Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/VIII
| ← VII. Idei Skarynaǔskich drukaǔ. | VIII. Mowa Skaryny. Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год |
IX. Značeńnie drukarskaj skarynaŭskaj dziejalnaści dziela dalejšaha raźwićcia drukarstwa ŭ Biełarusi i biełaruskaj kultury. → |
Прапануем да спампаваньня!
VIII. Mowa Skaryny.
[правіць]Sam Skaryna ǔ swaich pradsłoǔjach ćwierdzić, što jon piša knižki „ruskim jazykom". Dyk treba nam nad hetym krychu zatrymacca.
Ziemli, zaniatyja ǔschodnimi sławianami, heta znača: Biełarusami, Ukraincami i Maskoǔcami, za časoǔ Skaryny, a tak-ža prad im i krychu paśla jaho, zwalisia ahulnym imieniem „ruskimi", a mowa ǔsich ich „ruskaj". Nazoǔ hety byǔ pradusim palityčny.
Usie try hetyja narody, paǔstaǔšyja z blizkich i swajackich da siabie plamion uschodnia-sławianskich, mieli mnoha čaho miž saboj padobnaha. I woś-ža stałasia tak, što siarod hetych narodaǔ, na pačatku ich histaryčnaha žyćcia, palityčnuju ǔladu ǔziali ǔ ruki dalokija narmany z plemieni „Rus". Jany zawajowywali sławian i kirawali imi. Z ich paǔstali kniazi „ruskija". Ich patomki, naturalna, źmiašalisia z sławianami i pawoli ničoha ǔžo supolnaha ǔ sabie z narmanskim plemieniem „Rus" nia mieli. Adnak, nazoǔ „ruski" zatrymaǔsia za imi i pašyryǔsia razam z uładaj na ǔsie ǔschodnia-sławianskija ziemli.
Dziela hetaha i piśmienstwa z henaha času, jak siarod Maskoǔcaǔ, tak Biełarusaǔ i Ukraincaǔ, zwałasia hetym ahulnym imieniem „ruskaje". Ale heta nia znača, što jano było niejkim zusim adnalkowym. Nie. Užo ǔ Skarynaǔski čas Biełarusy, Ukraincy i Maskoǔcy stanawili całkom asobnyja narodnaści, kožnaja z ich, praǔda, mieła (jak i ciapier maje) mnoha čaho supolnaha, ale nia mienš i roznaha.
I woś-ža, chacia jašče piśmienstwa kožnaj z ich zwałasia ahulna „ruskim", to jano ǔžo zapraǔdy było, nia hledziačy na supolny ǔ ich element uschodnia-sławianski, tak-ža i biełaruskim, ukrainskim i maskoǔskim zaležna ad taho, ǔ jakoj z hetych mowaǔ što pisałasia: pa biełarusku, ǔkrainsku, ci maskoǔsku. A pišučy, choć i prytrymliwalisia stara-sławianskaj mowy, jak asnowy, to, zaležna ad taho, jakoj narodnaści byŭ hety piśmiennik, ci prosta pierapiščyk, da mowy takoj-ža narodnaści i zbližaŭsia ich twor, bo jon abo časta rabiǔ pamyłki na karyść swajej narodnaści, abo świedama ǔwodziǔ žywyja narodnyja słowy zamiest užo niezrazumiełych stara-sławianskich.
Skaryna wyrazna swaju mowu zawie „ruski jazyk" i wyrazna jaje adroźniwaje ad „jazyka słowienskaho". Budučy-ž sam biełarusam z Połacka i praznačajučy swaje knihi dla dabra imienna swajho narodu, narodu Biełaruskaha, pisaŭ ich, ci lepš pierawodziǔ na mowu imienna biełaruskuju. Najlepšymi świedkami hetaha — jaho-ž ułasnyja knihi.
Dla paćwierdžańnia hetaha padajom tut prykłady Skarynaǔskaj mowy z jaho knižak. Adnačasna zaznačajem, što šmat kamu jana moža zdacca i nie biełaruskaj, prosta dla taho, što ǔ mnohim nie padobna da siańniašniaj biełaruskaj mowy i ǔ mnohim roznaja ad jaje. U adkaz na heta musim prypomnić woś što:
Sioleta światkujem 400 hadoǔ Skarynaǔskaha druku. A za 400 hadoǔ, kab nie źmianiłasia ani trochi mowa Biełaruskaha narodu — zusim niemahčyma. Kožnaja žywaja mowa raźwiwajecca i źmianiajecca, choć u asnowie swajej astajecca tej samaj-ža. Hetak jość z mowaj polskaj, maskoǔskaj i z kožnaj inšaj. Dyk i biełaruskaja mowa, što za časoǔ Skaryny była jašče nia tak daloka ad mowy stara-sławianskaj, na jakoj wučyǔsia hramaty i sam Skaryna, za 400 hadoǔ adbiehła ad jaje niabywała daloka.
Dalej, aprača ǔpływaǔ najsilniejšych na mowu Skaryny mowy stara-sławianskaj, (asnowa) mieli na jaje tak-ža ǔpłyǔ: mowa českaja, (słowy i zwaroty), bo z českich drukawanych knih karystaǔsia Skaryna ǔ Prazie, mowa polskaja i litoǔskaja (słowy), bo ǔ žyćci palityčnym i kulturnym byla tady styčnaść, jak z Palakami, tak i Litoǔcami.
Adnak usie hetyja čužyja ǔpływy i zaležnaści mowy Skaryny ǔ asnowie nie źmianiajuć i jana nie pierastaje być, zhodna sa swaim časam, biełaruskaj.
Dla prykładu źmiaščajem tut adryǔki mowy Skaryny:[1] „Ponieže otpriroženija zwieri chodiaščije wpustyni znajuć jamy swoja. Ptici letajuščija powozduchu wiedajuć hniezda swoja. Riby pływajuščije pomoriu iwriekach čujuć wiry swoja. Pčely itym podobnaja boroniać uljew swoich. Takož iludi ihdie zrodilisia i uskormleny suć pobozie ktomu miestu wielikuju łasku imajuć". (Kn. Judif).
„O sich knihach wsieja Biblii podle małosti rozumu mojeho rozdieły wokratcie połožych. A wčembychsia omylich Razumnieišije poprawtie prašu was, dla Boha i dla pospolitoho dobroho". (Pradsł. ǔ Biblii).
„Čto znamienowała jest niewola tielesnaja synow Izrailewych wojehipcie, nienašuli niewolu dušnuju... Jehipiet poruskyi skazujetsia tiemnosti, Astych nas wywiedie syn božii. Kupina nieopalimaja jasnie znamienowała Začatie biezsiemieni Syna Božija“. (Ischod).
Užo z hetych prukładaǔ bačym, jak mnoha biełaruskaści ǔ mowie Skaryny.
Dla poǔnaści, pawodle Władimirowa, dadajom słowy mowy Skaryny, što astalisia ǔ narodzie až da siańnia, pajaśniajučy tolki nikatoryja, mienš zrazumiełyja.
Biełaruskija slowy, užyvanyja Skarynoj: Siańniašniaje ich značeńnie:
borzdyi, borzdo chutki (a), skory (a)
boronić baranić
bratanna bratawa dačka, plamieńnica
bubon
wiry hniozdy ryb
wichor wichor
wonkach rasiejskaje „wnie“, polsk. „nazewnatrz"
wybledok bajstruk
hospodar panujučy, haspadar (car, karol)
hrabli
hroznyi
hužy
dobro majemaść, a tak-ža dabro ǔ maralnym značeńni.
dakuka
dola častka
družatsia družać
dupło, z dupła
wdymiena pachwina
diadia
diadkowna dziadzina (žonka dziadźki)
žiwota zbawiti pazbawić žyćcia, zabić
Biełaruskija slowy, užyvanyja Skarynoj: Siańniašniaje ich značeńnie:
žužełka
zabrešeć pjes
zahadku zahadał
zahubił
zaručał muž diewicu
ziemielnoje žitie
zorianica zarnica
karčmar
klikun polsk. woźny
kutnii zub
lemieš
licho, ot lichoty
łotokami (sok idzie łatokam)
łučił łučyǔ, trapiǔ, papaǔ
mietnie metna
nawiwało nawoj (u krosnach)
najmit
nieobieždienyi koń
obody abady
oboskominiejuć zuby
obrok
okoličnyi
osot asot, małačaj
pazucha
pohubiti
podworje
podorožnyi
pop
posuły
prihožeho snu
prožira pražora
prostupka
priažonom uwolei pirohu
Biełaruskija slowy, užyvanyja Skarynoj: Siańniašniaje ich značeńnie:
puha
rataj araty, sielanin
robotiaha rabotnik
rozno
rubieži rubiažy, miežy, hranicy
rukawicach zieleznych
ručićsia paručycca za kaho
sienožatiej
skrinia
sostawy ruki sustawy
stanowišče stanowišča
starosta
torh
nietiamił nia ciamiǔ, nie razumieǔ
udatnych mołodcew
uzhorki
urodnaja pola
čobot
šapka
šepietliwoho niehibkoho jazyka
šołom rasiejski: šlem
Jak z cełych adryǔkaǔ, tak i z paasobnych, najbolš charakternych słoǔ i wyražeńniaǔ mowy Skaryny jasna widać jaje biełaruskaść. Piarečyć hetamu niemahčyma. A kali da hetaha dadadziom, što ǔžo ǔ toj čas istnawała ǔ biełaruskaj wymowie dziekańnie i ciekańnie, karotkaje „ǔ“, akańnie, a tak-ža i inšyja ciapierašnija asabliwaści biełaruskaj mowy, dyk budziem mieć poǔnaje paniaćcie ab biełaruskaści Skarynaǔskaj mowy.
- ↑ Blizu ǔsie prykłady Skarynaǔskaj mowy, a tak-ža ahułam cytaty sa Skarynaǔskich knih, źmieščanyja ǔ našaj pracy, uziaty z Wtadimirowa (Francisk Skorina 1888 h.). Autor.