Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/VI

← V. Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pry kancy rasiejskaha caryzmu i na pačatku

VI. Pačatki Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakracyi Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год

VII. BChD ŭ Vilni i pieršyja jaje tut pačynańni →

Прапануем да спампаваньня!

RAZDZIEŁ VI.

Pačatki Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakracyi.
(1917-1920).

§ 1. — Biełaruskaja "Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść" u Pieciarburzie.

Nadyjšoŭ urešcie čas paŭstańnia biełaruskaj chryścijanskaj hramadzkaj arhanizacyi. Vyrasła jana z henych mnohich ziarniat pracy Biełarusaŭ katalikoŭ, ab jakoj my davoli šyraka pisali vyšej. Paŭstać hetkaja arhanizacyja musiła, bo hetaha damahałasia ŭsia papiaredniaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ i hetamu spryjali varunki paśla ŭpadku ŭ Rasiei caratu. Z vybucham rasiejskaj revalucyi, žyćcio kruhom zakipieła. Ludzi arhanizavalisia, tvaryli partyi, zdabyvali dla siabie asabistyja i hramadzkija pravy. Dziakujučy revalucyjnamu ŭzdojmu, praca hetych ludziej i ich arhanizacyjaŭ časta prybirała formy, jakija ničoha dobraha biełaruskamu narodu nie varažyli i jakija časta išli ŭ razrez, jak z biełaruskaj narodnaj ideolohijaj, tak i z samymi asnovami chryścijanstva. Takim čynam siarod Biełarusaŭ katalikoŭ silna adčuvałasia patreba stvareńnia takoj arhanizacyi, jakaja-by, datarnoŭvajučysia da vymohaŭ času, mahła vieści tak-ža pracu i hramadzkuju ŭ zhodzie i na asnovach navuki Chrystovaj.

Arhanizacyja takaja ŭrešcie paŭstała, nazvanaj jana była „Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść". Paŭstała jana ŭ Pieciarburzie ŭ traŭni miesiacy 1917 h. i pratryvała tam badaj praz uvieś hod 1918.

Zakładčykami hetaj „Złučnaści" i hałoŭnymi ŭ joj pracaŭnikami byli viedamyja ks. ks. Biełarusy: dr. F. Abrantovič^[1] i L. Chviećka.

„Złučnaść“ z dnia na dzień rasła i raźvivalasia. Biełarusy, vyhnanyja vajnoj sa svaich chat na čužynu, harnulisia da „Złučnaści", dzie znachodzili słova parady, paciechi i zdarovaje ziernie na lepšuju svaju budučyniu. Siarod śvieckich svajej pracaj u „Złučnaści“ najbolš byŭ karysny prafesar Br. Epimach-Šypiła, a razam z im tak-ža karysna i idejna pracavali ŭ „Złučnaści": Hrečanik, Radzievič, Jacyna i inš. U chutkim časie „Złučnaść" mieła svaju biełaruskuju scenu, piajała ŭ kaściele svaje biełaruskija pieśni i słuchała biełaruskich kazańniaŭ. 8.X.17 h. pačaŭ vychodzić i biełaruski časapis „Krynica",^[2] vydavać jaki pastanaviŭ źjezd ksiandzoŭ Biełarusaŭ u Miensku.

Ab pamysnym raźvićci „Złučnaści" śviedča fakt, što ŭžo ŭ 1917 h. usich upisanych siabroŭ u joj było bolš 300 čalaviek, nia ličačy celaha mnostva tych, jakija, nie naležyŭšy da „Złučnaści" farmalna, naležyli da jaje faktyčna.

„Złučnaść“ miaściłasia ŭ kvaterach ks. ks.: Abrantoviča i Chviećki, dzie jana adbyvała davoli častyja, bo badaj što niadzieli, zborki i narady. „Złučnaść" miela svoj pryhožy ściah dvuch koleraŭ — bieły i vasilkovy; na vasilkovym namalavana „Pahonia", a na biełym abraz Vostrabramskaj Maci Božaj.^[3]

Duža dobruju ideovuju charakterystyku „Złučnaści", a tak-ža apisańnie jaje metaŭ znachodzim u „Krynicy" 1917 h. čytajem tam nastupnaje:

„Dźvie vialikija siły: Volnaść i Arhanizacyja mohuć usio zrabić u našym časie, što patrebna ludziam. Nijakaj arhanizacyi nia moža być biaz volnaści, dy ŭznoŭ volnaść biez arhanizacyi zrobicca nieparadkam anarchijaj. Vialikaja ličba paŭstała roznych arhanizacyjaŭ u cełaj Rasiei i ŭ nas. Kožnaja z ich maje metu najčaściej pamahać jakojść čaści ludziej, kožnaja z ich maje na mecie adnu jakujuści staranu žyćcia. Časta byvajuć arhanizacyi, kab vajavać z druhimi arhanizacyjami. Najlepšaja taja arhanizacyja, katoraja moža davać svaim siabram praśvietu, a z joju kulturu, katoraja dbaje ab dabro siabroŭ ekanamičnaje, dy to-ž nia vykidaje z svajej mety žyćcia relihijnaha. Hetkaj arhanizacyjaj jość Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść". Jana budujecca na vialikich chryścijanskich zakonach, vykazanych praz Papieža Lavona XIII, u jaho akružnych piśmach. Chr. D. Z. maje na mecie złučyć usich chryścijan, najbolš katalikoŭ, u vadnu mocnuju arhanizacyju, katoraja pamahała-b u baraćbie z trudnaściami žyćcia i supakoivała-by patreby dušy. Chr. D. Zł. maje na mecie nie relihijnyja patreby, a ekanamičnyja i hramadzianskija, praniknutyja ducham Chrystovym: biaz nienaviści, biaz niespraviadlivaj baraćby. Idzie da svaje mety roznymi sposabami: najbolš praz praśvietu starych i dziaciej, praz schody, praz stvorvannie roznych ekanamičnych chaŭrusaŭ npr. kramaŭ"...^[4]

Hetaja, kazaŭ-by, prahramnaja deklaracyja pieršaj biełaruskaj chryścijanska-hramadzkaj arhanizacyi, jak bačym, svaim charaktaram, sposabami baraćby za ideały, svaimi metami sapraŭdy sympatyčnaja i pastupovaja.

Tymbolš Bieł. Chr. Zł. sympatyčnaja, što jana była sapraŭdy demakratyčnaj i što svoj idealizm, jak nia treba lepš, pahadžała z ducham času i z istotnymi patrebami biełaruskaha narodu. Zvaročvajem uvahu, što hetaja biełaruskaja chryścijanska-hramadzkaja arhanizacyja zvałasia „Chr. Dem. Złučnaść" i tolki, biaz słova: biełaruskaja. Heta było ŭ imia chryścijanskaha internacyjanału. Ale heta nia pieraškadžała jej być naskroź biełaruskaj, bo naležyli da jaje badaj vyklučna Biełarusy, jakija całkom byli praniaty biełaruskim ducham. Voś što, miž inšym, ab Biełarusi čytajem u „Krynicy":

„My lubim svaju Biełarus... i dziela hetaha chočam pracavać dla jaje i chočam dać toje, što možam, chacia adnu cehlinu dałožym da vialikaj budoŭli, jakaja ciapier pačałasia... Dla nas, jak dla synoŭ sialan, doraha kožnaja piadzia ziamli našaha kraju; zachavać hetu ziamlu dla našych sialan i vyciahnuć z jaje najbolšuju karyść — naša vialikaje zadańnie... Ciapier budujecca naš kraj. My śpiašym to-ž pamahčy ŭ hetaj budoŭli, budziem davać usio, što možam, a kiravać nami budzie śviataja navuka Jezusa Chrysta"...^[5]

Ab hetym pryhožym ideovym charaktary Bieł. Chr. Zł. śviedčać tak-ža faktyčnyja adnosiny jaje da biełaruskich palityčnych arhanizacyjaŭ kirunku sacyjalistyčnaha. Adnosiny hetyja poŭny tolerancyi i vyrazumiełaści.

Tak naprykład u „Krynicy" z 1917 h. (No 3) spatykajem pastanovy Źjezdu (18-24.X.17) u Miensku biełaruskich vajakaŭ, a tak-ža (No 5 i №o 6) adozvy da biełaruskaha narodu "Vialikaj Bieł. Rady", padpisanyja miž inšymi i biełaruskimi arhanizacyjami sacyjalistyčnymi. Źmiest henych pastanovaŭ i adozvaŭ taki, što ścisła biaručy, z punktu hledžańnia chryścijanskaj ideolohii, jany mahli-b i nie pajavicca pounaściu i biez ahavorak u "Krynicy", a tymčasam bačym ich tam, što peŭnie-ž, śviedča ab vysokaj tolerancyi i lojalnaści Bieł. Chr. Dem. Zł. da biełaruskich inšych arhanizacyjaŭ i ab jaje praŭdzivym demakratyźmie.

Što-ž datyča palityčnych pahladaŭ Biel. Chr. Dem. Zł., dyk jana, jak i biełaruskija palityčnyja tahačasnyja arhanizacyi, ab niezaležnaści jašče nie havaryła, a tolki ab Biełarusi aŭtanamičnaj, ab Biełarusi Respublicy, ale ŭ miežach rasiejskaj, demakratyčnaj, fedaratyŭnaj respubliki. Ab hetym spatykajem zaciemki až u niekalki miascoch šaści numaroŭ "Krynicy" z 1917 h.

Charaktar ahułam Bieł. Chr. Dem. Zł. jak u Pieciarburzie ŭ 1917-18 h., tak i paźniej u Miensku (1918-20) i ŭ inšych miascoch, śpiarša pieravažna byŭ katalicki i arhanizacyi hetyja badaj vyklučna z katalikoŭ i składalisia. Ab hetym vyraznyja zaciemki spatykajem u "Krynicy" z 1917-18 h. Charaktar ahulna chryścijanski (razam i kataliki i pravasłaŭnyja) B. Chr. D. Zł. pryniała značna paźniej, bo ŭžo ŭ vilenskim peryjadzie jaje raźvićcia.

Praŭda, paśla revalucyi zakratałasia i duchavienstva pravasłaŭnaje. Ale jano, "budučy ŭ vialikaj zaležnaści ad kazionnych uradaŭ, nia majučy voli ŭ palityčnych i navat u nacyjanalnych spravach, mieniej było śviedamaje. Ale revalucyja i jaho skranuła. Tam i siam pačalisia kazańni ŭ carkvie pabiełarusku. Załažyŭsia sajuz biełaruskaha pravasłaŭnaha duchavienstva. U červieni 1917 h. byŭ u Maskvie źjezd biełaruskaha pravasłaŭnaha duchavienstva. Na źjeździe było kala 700 śviaščeńnikaŭ.

Źjezd pryniaŭ rezalucyi, u jakich było skazana, što śviaščeńniki damahajucca aŭtanomii Biełarusi ŭ fedaratyŭnaj demakratyčnaj rasiejskaj respublicy i navučańnia ŭ škołach pabiełarusku".^[6]

Adnak da stvareńnia samastojnaj i ciahłaj bieł. hramadzkaj arhanizacyi na asnovach chryścijanskaj ideolohii siarod Biełarusaŭ pravasłaŭnych nie dajšło nikoli. I paźniej, kali BChD staniecca ahulna bieł. arhanizacyjaj, hałoŭnuju rol u jej buduć ihrać Biełarusy kataliki.

Praca Bieł. Chr. Dem. Zł. Ŭ Pieciarburzie tryvała, jak my ŭžo skazali, i ŭ 1918 h. Ale centr hałoŭny, jak ahułam biełaruskaha ruchu, tak i Bieł. Chr. Dem. Zł., stvaryŭsia ŭ sercy Biełarusi — Miensku. Dyk snujučy našu dumku, pakiniem chałodny i čužy Pieciarburh i pierakiniemsia ŭ rodny Miensk.

§ 2. — Biełaruskaja "Chryścijanskaja Demakratyčnaja Złučnaść" u Miensku.

U Pieciarburzie Bieł. "Chr. Dem. Złučnaść" pracavała ad 1917 da kanca bolš-mienš hodu 1918. U 1918 h. jašče vychodziać tut dva numary "Krynicy". Adnak praca jaje ŭ hetym druhim hodzie była značna słabiejšaja, bo centram ahulna-biełaruskaha ruchu, što całkom naturalna, staŭsia Miensk, dy aprača taho vajna jšła da kanca i Biełarusy biežancy, jakich było davoli mnoha ŭ Pieciarburzie, z čužyny pavoli viartalisia damoŭ.

Tymčasam ułada była ŭžo ŭ rukach balšavikoŭ i hramadzkaja praca na hruncie chryścijanskim stałasia niemahčymaj. 23.1.18 byŭ vydany dekret ab raździele Kaścioła (Carkvy) ad dziaržavy, što ŭ praktycy raŭniałasia praśledu chryścijanstva i ŭsiakaj chryścijanskaj pracy. Paźniej ks. L. Chviećka byŭ razam z inšymi aryštavany i asudžany ŭ Maskvie na niekalki hadoŭ vastrohu.

25.11.18 Miensk zaniali Niemcy, a ŭ nastupnym hodzie pryjšli tudy Palaki. Pry adnych i druhich Biel. "Chr. Dem. Zł." u Miensku siak-tak žyła i ŭ niekatorych mamentach navat davoli bujna raźvivalasia.

"Krynica" była z Pieciarburhu pieraniesiena tak-ža ŭ Miensk, dzie vyjšaŭ nastupny № 3 21.11.18. Ab metach hetaha časapisu, a taksama ab metach i charaktary Bieł. "Chr. Dem. Zł.", jakoj časapis hety mieŭ słužyć, choć koratka, ale dakładna apisana ŭ samaj "Krynicy". Voś što tam čytajem:

"Ad siańniešniaha dnia "Krynica" budzie vychodzić u Miensku — sercy Biełarusi. Dahetul była jana zdalok ad Baćkaŭščyny, u chałodnym Pieciarburzie, zdalok ad biełaruskaha ruchu, katory ciapier tak šyraka raskinuŭsia pa ŭsiej našaj staroncy i dziela taho nie mahła adbivać u sabie ŭsich staron biełaruskaha žyćcia, nie mahła ŭłavić usich tonaŭ biełaruskaha ruchu. Ciapier-ža, kali "Krynica" ŭžo ŭ rodnaj staroncy, jana budzie pavodle mahčymaści adbivać u sabie ŭsie prajavy biełaruskaha niebaschiłu, usie radasnyja i śvietłyja starony, a taksama i ciomnyja i žudasnyja, katoryja jak hroznyja tučy jašče mo' nia raz zakryjuć nad nami soniejka śvietłaj budučyni.

"Krynica" budzie hamanić ab patrebach kulturnaha i narodnaha adradžeńnia Biełarusi, budzie baranić pravoù biełaruskaha narodu da palityčnaj samabytnaści, budzie staracca padtrymlivać dobryja susiedzkija adnosiny da ŭsich naronaŭ, žyvučych na Biełarusi, budzie stajać na hruncie demakratyčna-chryścijanskim, budzie dabivacca taho, kab na Biełarusi žyli — volnyja hramadzianie ŭ volnaj staroncy.

"Krynica" maje vychodzić dla Biełarusaŭ katalikoŭ, dziela hetaha jana budzie padavać viestki z kaścielnaha i relihijnaha žyćcia, budzie jści da taho, kab "usie byli adno", h. zn., kab nia było nienaviści i padziełu, kab nia było bratniaj vajny pamiž chryścijanaŭ, ale kab była chryścijanskaja miłaść i jednaść".^[7]

Ale, nažal, "Krynicy" u Miensku vyjšaŭ tolki hety adzin 3-ci numar. Jak redaktar-vydaviec padpisaŭ heny numar jašče ks. L. Chviećka. Dalejšamu vydaviectvu stała na pieraškodzie tahačasnaja palityčnaja i hramadzkaja zaviarucha.

Adnak tyja mety i namiery, ab jakich tak pryhoža pisała mienskaja "Krynica", u žyćcio pravodzilisia.

U Miensku śpiarša isnavała Chryśc. Demakracyja internacyjanalnaja, jak adna arhanizacyja. Naležyli da jaje Palaki, Biełarusy i inš. Ale dziela taho, što Palaki pačali ŭvažać jaje za svaju vyklučnuju ŭłasnaść i navat nazyvali polskaj ChD, čaho susim nia było ŭ Pieciarburzie, paŭstała piakučaja patreba załažyć, ci viarniej — uznavić, pieciarburskuju — Biełaruskuju Chryścijanska - Demakratyčnuju hramadzkuju arhanizacyju, całkom samastojnuju i ad nikoha niezaležnuju. Zrabić heta nia było ŭžo tak trudna, bo siabry isnujučaj ChD ahulnaj u bolšaści byli Biełarusy. Isnavali tady ŭ Miensku 3 kružki ChD: katedralny, jaki naličaŭ 500 siabroŭ i dva inšyja pa 80.^[8] U hetym ahulnym liku Palakoŭ było susim mała. Voś-ža biełaruskija chryścijanskija dziejačy ŭ Miensku: ks. V. Hadleŭski, dzie jon byŭ vikarym, a tak-ža: Ant. Krepski, Vieramiej, Balčeŭski, Butrymovič i inš. 5 vieraśnia 1918 h. i pastanavili arhanizavać samastojnuju BChD. Praŭda, ks. V. H. u hetym samym časie, bo 8 vieraśnia, vyjechaŭ u Nieśviež, kudy byŭ naznačany duchoŭnaj uładaj, ale Biełaruskaj Chryśc. Demakracyi było adnak sudžana raźvivacca. Pad kaniec 1918 h. z Pieciarburhu prybyŭ u Miensk, jak rektar śvieža zasnavanaj katalickaj Duch. Seminaryi, ks. dr. Fr. Abrantovič i dalej pavioŭ pracu BChD, nakolki na heta pazvalali tahačasnyja palityčnyja i vajennyja padziei ŭ našym krai.

U 1918 h. ŭ listapadzie miesiacy Niemcy pakinuli Miensk i adyjšli na zachad. Na ich miesca 9.XII. prybyli balšaviki i pačali tak-ža svoj nastup na zachad. U 1919 h. u studni miesiacy jany zaniali Vilniu. Paśla hetaha chutka pačali Palaki ofenzyvu, jakaja 8.VIII.1919 h. daviała da zaniaćcia Miensku. U 1920 h. balšaviki ŭznoŭ pačali nastupleńnie, jakoje ŭznoŭ skončyłasia pabićciom ich pad Varšavaj i daviało da zamireńnia Ryzie, pierahavory ab jakim vialisia ŭ kancy 1920, a skončylisia ŭ sakaviku 1921 h., ustalajučy sučasnyja polska-balšavickija hranicy.

Voś-ža dalejšaja praca BChD, reč jasnaja, nie mahła raźvivaca ani padčas vajennych adstupleńniaŭ i nastupleńniaŭ, ani padčas panavańnia ŭ Miensku balšavikoŭ. Zrazumiełaja reč, što na pracu hetu ŭ Miensku, tak-ža tolki da peŭnaj miery, dazvalała ŭłada polskaja, jakaja tryvała tam niapoŭny (8.VIII.19—11.VII.1920) hod.

Pad kaniec 1919 h. voś što piša "Krynica" (jakaja ŭžo, jak ubačym paźniej, pačała vychodzić u Vilni) ab mienskaj BChD i ab jaje pavadyry ks. F. Abrantoviču:

"Duža mnoha pracuje tut na nivie rodnaj kultury, na nivie adradžeńnia Biełaruskaha narodu ks. dr. praf. F. Abrantovič, rektar Mienskaj Katalickaj Duchoŭnaj Seminaryi. Hety čałaviek z biełaruskaj ščyraściaj, z dziŭnaj śvietłaściaj i šyrokaściaj rozumu, z niazvyčajna ludzkoj i dobraj, šlachotnaj dušoj, sapraŭdy moža być nazvany pieršaradnaj siłaj Biełaruskaha narodu i pavadyrom jahonym, jakoha pracu acanić patrapić tolki historyja.

Nia možna prajści moučki "Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakratyčnaj Złučnaści". Arhanizacyja heta ŭžo isnuje druhi hod; maje jana 200 siabroŭ. Dušoj jaje i vokam — ks. praf. F. Abrantovič. Pad jaho zahadam što niadzieli adbyvajucca sabrańni siabroŭ "Złučnaści", na jakich adbyvajucca roznyja karysnyja hutarki, biełaruskija pieśni i inšyja. "Złučnaść" kali-niekali daje pradstaŭleńnie, zakładaje svaje škoły i kooperatyvy. U kooperatyvach pamysna i vytryvala pracuje Krepski. Siabry "Złučnaści" kućciu prad Kaladami jaduć supolna i taksama razam razhaŭlajucca na pieršy dzień Vialikadnia.

Duža cikavy i šmat značačy prajaŭ u žyćci Biełaruskaha narodu —heta kleryki-Biełarusy. U tutejšaj Katalickaj Seminaryi ŭsich 29 klerykaŭ; z hetych 25 asob — Biełarusaŭ. Znača, tvoracca cełyja kadry, cełyja pałki biełaruskaha maładoha duchavienstva, jakoje z cełaj mocaj vystupaje ŭ abaronie svajho pakryŭdžanaha narodu.

Jość tut i kaściołak (kaplica) dla Biełarusaŭ katalikoŭ, dzie kožnuju niadzielu ks. praf. Abrantovič adpraŭlaje śv. Imšu, havoryć biełaruskija navuki, a chor piaje śviatyja biełaruskija pieśni".^[9]

U hetym-ža duchu raźvivałasia i pracavała BChDZł. tak-ža i ŭ 1920 h. až da adchodu z Miensku Palakoŭ. U hetym časie siabraŭ BChDZł. užo naličajecca až 500^[10] čałaviek; BChDZI. u hetym časie maje niekalki kooperatyvaŭ, prytułak dla biełaruskich dziaciej, a tak-ža biełaruskuju škołu.^[11]

BChDZł. ahułam viała svaju pracu ŭ hetym časie jašče siarod Biełarusaŭ katalikoŭ. Biełaruskaj pracy chryścijanskaj siarod Biełarusaŭ pravasłaŭnych tady jašče badaj nia było susim, kali nia ličyć kolki zdareńniaŭ biełaruskiah kazańniaŭ u carkvie ŭ Miensku, jakija padčas biełaruskich sumnych, ci viasiołych uračystaściaŭ, havaryli śviašč.: Razumovič, na nabaženstvie za dušu paeta Bahdanoviča ŭ 1917 h., śviašč. Birula na nabaženstvie z pryčyny

druhoj hadaŭščyny abvieščańnia niezaležnaści Biełarusi 25.III.20. i inš. § 3. — BChDZł. i ahulna-biełaruskaja palityčnaja praca, Telehrama Vilhielmu II, Palityčnaja "arjentacyja“ BChDZł.

1. Zapaznaŭšysia z paŭstańniem i pracaj BChDZł. ŭ Pieciarburzie i ŭ Miensku, astajecca nam ciapier zapaznacca z učaściem hetaj arhanizacyi ŭ biełaruskaj pracy ahulna-palityčnaj. Vyraźniej havoračy, naležyć nam vyjaśnić spravu adnosin BChDZI. da pieršych ahulna-biełaruskich palityčnych arhanizacyjaŭ u Miensku, da ŭsiebiełaruskaha źjezdu ŭ 1917 h., da aktu abvieščańnia Niezaležnaści Biełarusi ŭ 1918 h. i da biełaruskich uradaŭ, a takža vyjaśnić spravu palityčnaj "arjentacyi" BChDZł.

Kali ŭ 1917 h. pryjšli z Pieciarburhu viestki ab revalucyi, Miensk zavarušyŭsia. Biełarusy strapianulisia razam z inšymi. Pačałasia revalucyjnaja haračaja rabota. U sercy ŭstupiła niejkaja mahutnaja siła. Usiudy zakipieła jak u katle. Narod pajšoŭ na vulicu. Pačalisia manifestacyi. U pieršaj ahulna - palityčnaj manifestacyi pryniali ŭčaście i Biełarusy z svaim asobnym ściaham.

Ahułam havoračy, u hetym revalucyjnym časie Biełarusy nie dramali, a horača, supolnymi siłami, bralisia za biełaruskuju narodnuju i palityčnuju pracu. I tak 24 i 25.III.17 h. u Miensku byŭ sklikany źjezd biełaruskich dziejačoŭ. Na zjezd pryjechali ŭsie, chto tolki moh i nia tolki z Biełarusi, ale i z Pieciarburhu, Maskvy, Kijeva. Ahułam prybyło da 50 čalaviek. Na hetym źjeździe byŭ vybrany pieršy Biełaruski Nacyjanalny K-t na na čale z R. Skirmantam, jaki tady musić dziela niejkich ukrytych metaŭ byŭ horača ŭziaŭsia za biełaruskuju rabotu. U Kamitet hety ad Biełarusaŭ katalikoŭ uvajšoŭ ks. V. Hadleŭski, jaki razam z inšymi biełaruskimi dziejačami ŭ biełaruskim hramadzka-palityčnym žyćci pryjmaje tady dziejnaje ŭčaście. Tak napr. Źjezd vybraŭ delehacyju da rasiejskaha ŭradu i daručyŭ hetaj delehacyi pradstavić staršyni tahačasnaha ŭradu kniaziu Lvovu svaje pažadańni ŭ biełaruskaj spravie, datyčačyja školnictva, samaŭradaŭ i biełaruskaj aŭtanomii. Da hetaj delehacyi tak-ža naležyŭ ks. V. Hadleŭski.

Dalej, hety-ž K-t, miž inšym, vydaŭ pieršuju biełaruskuju adozvu da narodu, redahavali jakuju chr. demakraty razam z sacyjalistami.

Histaryčnaj hetaj adozvy, jakaja, jak-by vyražajučy ideolohiju budučaj BChD, zaklikaje ŭsich Biełarusaŭ i katalikoŭ i pravasłaŭnych da supolnaj narodnaj demakratyčnaj raboty, źmiaščajem tut cikaviejšyja ŭryŭki. Voś jany:

"Biełarusy! Nastała vialikaje śviata svabody. Končyłasia doŭhaja niavola našaj staronki.

Staroje načalstva, katoraje daviało nas da strašennaj niabyvałaj biady, złomlena. Ministry ŭ vastrozie, car adroksia ad prastołu. Kamitet Hasudarstviennaj Dumy ŭziaŭ u svaje ruki kiravańnie narodam. Z Kamitetem iduć rabočyja, vojska, narod.

Novy paradak niasie nam nie bizun i nahajku, nie znevažeńnie našych śviatych dumak ab svabodnaj doli, a niasie volu, niasie praŭdu, niasie pašanu da Biełaruskaha narodu.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Biełarusy! My adzin Narod. Dyk złučymsia ŭ adno, bo ŭ jednaści siła. Niachaj nas ništo nie raździalaje, chaj nia budzie svarki miž Biełarusam pravasłaŭnym i katalikom, bo ŭsie my dzieci adnej Matki-Biełarusi. Hniazdom našym chaj budzie Mienski Biełaruski Kamitet"...^[12]

Biełaruski Nacyjanalny Kamitet miž mnohaj inšaj pracaj, dakanaŭ nastupnaj. Paśla revalucyi, siarod Biełarusaŭ, jak na rodnych ziemlach, tak i na emihracyi ŭ Rasiei, jak hryby pa daždžy, raśli roznyja biełaruskija arhanizacyi. Voś-ža K-t zarehistravaŭ usie hetyja arhanizacyi i z pradstaŭnikoŭ ich 8 i 9.VII.17 h. sklikaŭ u Miensk źjezd. Na źjeździe hetym była vybrana "Centralnaja Rada Biełaruskich Arhanizacyjaŭ i Partyjaŭ". U hetym zjeździe brali tak-ža ŭčaście i Biełarusy kataliki. Byli tam ksiandzy Biełarusy: Astramovič, Łapoška, jaki byŭ siabram Bieł. Nac. K-tu ŭ Mahilovie i inš. Ad ks. M. Šałkieviča była pryvitalnaja telehrama. Vice-staršynioj źjezdu byŭ Ant. Lavicki, piśmieńnik, b. red. katalickaha "Biełarusa". Ahułam bolšaść na zjeździe była pradstaŭnikoŭ "Bieł. Sac. Hramady", jakija ŭ "Centr. Radu" nie sacyjalistych nia vybirali. Praŭda, u Radu ŭvajšoŭ i A. Lavicki, nazvaŭšy siabie narodnym sacyjalistam.^[13]

Słovam, u hetym časie, choć faktyčna ŭžo isnavali siarod Biełarusaŭ roznyja kirunki, a prynamsi dva asnaŭnyja — chryścijanski i sacyjalistyčny, ale navonkach padziełu hetaha vidać tak jak i nia było i ŭsie, zachopleny volnaściaj, pryniesienaj revalucyjaj, supolna pracavali dla adradženskaj spravy biełaruskaha narodu. Jak daloka siahała heta jednaść, niachaj pasłuža, miž mnohimi inšymi, nastupny, jaskravy fakt. Kali zamiest Bieł. Nac. K-tu paŭstala "Centralnaja Rada biełaruskich arhanizacyjaŭ i partyjaŭ", jakoj I sesija adbyłasia 5 i 6 VIII.17, žychary m-ka Śmiłavičy (Mienščyna), kab pasłać svajho pradstaŭnika ŭ henu Radu, napačakańni załažyli "addzieł“ (a dzie byŭ centr i ci byŭ — niaviedama) partyi narodnych sacyjalistaŭ i pasłali ad jaho ŭ Miensk u Centralnuju Radu svajho pradstaŭnika. Usia tut cikavaść u tym, što staršynioj "addziełu" vybrany ks. A. Astramovič, a delehatam vysłany ks. J. Zavistoŭski.

Napisany rukoj ks. Astramoviča pratakoł schodu, na jakim byŭ stvorany heny addzieł "narodnych sacyjalistaŭ", jak duža cikavy histaryčny dakumant, nižej pamiaščajem poŭnaściu:

"Pratakoł. My nižej padpisanyja žychary m-ka Śmiłavič na sabrańni 28 lipnia 1917 hodu pastanavili załažyć addzieł biełaruskaj partyi narodnych sacyjalistaŭ i vysłać pradstaŭnika svajho ks. Janku Zavistoŭska na żjezd biełaruskich partyjaŭ i arhanizacyjaŭ u h. Miensk 5 aŭhusta 1917 hodu. Predsiedacielem vybrany ks. Astramovič, tavaryšam preds. Kajetan Stanišeŭski, sakratarom Haljaš Fiodoroŭ Obrazoŭski, skarbnikam Hiertruda Soboleŭskaja".^[14] Dalej idzie dziesiać ułasnaručnych podpisaŭ.

Nastupnaja Sesija "Centralnaj Rady Bieł. Arhanizacyjaŭ" adbyłasia 15.X.17. Vierchavodzili sacyjalisty. Psycholohija siabraŭ Rady uściaž radykalizavałasia. Mienš radykalnyja elementy, jak napr. chadeki, zmušany byli ad hetaha radykalizmu addalacca. Na hetaj sesii "Centr. Rada Arhan. i Partyjaŭ", papoŭniŭšysia biełaruskimi vajskovymi arhanizacyjami, zamianiłasia na "Vialikuju Biełaruskuju Radu". Uvajšli ŭ hetu Radu biełaruskija arhanizacyi, jak cyvilnyja, tak i vajskovyja. Ci byli chadeki, abo ahułam Biełarusy kataliki, ustalić mnie nie ŭdałosia.

Heta Vial. Bieł. Rada śklikała ŭrešcie histaryčny Ŭsiebiełaruski źjezd u Miensk 5(18)XII.17 h., na jaki prybyło 1167 delehataŭ z hołasam rašajučym i 705 — z daradčym. Narady hetaha źjezdu tryvali da 17(30-31)XII, kali z 17 na 18 ŭnočy balšaviki razahnali jaho kulamiotami.

Na Ŭsiebiełaruskim źjeździe pryjmali tak-ža ŭdzieł i biełaruskija chadeki: ks. J. Versocki, Ant. Krepski, ks. Astramovič, ks. Lapoška, Makoŭski i inšyja, a tak-ža i byŭšy redaktar "Biełarusa" Anton Lavicki (Jadvihin Š.).

Ale ŭžo na hetym źjeździe možna zaŭvažyć, što chadeki taktyku svajej pracy źmianiajuć — nie afišujucca i śviedama adychodziać u bok. Jany ŭžo aficyjalnaha ŭčaścia ŭ źjeździe nia pryjmajuć, choć nieaficyjalna, u piarervach źjezdu, pracujuć dla jaho vydatna.

Z Usiebieł. źjezdu paŭstała: Rada źjezdu, tady Vykanaučy K-t Rady, paśla Narodny Sakrataryjat, urešcie Rada Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Heta apošniaja 25.III.18. abvieściła Niezaležnaść Biełarusi. Miž inšym, paśla hetaha aktu, była pasłana depeša Papie ŭ Rym i Patryjarchu ŭ Maskvu, davodziačy da ich viedama ab Niezaležnaści Biełarusi.^[15] U hetych arhanizacyjach u hetym časie biełaruskich chadekaŭ nia było.

2. Paśla aktu 25.III taho-ž 1918 h. Rada B. N. R. była papoŭniena tak zv. "Pradstaŭnictvam", a takža delehatami ad pravasłaŭnaha Sv.-Mikałajeŭskaha Bractva.^[16]

"Pradstaŭnictva" składałasia z asob tych niekatorych kirunkaŭ, abo i prosta biaz "kirunku", jakija nie ŭvajšli ŭ Vykanaŭčy K-t Rady Ŭsiebiełaruskaha Kanhresu i paśla ŭ Radu B.N.R. U kancy lutaha 1918 h. byŭ vybrany Vykanaŭčy K-t "Pradstaŭnictva", u skład jakoha ŭvajšoŭ i biełaruski katalicki dziajač ks. V. Hadleŭski. Staršynioj byŭ abšarnik R. Skirmunt. U krasaviku taho-ž 1918 h. "Pradstaŭnictva" było pryniataŭ skład Rady B.N.R. Byto heta paśla abvieščańnia Niezaležnaści Biełarusi. 25.IV. Rada B.N.R. vysłała telehramu niamieckamu kajzeru Vilhielmu II, dziakujučy jamu, što jaho armija "asvabadziła" Biełaruś i prosiačy ŭ jaho dalejšaj nad Biełarusiaj "apieki", abiacajučy jamu, što Biełaruś budzie ŭ źviazku (im Bunde) z Hiermanskaj Imperyjaj.^[17] Telehrama heta, jak palityčny akt, a takža i svaim źmiestam, była aktam pamyłkovym. Nia majučy peŭnaści, ci Niamieččyna maje namier dapamahčy budavać Biełaruś, nia možna było z takoj čałabitnaj da Vilhielma II zvaročvacca. Da taho-ž źmiest telehramy daje mahčymaść dumać, što aŭtary jaje žadali bačyć Biełaruś, jak fedaracyjnuju składovuju častku Niamieckaj Imperyi.^[18] Adzin z najbolš vybitnych siabraŭ Rady B.N.R. P. Krečeŭski, z inšymi padpisaŭšy telehramu, papraŭlajučy hetu pamyłku, da kanca svajho žyćcia pracavaŭ u susim praciŭnym kirunku, čym źmiest henaj niaŭdačnaj i pamyłkovaj telehramy.

U Vilni, padčas niamieckaj akupacyi, byŭ niamiecki palityčny agient Edmund Susemihl. Było heta niamieckaje "voka" na biełaruskuju rabotu ahułam, a pradusim na hazetu "Homan". Vilenskaje polskaje "Słowo" pisała, što heny Susemihl, paśla aktu 25.III.18. byŭ u Miensku, "trafił do ugropowania klerykalnego i tam przeforsovał depeszę holdowniczą do Wilhielma II".^[19]

Što aŭtar henaj zaciemki ŭ "Słowie" razumieŭ pad henym "klerykalnem ugrupowaniem", niaviedama. Ale zatym, što ŭ BChDZI. vierchavodzili biełaruskija ksiandzy, moža chto padumać, što heny Susemihl pravioŭ telehramu Vilhielmu II praz Bieł. Chr. Demakracyju. Voś-ža ŭ imia histaryčnaj praŭdy vyjaśniaju, što tak nia było.

U toj čas (krasavik 1918) u Miensku ChD jašče była internacyjanalnaj: polska-biełaruskaj i hetaja ChD, jak takaja, spravy henaj telehramy, jakaja datyčyła tolki Biełarusaŭ, dziela svajho internacyjanalnaha charaktaru, pravodzić nie mahła.

Dalej, ahułam mienskaja ChD, a tak-ža i biełaruskaja jaje frakcyja, u svajej prahramie i ŭ pracy trymałasia davoli ścisła ramak encyklik Lavona XIII, ahraničajučysia da prablemaŭ sacyjalnych, a staroniačysia pracy čysta palityčnaj. Telehrama-ž Vilhielmu — heta byŭ akt naskroź palityčny i nie miaściusia ŭ prahramie ChD.

Słovam, sa spravaj telehramy Vilhielmu II, a znača i z uspomnienym Susemihlem, BChD nia mieła ničoha supolnaha.

I ahułam: u časie revalucyi i paśla jaje, kali jašče panavali revalucyjnyja nastroi, BChDZł. u biełaruskaj čysta palityčnaj pracy vykazvała značnuju ŭstrymlivaść. Pryčyny-ž henaj ustrymlivaści biełaruskich chadekaŭ całkom zrazumiełyja. Tłumačacca jany ducham i charaktaram času i ludziej, a tak-ža ducham i charaktaram ideolohii tahačasnaj BChD.

Byŭ heta čas revalucyi. Rabiłasia tady časta ŭsio toje i tak, čaho pahadzić z ideolohijaj BChD nijak nia možna było. Heta ŭsio, a da taho šukańnie ŭ BChD, u jakoj hałoŭnuju rol ihrali bieł. ksiandzy, dziury časta i ŭ cełym z boku polskaj duchoŭnaj ułady, chadekaŭ u toj čas adsuvała dalej, u cień. Z druhoha-ž uznoŭ boku skrajnija elementy ŭ biełaruskim ruchu, jakija tady pavybivalisia na vierch, i sami chadekaŭ adpichali na zadni plan.

BChD astajecca adnak da tahačasnych biełaruskich dziaržaŭnych pačynańniaŭ całkom lojalnaj i viadzie biełaruskuju nacyjanalnuju, tak-ža niezaležnickuju, pracu inšaj darohaj, zhodnaj z svajej ideolohijaj.

3. Astajecca jašče skazać kolki słoŭ ab palityčnaj "arjentacyi" BChDZł.

U śniežni 1919 h. u Miensku adbyłasia Rada BNR. Na hetaj Radzie nastupiŭ padzieł. Mienšaja hrupa nazvałasia Najvyšejšaj Radaj na čale z A. Łuckievičam i arjentavalasia na Polšč. Bolšaść Rady, zatrymaušy stary svoj nazoŭ: Rada BNR, na čale z V. Lastoŭskim, arjentavałasia na revalucyjnyja siły Biełarusi i častkova na Litvu.

Za kim-ža išli chadeki, na kaho arjentavalisia? Jany, trymajučysia załatoj siaredziny, išli svajej ułasnaj darohaj, snujučy svaju ŭłasnuju niezaležnuju biełaruskuju ideolohiju i arjentujučysia pradusim na svoj ułasny narod.

Praŭda, biełaruskija chadeki, jak kataliki, mieli šmat supolnaha i navat blizkaha z polskaj kulturaj i heta davała mahčymaść Biełarusam pravasłaŭnym lohka dahledzić u bieł. chadekaŭ polskuju arjentacyju^[20] ŭ značeńni palityčnym, čaho sapraŭdy adnak susim nia było.

Biełaruskija chadeki razumieli, što na niekaha arjentavacca, heta znača zdavacca na łasku henaha "niekaha". Tymčasam bieł. chadeki zaŭsiody dobra razumieli, što kožny narod — pradusim sam kaval svajho ŭłasnaha ščaścia.

BChD zaŭsiody trymałasia siaredziny. U spravach sacyjalnych nia kidałasia jana ani ŭ prava, ani ŭ leva, hetak sama i ŭ spravach palityčnych. I tut jana nie "arjentavałasia" ani na Zachad, ani na ŭschod, ale, stykajučysia i ŭ mieru mahčymaści supracoŭničajučy i z pravymi i levymi, z zachodnikami i ŭschodnikami, zaŭsiody jšła svajej biełaruskaj siaredzinaj. Užo tady BChDZł. — heta była sproba biełaruskaj narodnaj syntezy.

Hetaha-ž bolš-mienš stanovišča ad chadekaŭ vymahała, jak ubačym nižej, i ich prahrama, abapiortaja na chryścijanskaj sacyjalnaj navucy.

§ 4. — Praca BChDZł. u Dzisienščynie, Brasłaŭščynie i ŭ inšych miascoch našaha kraju.

Adsunutaja, i adčaści adsunuŭšajasia sama z pryčyny svajej prahramy i tahačasnych abstavinaŭ, ad pracy dziaržaŭna-palityčnaj, BChDZI. času nie marnavala, a znajšła sabie inšuju pracu i inšyja abstaviny dla hetaj pracy. Revalucyjnyja hady 1917 i 1918 BChDZł. šyroka vykarystała dla biełaruskaj pracy ahulna-narodnaj, praśvietnaj, hramadzkaj i navat častkova palityčnaj na terytoryi Dzisienščyny, Brasłaŭščyny i častkova Vilenščyny. Vybrała jana pradusim hetyja terytoryi zatym, što tam dla pracy biełaruskaj ahułam i chadeckaj u asobnaści byli adpaviednyja ludzi dy i adpaviednyja abstaviny. Była tam žmienia idejnych ksiandzoŭ Biełarusaŭ. Pry hetym pa revalucyi, da ŭćviardžeńnia balšavikoŭ, panavala tam, jak i ŭsiudy tady, prosta idealnaja svaboda palityčna-hramadzkaja.

Pieršym u toj čas hramadzkim i biełaruskanarodnym vystupleńniem, jakoje možna nazvać vystuplenniem bieł.-chadeckim, była maja biełaruskaja pramova na sabrańni sialan u vioscy Miłašova, Brasłaŭskaha pav., u červieni miesiacy 1917 h. padčas vybaraŭ novaha vałasnoha staršyni. Mova heta, skazanaja tam pabiełarusku pieršy raz, na temu, jak hramadzianie majuć karystacca z revalucyi, kab jaje nie zmarnavać, mieła tady vialikaje značeńnie na prabudžeńnie ŭ sialan narodnaj biełaruskaj i ahulam hramadzkaj śviedamaści.

Da razbudžeńnia adnak tady tam šyrejšaha biełaruskaha žyćcia na hruncie chryścijanskim, pryčyniusia niamała katalicki arcyb. Edvard Ropp, jaki, viarnuŭšysia z syłki, u žyćcio katalikoŭ Biełarusaŭ unios novy, śviežy, sapraŭdy ažyŭčy pavieŭ. Abjaždžajučy letam 1917 h. tuju čaść svajej Vilenskaj dyecezii, jakaja znachodziłasia na ŭschod ad rasiejska-niamieckaj bajavoj linii, arc. Ropp dazvalaŭ, jak viedama, havaryć pa kaściołach biełaruskija kazańni,^[21] a tak-ža zaachvočvaŭ katalikoŭ Biełarusaŭ, jak duchoŭnych, tak i śvieckich, zakładać arhanizacyi Chr. Dem., dapasoŭvajučy jaje da biełaruskaj narodnaj dušy i ahułam dbajučy ab kulturna-relihijnym i hramadzkim raźvićci Biełarusa.

Vos-ža, dziakujučy hetkamu prychilnamu i spraviadlivamu da Biełarusaŭ stanovišču arcyb. Roppa, pačaŭsia sapraŭdy šyroki biełaruski chryścijanskademakratyčny ruch. Ksiandzy Biełarusy —čytajem u kalendary "Krynica" — "u 1917 h. ad arcyb. Roppa dabilisia dazvaleńnia havaryć biełaruskija kazańni i karystajučysia z abjezdu hetym pastyram Dzisienščyny i Vialejščyny, usiudy, dzie mahli, havaryli biełaruskija kazańni... Sialanie Biełarusy spadavali biełaruskija kazańni. Tady pačali zakładacca hurtki Bieł. Chr. Dem., kab žyćcio i chryścijanskaje i biełaruskaje bolš pahłybić i ŭmacavać"...^[22]

Pieršaj arhanizacyjaj na pravincyi bieł. Chr. Demakracyi byŭ hurtok u Dziśnie, załožany letam 1917 h. Dušoj jaho i faktyčnym kiraŭnikom byŭ ks. dziekan V. Taškun, Litoviec, jaki zaŭsiody da Biełarusaŭ byŭ prychilny i spraviadlivy. Byŭ tak-ža ŭ tym časie zasnavany hurtok bieł. Chr. Dem. u Drui. Zakładčykam i kiraŭnikom byŭ ja, prabyvajučy tady tam na vakacyjach, jak student Pieciarburskaj Duch. Akademii. Pryjmaŭ tak-ža ŭdzieł u pracy hetaha hurtka i ks. F. Abrantovič, jaki prabyvaŭ takža na letnich vakacyjach u Prydrujsku, što lažyć tut-ža kala Drui, na druhim baku raki Dźviny. Adbyvalisia badaj štoniadzieli i štośviata zborki i vialisia hutarki na temy hramadzka-chryścijanskija i biełaruska-narodnyja. Zborki adbyvalisia ŭ klaštornych muroch pry kaściele. Prychodziła na ich zvyčajna mnoha ludziej, pieravažna sialan z usich kancoŭ Drujskaj parafii, a tak-ža častkova i z parafii Prydrujskaj, z Viciebščyny.

Isnavali jašče hurtki bieł. Chr. D. u Baradzieničach i Ikaźni. Załažyŭ ich ja, a stały dahlad nad imi mieŭ ks. V. Šutovič, Baradzienicki probašč.

Jak-by asiarodkam usich hetych chadeckich arhanizacyjaŭ byŭ hurtok u Šarkaŭščynie, dzie probaščam byŭ ks. M. Piatroŭski, jaki akcyju biełaruskaj chadecyi raźviŭ daloka za svaju parafiju i jaki byŭ faktyčnym kiraŭnikom jaje pa ŭsiej Dzisienščynie i Brasłaŭščynie.

"Usiudy ciapier — čytajem u "Krynicy" — zakładajuć i šyrać kružki "Chryścijanskaj Demakracyi". Najbolš jany pašyrany ŭ Vilenščynie, dzie ŭžo daŭno ks. bp. Ropp parupiusia, kab u kožnaj parafii byŭ kružok "Chr. Dem."; ciapier tam užo ŭsie parafii sarhanizavany, majuć svaje kamitety na kožnuju dziekaniju. U Dzisienskaj dziekanii vybrany staršynioj ks. M. Piatroŭski, probašč z Šarkaŭščyny, katory choć jašče karotki čas pracuje, ale ŭžo mnoha zrabiŭ. Jamu na ahulnym źjeździe daručana dabrać sabie dvuch pamacnikoŭ z svajej parafii, kab kiravać spravami "Chr. Dem." ŭsiaje Dzisienskaje dziekanii".^[23]

Šyrokaja, jak bačym, heta praca biełaruskaj chadecyi ŭ 1917 h. była prypyniena nie całkom, ale častkova, pry balšavikoch, a dalej pracavała i raźvivałasia pry niemcach u nastupnym 1918 h. Choć, viedama, pry niemcach było dla chadecyi daloka nia toje, što było jakoha paŭhodu pa revalucyi, za časaŭ ułady rasiejskaj demakracyi. Niemcy zorka sačyli za pracaj BChD i razychodzicca jej nie pazvalali. Asabliva pačali jany na BChD kryva ŭhladacca paśla nastupnaha zdarennia. Upačatku červienia miesiaca 1918 h. niamieckija akupacyjnyja ŭłady zahadali nasielnictvu z usich hmin Brasłaŭščyny sabracca ŭ Brasłaŭje, a nasielnictvu z hmin Dzisienščyny ŭ Dzisnu, kab vyskazacca, da kaho jano choča naležyć: da Rasiei, da Litvy, ci da Kurlandyi. Ab Biełarusi nie ŭspaminali susim. Nia vyjaśniali tak-ža, jakija mieli być našy pravy ŭ Litvie i što heta takoje mieła być hena Kurlandyja. Usie abšarniki i blizkija da ich ciahnuli za Kurlandyju. Sialanstvu stała jasna, što jany chinucca da Kurlandyi pad apieku niamieckich baronaŭ, kab abaranić svaje ziemli. Sialanie, pakinutyja sami sabie, pačali niepakoicca. Ale voś na hety samy źjezd źjaviŭsia tak-ža i ja, jaki pa skančeńni navuk u Pieciarburzie, da vyjezdu svajho ŭ Vilniu, prabyvaŭ časova ŭ Baradzieničach. Ja vidziečy, što sprava tut sapraŭdy niačystaja, rašyŭ pamahčy sialanam vyjści z duža ciažkoha i adkaznaha pałažeńnia. Pamahčy sialanam i pakiravać imi mnie nia było trudna — byŭ ja tam užo šyroka znany i mieŭ na narod vialiki ŭpłyŭ. Voś-ža tysiačnaja hramada sialan na čale sa mnoj arhanizavala vieča prad tym domam, dzie Niemcy naradžalisia z abšarnikami. Na viečy adnahałosna była pryniata pastanova: ustrymacca ad adkazu na niamieckija pytańni ab dziaržaŭnaj prynaležnaści Brasłaŭščyny da naležnaha vyjaśnieńnia spravy i da akančalnaha spynieńnia vajny. Žmieńka-ž abšarnikaŭ pastanaviła tak, jak hetaha chacieli Niemcy — jany vykazalisia za Kurlandyjaj.

Z prysutnych na henym viečy nichto nia znaŭ nastolki niamieckaj movy, kab hramatna ŭłažyć pastanovu. Niekatoryja-ž uznoŭ Niemcy lepš znali rasiejskuju, jak biełaruskuju movu. Dziela hetaha pastanova hena była zredahavana parasiejsku. Charakterna, što vializarnaja bolšaść henaha vieča vykazałasia nia tolki prociŭ pryłučeńnia Brasłaŭščyny da Rasiei, Litvy i Kurlandyi, ab čym pytali Niemcy, ale da vyjaśnieńnia spravy i da akančeńnia vajny — tak-ža i prociŭ pryłučeńnia da... Biełarusi. Hetak zrabić dychtavaŭ zdarovy sialanski instynkt aściarožnaści, bo-ž i ŭ biełaruskim Miensku byli tady jašče Niemcy, i Biełarusi, zaležnaj ad Niamieččyny, biełaruskija sialanie nie chacieli. Hetak-ža sama była ahułam nastrojena i taja intelihiencyja, jakaja jšła razam z sialanstvam. Ja asabista ŭvažaŭ, što, nia hledziačy na ništo, treba vykazacca za prynaležnaść Brasłaŭja da Biełarusi. Adnak maje pierahavory z intelihiencyjaj i z vybitniejšymi sialanami nie daviali ŭ hetaj spravie da ničoha i pryjšłosia paddacca ahramadnaj bolšaści.

Ab telehramie Vilhielmu II, vysłanaj Radaj BNR u Miensku ŭ krasaviku taho-ž 1918 h., ja tady nia viedaŭ ničoha. Prysutnyja na viečy mnohija intelihienty: byŭšyja vučyciali, aficery, čynoŭniki i inš., mahčyma, niešta viedali, i mahčyma, miž inšym, tak-ža i dziela hetaha byli tak varoža nastrojeny da Niemcaŭ, što navat i da Biełarusi svajho kraju nie chacieli dałučać, pakul u Biełarusi znachodzilisia Niemcy. Słovam, jak u Trockaha ŭ Bieraści na pačatku taho-ž 1918 h. vyjšła: „ні мipа, нi войны", tak u nas u Brasłaŭi: "рѣшили воздержаться от рѣшенія вопроса о присоединеніи к какому-либо правительству впредь впредь до окончания всемирной войны".^[24]

Tymčasam niešta za niekalki dzion padobny schod nasielnictva z usich hmin Dzisienščyny ŭ takoj-ža spravie mieŭsia adbycca ŭ Dziśnie. Sialanie prasili mianie pajechać i tudy. Ja zhadziŭsia. Znajšli i vazaka, jaki mieŭ zaviaści mianie z Baradzienič, dzie ja tady prabyvaŭ, až u Dzisnu, viorst 60 — 70 darohi. Skazana — zroblena. U dzień schodu ja apynuŭsia ŭ Dziśnie, kab i tam zastupicca za ludziej prad Niemcami. Ale tut užo zanosiłasia na niešta inšaje. Niemcy, nie zabyŭšysia jašče vystupleńniaŭ maich u Brasłaŭi, kali daviedalisia ab maim pryjeździe z tymi-ž metami ŭ Dzisnu, pastanavili mienie aryštavać. Ab hetym daviedaŭsia ad Niemcaŭ, jakija byvali na klabanii, ks. dziekan V. Taškun i mianie papiaredziŭ. Nia chočučy papaści ŭ koncentracyjny łahier u Niamieččynie, ja na schodzie henym u Dziśnie ŭžo nia vystupaŭ i ciškom vyjechaŭ z Dzisny.

Hety fakt adkryŭ Niemcam vočy na praŭdzivy voblik BChD i nastroiŭ ich da jaje dziejnaści davoli varoža. Adnak praca BChD nia spyniłasia i raźvivałasia dalej. Ja ŭ žniŭni miesiacy 1918 h. pakinuŭ Brasłaŭščynu i vyjechaŭ u Vilniu. Pracu BChD viali inšyja dziejačy — pradusim ks. ks. Biełarusy: M. Piatroŭski i V. Šutovič.

Tak 6 i 7.VIII taho-ž 1918 h. u Hermanavičach, Dzisienskaha pav. adbyŭsia źjezd dekanalnaha katalickaha kleru. Na źjeździe henym, miž inšymi spravami, ab Chr. Dem. pryniata pastanova:

..."Što datyča spravy hramadzkaj pracy — uvažajem, što dzie niama narodnaj śviedamaści, tam niama i kultury. Źjezd ksiandzoŭ dzisienskaha dekanatu vyskazvajecca za toje, što hrunt dziejnaści Chr. D. u dekanacie jość biełaruski.

U spravie ŭłasnaści pryvatnaj, ziamli i pracy pašyrać siarod narodu idei Chr. Demakracyi...

U Dzisienskim dekanacie škoły z pryncypu pavinny być biełaruskija z movaj navučańnia biełaruskaj, pry poŭnaj aŭtanomii dla inšych narodnaściaŭ".^[25]

Krychu paźniej, u nastupnych hadoch, z Dzisienščyny ruch hety pavadyry BChD pierakinuli ŭ inšyja častki našaha kraju, jak u Ašmianščynu i Horadzienščynu. U Ašmianščynie, pradusim u Barunach, pracavaŭ u duchu BChD ks. M. Piatroŭski, dzie ad 1919 h. byŭ probaščam.

U Horadzienščynie ŭ 1919-20 h. vioŭ takuju-ž pracu ks. J. Hermanovič, jaki ŭ Łapienicy, Vaŭkavyskaha pav., załažyŭ, jak ab hetym my ŭžo pisali, niekalki biełaruskich škoł, nie havoračy ŭžo ab biełaruskich kazańniach i ahułam ab biełaruskaj hramadzkaj jaho pracy na hruncie biełaruskim i chryścijanskim.

U Pružanščynie (Šeraševa) ŭ tym-ža duchu pracavaŭ ks. Fr. Ramejka, a ŭ Vilenščynie (Łavaryški) — J. Paźniak, paźniej doŭhaletni red. "Bieł. Krynicy".

I tam, jak bačym, BChD u 1917, 18 i nastupnych hadoch, praŭda, "ministerskaj" palityki nie rabiła, čym zajmalisia biełaruskija sacyjalisty, ale zatoje budavała fundamanty biełaruskamu adradženskamu ruchu.

§ 5. — "Ustava i prahrama Chryśc. Dem. Złučnaści Biełarusaŭ".

Kab nie chadzić upociemkach, voščupam šukajučy sabie darohi, BChDZł. mieła svoj arhanizacyjny statut, jaki pakazvaŭ chadekam, jak jany majuć arhanizavacca i pracavać, a tak-ža mieła jana ŭžo i svaju prahramu, jakaja pakazvała tyja mety i ideały, da jakich jany pavinny imknucca.

Pieršyja hetkija: statut i prahrama BChD vyjšli ŭ Miensku ŭ 1920 h. asobnaj knižycaj, pad zahałoŭkam "Ustava i prahrama Chryścijanskaj Demakratyčnaj Złučnaści Biełarusaŭ“.

Na pieršaj bačynie vokładki, u viarchu hetaj knižycy, krasujecca kryž, pad jakim napisana: "nie miačom, a kryžam zmahajemsia". Knižyca heta słužyła adnačasna knižkaj siabroŭskaj chadekaŭ. Dziela hetaha na druhoj bačynie vokładki pamieščany ahpaviednyja rubryki dla ŭłaśnikaŭ knižycy, dla podpisiaŭ partyjnych uładaŭ, a tak-ža dla daty i miesca.

Na pieršaj bačynie samaj knižycy żmieščany teksty z Evanelii: Mat. VI, 31-33 i VII, 24-27. Na druhoj bačynie krasujecca aprabata Mienskaha katalickaha biskupa (Z. Łazinskaha) z dnia 27.IV.20 z aznačeńniem, što aprabata danaja "Minsci in Russia Alba" — u Miensku ŭ Biełarusi.

Dalej u henaj knižycy idzie "ustava", z jakoj niekatoryja punkty, majučyja ŭ sabie źmiest ideolohičny, abo prosta cikavyja ab arhanizacyi viestki, źmiaščajem tut, zatrymlivajučy ich pravapis:

§ 1. Nazyvajecca złucznaść: "Chryścijanskaja Demokratycznaja Złucznaść Biełarusaŭ".

§ 2. Metaju Chryścijanskaj Demokratycznaj Złucznaści Biełarusaŭ jość: zarhanizavańnie ŭsich tych, szto choczuć žyć apirajuczysia na sacyalnaj spraviadlivaści i chryścijanskaj miłaści, pavodle asnoŭ chryścijańskaha svietahladu.

§ 3. Siadzibaj Chryścijanskaj Damokratycznaj złucznaści Biełarusaŭ jość Miensk, polam pracy ŭvieś kraj Biełaruski.

§ 4. Dla zrealizavania met, u § 2 aznaczanych, Chryścijanskaja Demokratycznaja Złucznaść:

a) szyryć aśvietu:

1. praz sabrańni, hutarki, raspravy;

2. praz zakładańnie kursau, aśvietnych hurtkou, bibliotek, czytalniau i t. p.

b) szyryć pracu relihijna-maralnuju:

1. pahłublajučy i ažyulajuczy žyćcio etycznaje i relihijnaje praz nabaženstvy, kazańni, schody, kružki.

c) Viadzie pracu hramadzianskuju:

1. praz vyjazdy na abhlad czužych krajau i cikavych miescau u svaim kraju,

2. praz chory i teatry,

d) pracu ekanamicznuju:

1. zakładajuczy novyje, abo umacouvajuczy staryje supołki, jak napr. koaperatyvy (chaurusnyje kramy), praczkarni, varsztaty i t. p.

2. zakładajuczy kasy uzajemnaj pomaczy, kasy pažyczkovyje, kasy zbornaści, pacharonnyje;

3. zakładajuczy biura pracy, biura advakackaj i doktarskaj pomaczy, zakładajuczy achronki, prytułki i t. p.

§ 5. Chryścijanskaja Demokratycznaja Złucznaść Biełarusau jość maralnaja asoba praunaja, maje pravo uładać ruchomym i niaruchomym dabrom, pradavać i kuplać usiakaje bahaćcie. Chryścijanskaja Demokratycznaja Złucznaść maje svaju ułasnuju piaczatku z nadpisam: "Chryścijanskaja Demakratycznaja Złucznaść Biełarusau u...".

§ 6. Usioju Złucznaściu upraulaje i zavieduje usimi jaje spravami Hłauny Urad.

Urad Hlauny składajecca z 10 siabrou Złucznaści i adnaho patrona, katorym pavinien być katalicki ksiądz.

§ 10. Siabram Chryścijanskaj Demokratycznaj Złucznaści Biełarusau može być kožny chryścijanin, katory pryznaje ustavu Złucznaści i starajacca hetuju ustavu uviaści u žyćcie.

§ 12. 1) Každy siabra pavinien sumlenna vypauniać svaje chryścijanskie pavinnaści.

Paśla idzie u uspomnienaj knižycy prahrama BChD, "napisana na asnovie teoryi i praktyki Chr. Demakracyi na usim śviecie", jakoj pryncypovyja i bolš cikavyja punkty, takža nie źmianiajučy ich pravapisu, pamiaščajem nižej dasłoŭna:

I. Ahulnyje pryncypy: 1) Chryścijanskaja Demokracyja jość hramadzianskaja suviaź, szto chocza zavieści ład na śviecie na asnovie chryścijanskaj demokratycznaj spraviadlivaźci, rounaści, miłaści i svabody. Z natury svajej Chr. D. jość evalucyjnaja, nadpalitycznaja, mižnarodnaja, nadstanovaja.

2) Chr. D. zmahajecca pierad usim z kapitalizmam, u katorym baczyć adnu z najvažniejszych pryczyn biednaści i nędzy pracounych mas i chocza zaviaści taki ład, kab kožnamu czałavieku mahczyma było svajeju pracaju zdabyć sabie chleb patrebny i karystać z usiaho kulturnaha bahaćcia. Ch. D. proci usiakich pryvilejau klasavych.

3) Ch. D. pryznaje prava istnavańnia, raźvićcia i kiravańnia saboj choćby najmienszaha narodu kožnaha i uvažaje razumny i spraviadlivy patryjatyzm za važnuju pružynu u žyćci ludzkim. Zjezd Ch. D. adbyty 14-16 lutaha 1918 h. u Pietrahradzie zajaviŭ, szto u adnosinach da małych narodau jak Litva, Łatvija, Biełarus, Ukraina treba stajać na hruncie pounaha ich samaaznaczenia.

II. Ch. D. i Relihija: Ch. D. buduczy prociu usiakich ahraniczeniau relihijnych u haspadarstvie, ale choczuczy zapeunić svabodu kaściołu katalickamu, žadaje:

1) Kab Kaścioł pryznavausia za instytucyju suverennuju, katoraja kirujecca svaimi ustavami.

2) Kab Kaścioł nie ahraniczausia u pravach i nie pryciskausia uradam.

3) Kab Kaścioł byu u pravie mieć bahaćcie jak ruchomaje tak i niaruchomaje.

4) Kab haspadarstvo adszkadavało kaściołu usie kryudy, kotoryje zrabiło kasujuczy majemaść kaścielnuju.

5) Kab kaścioł moh adkryvać achronki, szkoły, roznymi sposabami viaści aśvietu i kiravać usim hetym.

6) Kab moh adkryvać i szyryć katalickije klasztary.

7) Kab byli kapelany dla szkoł, vojska, balnic i damou pracy.

8) Kab kult relihijny možna było spraulać svabodna.

9) Kab ab padstavach žyćcia katalickaha možna było svabodna havaryć i pravadzić ich u žyćcio, jak každaha czałavieka, tak i cełaha hramadzianstva.

10) Na Biełarusi Ch. D. "Złucznaść" stavić sabie specijalnuju metu: zbližyć usich katalikou i pravasłaunych i abjednać ich u adnej viery z roznymi abradami.

III. Siamja i szkoła: 1) Kab pravo cyvilnaje nienaruszała stałaści i nierazłucznaści małžonstva.

2) Kab nia było małžonstvau mieszanych.

3) Kab pravo nie hvałciło pierakananiau relihijnych i abyczajau siamji katalickaj.

Aprych hetaha Ch. D. chocza:

4) abaraniać dziauczat ad raspuśnikau praz ustanaulenie kar na ich.

5) Zmahacca z publicznaj razpustaj, zakładajuczy damy pracy i papravy.

6) Karać tych lekarau i lekarak, katoryje robiać praktyki zhubnyje dla matak i dziaciej.

7) Stvaryć pravadaustvo fabrycznaje, katoraje zabiaśpieczyło-b utrymanie siamji.

8) Zakładać kvatery dla rabotnikau, kirujuczysia vymahańniami maralnaści i hygieny.

9) Ustrajvać dla rabotnikau u miestach sady, złuczanyje z centrami fabrycznymi tramvajami.

10) Ustanavić srohije pravy dla szynkau i miascou praznaczanych na publicznyje hulni.

11) Uviaści praunuju płatu siamiejnym, katoraj chvaciło-b na utrymańnie nia tolki rabotnika, ale i jaho siamji. Vausim tym, szto datyczyć navuki i adukacji u szkołach Ch. D. trymajecca taho pahladu, szto szkoła jość dalszy praciah siamji, dziela czaho baćki razam z vuczycielami dumajuć jak viaści adukaciju. Urad-ža, zaboczuczysia ab paszyreńni aśviety pamiž hramadzian, jość tolki pamocnikam backou, abo zastupaje ich tam, hdzie baćki svaich abaviazkau vypaunić nia mohuć, abo nia choczuć. Z hetaj pryčyny Ch. D. dabivajecca, kab:

1) uviaści pauszechnaje paczatkovaje navuczańnie u rodnaj movie, nie ustanaulajuczy abaviazku uczycca u szkołach uradavych,

2) zrauniać szkoły pryvatnyje chryścijanskije sa szkołami uradovymi u pravach i dapamohach hraszavych.

3) uviaści navuku relihii katalickaj va usie. szkoły uradovyje i pryvatnyje u rodnaj movie moładzi.

4) damahacca, kab szkolnaja adukacija dziaciej viałasia pavodluh maralnaści chryścijanskaj.

IV. Ułasnaść: Ch. D. pryznaje, szto pryvatnaja ułasnaść jość padstavaj cyvilizacyjnaha postupu hramadzianstva. Nie praciviuczysia, kab ułasnaść pamału pierachodziła u formy kollektyunyje, jak napr. manapoli roznyje i kooperacyi, — Ch. D. žadaje, kab ułasnaść pryvatnaja, jak takaja, usio taki nie kasavalasia. Razam z hetym Ch. D. pierakonana, szto ułasnaść pryvatnaja dajuczy nia tolki pravy, ale i nakładajuczy abaviazki hramadzianskije, pamahaje da vyrablenia u ludziach inicyatyvy i samadzielnaści.

Ch. D. rupicca, kab jak najszyrejszyje słai pracounikau mieli svaje ułasnyje varsztaty pracy i damahajecca:

1) kab zakładalisia centralnyje rabotnickije banki, rabotnickije koaparatyvy złucznaści pracy i druhije arhanizacji,

2) kab biednyje ludzi mahli zdabyvać sabie kvatery, varsztaty i h. d. za pazyczanyje u hetych bankach hroszy,

3) tam, dzie rabotniki najmajucca, kab haspadar dzialiusia z imi dachodami,

4) kab možna było svoj majontak apisać kamu, abo daravać.

Uspravie ziamielnaj Ch. D. žadaje:

1) Kab była padzielena kazionnaja ziemla pamiž bieźziamielnymi i małaziamielnymi z metaj stvareńnia małoj ułasnaści. Hety padzieł majuć zrabić miajscovyje samauprauleńni, majuczy na uvazi usich zainteresovanych, a takža mienszaści narodnyje i relihijnyje.

2) Ahraniczyć vialiku ułasnaść pryvatnuju abłažyuszy jaje vialikimi padatkami.

3) Padniaści i padvyszyć kulturu ziamielnuju dapamohami uradu, pravodziaczy czuhunki, darohi bityje i t. d.

4) Padniaści kulturu chlebarobau, adkryćciam dla ich szkołau, razvodziuczy haspadarstvy prykładnyje, robiaczy vystavy, zjezdy.

U adnosinach da kapitału Ch. D. stavić sabie metaj zmahacca z kapitalizmam vausich jaho formach i nie adkidajuczy kapitału, samomu łuczyć jaho z pracaj u adnych rukach.

2) Zrefarmavać pravy ab tavarystvach akcyjnych, syndykatach i trestach.

3) Zmahacca z usiakaj spekulacijaj na biržy i u handlu. U adnosinach da padatkau Ch. D. radzić:

1) Zaviaści padatki ad dachodau i kapitałaŭ niepradukcyjnych.

2) Skasavać ciažkije padatki na žyunaść i małyje spadki u prostaj linii.

Naahuł navuka Ch. D. jość, kab usie reformy szto da ułasnaści pryvatnaj, vialisia evalucyjna zhodna z padstavami spraviadlivaści hramadzianskaj, a takža ekonomii narodnaj.

V. Praca: Baroniuczy pracouny lud, Ch. D. ža- daje spraviadlivaha prava, katoraje:

1) ustanaviłob ministerstvo pracy.

2) aznaczyłob minimum płaty siamiejnaj, paczy najuczy ad rabot publicznych.

3) adzinakavuju płatu za takuju samuju pracu dla mužczyn i kabiet.

4) u niadzielu i śviatki adpaczynak dla usich.

5) maksimum hadzin pracy.

6) kab nie pracavali u noczy, apracza tam, dzie hetaha nia možna skasavać.

7) kab matki nie pracavali na fabrykach i kab praca dziauczat było ahraniczana.

8) kab dzieci da 14 hadou susim nie pracavali i ahraniczyć pracu małaletnich ad 14-17 h.

9) zabaraniło pracavać moładzi i kabietam tam, dzie heta szkodziło-b ich zdarouju.

10) płacić i u czasie chvaroby, a tak sama cižarnym kabietam 4 tydni pierad i 6 paśla połahu.

1) kab rabotnik mieu zapamohu tady, kali nia maje pracy, abo nia moža pracavać pa chvarobie i staraści.

k) kab byu inspektar fabryczny.

o) kab u szkołach uczyli roznych ramiosłau.

p) kab rabotniki mahli arhanizavacca svabodna. Naohuł Ch. D. žadaje ad prava abarony i arhanizacyi pracy, kab ludzi szananali pracu i razumna pracavali.

VI. Narod i haspadarstvo: Ch. D. baczyć u padziele ludziej na narody apieku Božuju nad ludźmi i pryznaje, szto mova jość niedatykalny skarb kožnaha hramadzianstva, biaz katoraha niema kultury duchounaj i materjalnaj ludziej. Pavodłuh Ch. D. kožny narod maje pravo svabodna raźvivać formy žyćcia svajho narodnaha i patryotycznaha. Ch. D. maje pierekonanie, szto nie narod dla haspadarstva, ale haspadarstvo patrebna dla pažytku i biaśpiecznaha žyćcia narodu. Dziela taho žadaje, kab spravy narodnyje vyszej stavilisia jak palitycznyje, z druhoj starany adnak Ch. D. ahulnaje dabro ludziej stavić vyžej, jak interesy jakoha-niebudź narodu i chocza, kab palityka kiravałasia spraviedlivaściu hramadzianskaj i mižnarodnaj. U hranicach kožnaha haspadarstva Ch. D. žadaje:

1) kab usie narody mieli rounyje pravy i kab łuczylisia z jakim niebudź haspadarstvam tolki na zasadzie dabravolnaj łucznaści volnych z volnymi i rounych z rounymi.

2) kab było rounaje pravo u adnosinach da movy usich narodau va usich uradach haspadarstva.

3) kab pravo dla usich było rounaje nia hledziaczy na narod, relihiju i h. d.

4) kab było mieć pauszechnaje spraviadlivaje hałasavanie.

5) kab ustanouleno biezpłatnuju publicznuju paradu advakackuju.

6) kab była niedatykalnaść asoby hramadzianina, jaho kvatery, ułasnaści i karespondencii.

7) kab praviedzieno volnaść słova, druku i suviaziej, ale z tym, kab kožny adkazvau pierad sudom za szkadlivuju dla hramadzianstva, ci kaho niebudź rabotu, ahitacyju — a takža presu.

8) kab usie, katoryje znachodziacca na słužbie publicznaj adkazvali pierad sudom.

9) uviadzienia samauradu hminnaha i pravincyjalnaha.

10) Sto datyczyć ajczyny svajej — Biełarusi — Ch. Demokratycznaja Złucznaść Biełarusaŭ žadaje, kab jana była cełaj, niepadzielnaj i volnaj.

11) Kab na Biełarusi była roŭnaść i svaboda hramadzianskaja i zapeŭnieny pravy narodnych mienszaściaŭ.

12) kab sojm volnaj Bielarusi, katory budzie vydavać pravy, byŭ vybrany na asnovie spraviadlivaha, pauszechnaha hałasavania i kab tolki jon mieŭ pravo skazać słovo ab uradzie i jaho formie na Biełarusi i ab adnosinach da druhich haspadarstvau. —

Hetak u hałoŭnych punktach vyhladaje ideolohičny voblik BChDZI.

Knižyca "Ustava i Prahrama" zakončana biełaruskim relihijna-narodnym hymnam Andreja Ziaziuli: "Boža, što kaliś narody na asobki padzialiu" i vieršam "Nikoli" taho-ž paeta.

Bieł. Chr. Dem. Zł., jakaja, jak pakazvaje statut i prahrama, — mieła "patronam" katalickaha ksiandza i imknułasia dałučyć da Unii pravasłaŭnych, — u hetym pieršym peryjadzie svajho isnavańnia była arhanizacyjaj vyklučna katalickaj, kaścielna-hramadzkaj i — jak skazana ŭ ahulnych pryncypach prahramy: — "evalucyjnaj, nadpalityčnaj, mižnarodnaj, nadstanovaj".

1. Ks. dr. F. Abrantovič radziusia ŭ 1884 h. Skončyŭšy Duchoŭnuju Seminaryju ŭ Pieciarburzie, u 1906 h. pastupiŭ u Akademiju, jakuju skončyŭ u 1909 h. Daktarat filozofii atrymaŭ u Lovanii (Belhija). U 1915 h. i ŭ nastupnych byŭ prafesaram Duch. Seminaryi ŭ Pieciarburzie. Haloŭny ideoloh „Chryśc. Dem. Złučnaści". Pisaŭ u „Krynicy", a paśla ŭ „Chr. Dumcy".
2. Kalendar „Krynica" na 1921 h., bač. 34.
3. „Krynica" 1918 № 2, „Z Pietrahradu".
4. „Krynica", 1917. №o 5: „Chryśc. Dem. Złučnaść".
5. „Krynica" № 1, 1917: Ad redakcyi.
6. Bieł. Kalendar na 1918 h., bač 28.
7. "Krynica" № 3, 21.11.1918: redakcyjnaja zaciemka.
8. „Krynica" № 3, 1918: „Chr. Dem."
9. "Krynica", 1919, № 12, "Z Miensku".
10. "Krynica" № 1, 1921 h. „Bieł. rel. žyćcio siarod Biełarusaŭ katalikoŭ za 1920 h."
11. Kalendar "Krynica" na 1921 h. „Biel. Chr. Dem."
12. Z ułasnaha archivu.
13. hl. "Вольная Беларусь" 1917. Менск.
14. Z ułasnaha archivu.
15. Pieradavaŭ ab hetym Iv. Luckievič.
16. Краўцоў Макар - Рада Бел. Нар. Рэсп. (Бел. Звон. 1921, № 19).
17. Зборнік "Беларусь", Менск 1924, бач. 202-203.
18. Telehramu padpisali: staršynia Rady B.N.R.: Ivan Sierada, staršynia Sakratarjatu: Jazep Varonka, siabry Rady: Raman Skirmunt, Anton Aŭsianik, Pavał Alaksiuk, Piotra Krečeŭski, Jazep Losik. Za telehramu było 35 hałasoŭ, 4 prociŭ i 4 ŭstrymaŭšychsia.
19. "Słowo" 30.1.38.
20. П. Крэчэўскі - Беларусь у мінулым і сучасным ("Замежная Беларусь", 1926, Прага), bač. 60.
21. hl. maju knižku: „Rodnaja mova ŭ śviatyniach", bač. 95 i nast.
22. Kalendar "Krynica" na 1921 h. Vilnia, art.: „Biełaruskaja Chryścijanskaja Demakracyja".
23. "Krynica". Miensk. 21 lutaha, 1918 h. № 3: „Chryścijanskaja Demakracyja".
24. Постановленіе. 1918 г. іюня 10 дня мы крестьяне делегаты от волостей Дрисвятской, Опсовской, Богинской, Іодской, Слободской, Браславской и Красногорской, арендатори от вышеупомянутых волостей за исключеніем Опсовской и Браславской волостей, представители р-к духовенства от Іодской, Богинской, Перебродской, Дрисвятской и Слободской на собраніи согласно распоряженія высших нѣмецких властей в м. Браславѣ, Ковенской губ, в виду недопущенія соблюдения элементарных формальностей парламентскаго рѣшенія дѣла и непропорціональнаго представительства классов населенія постановили: при таких условиях не участвовать в совѣщаніи с представителями помѣщичьяго класса. Собравшись же отдѣльно рѣшили воздержаться от рѣшенія вопроса о присоединеніи вышеупомянутых волестей к какому-либо правительству, както: Литвы, Курляндіи, Бѣлоруссіи и Россіи впредь до окончанія всемирной войны. (Z ułasnaha archivu).
25. Pratakoł sabrańnia ks.ks. u Hermanavičach 6 i 7.VIII 1918 h. (z ułasnaha archivu).