwu. Čym była Litwa ŭ tyje časy, historyja nia wiedaje, dyj pryčyny samaj wajny niewiadomyje. Ale heta anošniaje budzie nam jasna s taho, što Połackije kniazi z dawion-daŭna mieli roznyje supolnyje sprawy z Litwoj, što inšyje bližejšyje litoŭskije plemiony zaležali ad Połackich kniazioŭ i što ŭ Litoŭskich ziemlach žyli i Biełarusy ŭ pieramiešku z litwinami. Heta miešanaje biełarusko-litoŭskoje nasieleńnie, widać, nie chacieło zaležać ad Kijewa, ale žedało addzialicca. Siudy, zdajecca, ŭciekła takže i časć połočan, niezdawolenych nowymi paradkami — časć ludziej, addanych rodu swaich kniazioŭ, i ludziej prywiazanych da swabody, a može nawat cełyje družyny s swaimi kniaziami. Tak ci inačej, ŭ tak zwanaj wyšniaj Litwie (ciapierešniaja Wilenskaja hubernia) ŭ tyje časy žyło nie adno Litoŭskaje plemia, ale ŭ pieramiešku z biełarusami.
Straciŭšy swaju dziedzinu, Połackije kniazi šukali prytułku ŭ Litwie i Liwonii. Tam, sabraŭšy družyny, prynialisia jany orhanizawać u kniažstwy tamtejšyje narody i, kab lahčej išła rabota, pakazywali siabie za adnowiercoŭ s tamtejšymi žycielami, a kali była patreba, to i pieremieniaili swaje imiony. Tak mała-pamału jany kłali asnowy Litoŭskamu kniažstwu, až pakul Rynhold, a paśla syn jaho — Mindoŭh nie sabrali silnaho hasudarstwa, złučyŭšy ŭ wadno jak połackich, tak i litoŭskich kniazioŭ. Stalicaj maładoha litoŭskaho karaleŭstwa staŭsia Nawahrudak (ciapier pawietowy horad Minsk. hub.).
