Хрэстаматыя новай беларускай літэратуры (1927)/II/Б/Якуб Колас/У Палескай глушы

← Казкі жыцьця

У Палескай глушы Аповесьць Аўтар: Якуб Колас 1927 год

Увагі →

Іншыя публікацыі гэтага твора: У палескай глушы.

Прапануем да спампаваньня!

У Палескай глушы.^[1]

(Повесьць).

3 ПРАДМОВЫ АЎТАРА.

Апавяданьне „У палескай глушы“ ёсьць нязначны адбітак жыцьця вясковае інтэлігенцыі і галоўным чынам вясковага настаўніцтва.

Жыцьцё гэта адносіцца к самаму пачатку 20-га веку, да часоў першае рэволюцыі 1905 году. Выхаваная пры чыста казармавых абставінах, узгадованая па катэхізісу Філарэта і нашпігованая начынкаю ў духу «веры, царя і отечества», гэта інтэлігенцыя, штучна адарваная ад жывых крыніц жыцьця, часткаю аставалася вернаю казённым прынцыпам, часткаю, ня бачучы прасьветліны, апускалася на дно і зацягалася балотам. Болей-жа дзейная і жывая частка яе імкнулася зьліцца з гэтымі крыніцамі і вобмацкам шукала дарог, каб пазнаць „корань рэчаў“.

СЬЦЯПАН РЫЛКА.

У глухую вёску Палесься, Цельшына, наяжджае новы, малады, толькі-што скончыўшы настаўніцкую сэмінарыю вучыцель Лабановіч. Ад школьнай старажыхі з тыпічнымі рысамі сялянкі старога складу, ён даведваецца аб вакалічнай інтэлігенцыі і паненках. Пастанаўляе рабіць адведзіны.

У нядзельку раненька, чуць толькі заграла чырвань на ўсходзе, Лабановіч сядзеў ужо на сене ў драбінах і выяжджаў з вёскі. Невялічкая вёска ў адну вуліцу выглядала няпрыветна й няпрытульна. На ўсім ляжала пячаць нядбаласьці й нейкай недаробленасьці, як-бы тутэйшыя гаспадары будавалі яе на скорую руку і ўсё рабілі да часу і яшчэ ня ўправіліся даць ёй той лад і парадак, якімі наагул адзначаецца беларуская вёска. Вуліца была роўная й шырокая. Амаль што не каля кожнай хаты ляжалі кучы бярвеньняў і гнілі, але нікому ня прыходзіла ў галаву палажыць кладачку хоць проціў свае хаты, каб льга было прайці праз балота, у якім тапілася гэта вуліца. А гразь была густая, чорная, як дзёгаць, разьмешаная паляшуцкімі лапцямі, быдлячымі^[2] й конскімі нагамі. Але паляшукі звыкліся й зжыліся з гэтаю гразьзю й не зварачалі на яе ўвагі. Хаты былі больш новыя, пабудованыя з тоўстага й гладкага лесу. У раскладзе гаспадарскіх будынін на дварэ таксама ня было пэўнага парадку й сыстэмы, а ўсё было навалена, як папала.

Адным словам, жыхарства гэтай вёскі выяўляла сабою праўдзівых дзяцей лесу, якія як-бы зусім яшчэ нядаўна асталяваліся тут і толькі-што пераходзілі ад аднае формы жыцьця да другое. Усе яны былі заўзятыя паляўнічыя, захопліваліся адным толькі відам стрэльбы й былі адлічнымі^[3] стральцамі. Сялян другіх вёсак, якія жылі больш пры палёх, яны называлі палянамі й гэтым самым як-бы адрозьнівалі іх ад сябе, жыхароў лесу. А лесу й балот тут быў непачаты край. Сама вёска стаяла на невялічкай палянцы сярод лесу й хмызьнякоў і Лабановіч усе гэтыя дні чуў сябе як-бы чымся зьвязаным, як-бы на ім была надзета цесная адзежына, бо густыя сьцены лесу адусюль націскаліся на гэту вёску, насядалі з пагрозаю, як-бы яна намервалалася на парушэньне яго законных правоў. Край гэтай палянкі прарэзваўся зялезнаю дарогаю. Дарога йшла каля самай вёскі, захватваючы нават адзін канец вуліцы. Зараз-жа за пераездам пачынаўся лес.

Нізкае сонца пачынала праразацца скрозь макушы^[4] лесу. Неба праясьнялася, падыхаў усходні вецер; лёгкі марозік чуць-чуць зацягаў лужынкі тонкаю пялёнкаю лёду. Вісеўшы ўсе гэтыя дні туман разьвеяўся, усюды пасьвятлела й павесялела. Нават гэты пануры лес крыху праясьніўся й меў больш прыветны выгляд.

— Го, падмарожваць пачало! — весела прамовіў паляшук, Сьцяпан Рылка, які саскочыў з драбінак, выламаў лазіну й хвасянуў ёю свайго худога, але даволі шпаркага коніка.

— Эх, і лесу-ж у вас многа! — сказаў настаўнік, каб разгаварыцца з паляшуком і пазнаёміцца з ім бліжай.

— О, лесу у нас многа! — падцьвярдзіў паляшук і павярнуў твар да настаўніка.

— Гэта вось цяпер, як правялі тут чыгунку, яго пачалі звадзіць, а даўней лес зусім не такі быў. І зьвяр’я было многа. Каля нашае вёскі мядзьведзі вадзіліся. Яшчэ бацька нашага старасты, ведаеш можа? — стары Грыгор, даўнейшага закалу чалавек! — жывога медзьвядзёнка з лесу прынёс, ад мядзьведзіцы адабраў!

— Як-жа гэта ён?

— А бог яго ведае. Сьмелы. Ды й здаровы, як дуб. Дарма, што яму цяпер семдзесят гадоў, а як забушуе часам у хаце Раман, яго сын, стараста наш, то стары, бывае, ня вытрывае, возьме яго на рукі, як хлапчанё, і зараз-жа ўціхамірыць, хоць Раман і ня уломак. Вось як!

І адвезьлі таго медзьвядзёнка грапу^[5] Патоцкаму. Пазваленьне далі Грыгору паляваць у грапскіх лясох, яшчэ й пораху й шроту выдалі.

— А цяпер мядзьведзяў тут няма?

— Не, няма: перавяліся. Туды далей, пад Татарку, сышлі, дзе месца глушэй і лесу болей і дзе меней заглядае вока людзкое… Забараняць пачалі па лесе з стрэльбаю хадзіць, лясьнікоў паставілі, законы строгія пашлі. Але й лес нішчыцца й зьвер зводзіцца.

— А я чуў, што тут яшчэ многа зьявярыны?

— Ёсьць, праўда, але хіба столькі, як даўней? Бабры тут калісь вадзіліся.

Яшчэ й цяпер дзе-ня-дзе можна бачыць сьляды іх будынін… На ўсё пашоў звод, — з нейкаю маркотаю заключыў паляшук і змоўк, аб чымся задумаўшыся.

— Так, дзядзька Сьцяпан: жыцьцё не стаіць на месцы і ўсё на сьвеце мяняецца. Вось у вас зялезную дарогу правялі, заработкаў прыбавілася, гандаль шпарчэй пашоў, новыя людзі зьявіліся. Яшчэ тры гады таму назад у вас і школкі ня было, цяпер пабудавалі школу, вашы дзеці вучыцца будуць, граматнымі стануць, будуць кнігі, журналы чытаць, навучацца, як лепей каля зямлі хадзіць, каб карысьці з яе болей было, бо ўсё-ж палепшаньне ў жыцьці ад навукі йдзе. Нябось і вы, дзядзька Сьцяпан, маеце дзетак, якіх трэба ў школцы вучыць?

— Ёсьць Іван і Пятрук, самыя шкаляры, — уздыхнуў паляшук. У яго адказе настаўнік пачуў нотку нездаваленьня, што яго хлопцам прыходзіцца ў школу йці.

Настаўнік з цікавасьцю пазіраў за паляшуком. Яму падабалася яго паляшуцкая вопратка: чорная выцьвеўшая суконная сьвітка, пашытая да стану, шырокі ў чырвоныя палоскі даматканы пояс і шапка-кучомка свайго вырабу. Доўгія, як у папа, цёмна-русыя валасы, сьветла-шэрыя вочы, сярэдні рост, шырокія плечы, павольнасьць руху й нейкая сур’ёзнасьць выразу твару — як ня трэба лепей стасаваліся з агульным выглядам малюнкаў палескай прыроды.

САХАНЮК.

Пад’ехаўшы да школы, Лабановіч выскачыў з драбінак і ўзышоў на ганак. Дзьверы былі замкнуты. Лабановіч пастукаў. У глыбіні кватэры зараз-жа грукнула крэсла й пачуліся крокі. Дзьверы адчыніліся.

— Выбачайце. Дома настаўнік?

— Вот я. Заходзьце, калі ласка.

Лабановіч пашоў за гаспадаром, нязграбна ступаючы занямеўшымі нагамі.

— Пазвольце пазнаёміцца: ваш калега й сусед — Лабановіч, назваў сябе госьць.

— Саханюк, тутэйшы пэдагог^[6]. Будзьце ласкавы, зьнімайце паліто, сядайце.

Госьць і гаспадар селі каля стала.

— Вы — новы і ў нашых краёх першы раз?

— Новасьпечаны і ў вашых трушчобах маю гонар быць першы раз, — сказаў з усьмехам Лабановіч.

— Ну, як падабаецца вам ваша месца?

— Лепшага месца я й не чакаў: ціхае, глухое. Нішто не пашкодзіць вясьці працу, — прамовіў Лабановіч.

Саханюк звонка засьмяяўся.

— Ах вы, ідэалісты, ідэалісты!^[7] Ці на доўга хваціць вам гэтага ідэалізму? І тым ня меней першы раз бачу чалавека, што так высока ставіць глуш ды яшчэ такую, як ваша.

— У вас тут, выбачайце, большая глуш.

— Як так? — зьдзівіўся Саханюк. У нас — воласьць, грамадзянства: бацюшка, пісар, фэльчар, вураднік, псаломшчык і так збоку людзі часьцей даведваюцца…

— І пэўне з Завітанак сюды хтось завітае, — жартліва ў тон гаспадару прамовіў Лабановіч і кінуў на яго бачлівы погляд.

Гаспадар крыху зьмяшаўся^[8], бо і ён таксама меў ласае вока на дачку пана каморніка, адразу сьцяміўшы, куды цаляе яго сусед.

— А вы хіба былі ў Завітанках? — спытаў Саханюк.

— О, не, — прамовіў Лабановіч — я лічу, што ў завітанскай чараўніцы і так вялікі штат кавалераў, і мая там прысутнасьць ніколечкі не павялічыць яе вагі.

— Калі ў вас, калега, такі погляд на рэчы, — сказаў павесялеўшы Саханюк, — то скажу вам: ня будзеце й вы мець вагі ў тутэйшых паненак.

— А мне ўсё роўна… Урэшце-ж, ці не памыляецеся вы тут, калега? Але гэта — між іншым. Я хацеў-бы прасіць вас, калега, пазнаёміць мяне з вашым грамадзянствам, бо трэба-ж, як кажуць, аддаць кесарава кесараві,^[9] калі-б вы былі ласкавы пайці са мною да пісара, таксама і да бацюшкі, а можа і яшчэ да каго, калі ўжо гэтага вымагае падатак вашага грамадзянства, то я быў-бы вам вельмі ўдзячны. Гэта было-б і скарэй і прасьцей, бо мне яшчэ ніколі не даводзілася выступаць у ролі візытанта^[10].

— А вы чаго-ж так сьпяшаецеся? Разумеецца, я з вамі пайду, тым болей, што й мне трэба зайці да таго, другога, але адаслалі-б вы сваю падводу дамоў, а самі тут паначавалі-б.

— Не, калега. Я яшчэ да работы не прыступаў у школе. Вы, нябось, многа ўжо пасьпелі і я не даганю вас за ўсю зіму. Мне хацелася-б і павучыцца ў вас сяму-таму, бо вы ўжо набілі, як кажуць, руку й маеце практыку.

Дзьверы з другога пакоіку адчыніліся, і на парозе паказалася ўжо немаладая кабеціна. Гэта была старожка. Яна перш уважліва паглядзела на незнаёмага настаўніка, а потым сказала свайму настаўніку паляшуцкаю гаворкаю.

— Да вас, панычу, там маладыцы прышлы лыст напысаць хочуць.

— А сала прынясьлі?

— Ні відаю, панычыку.

— Выбачайце, — сказаў Саханюк да госьця: — я пайду адпраўлю гэтых маладзіц.

І Саханюк пакіраваўся ў кухню, а старожка Матрона, яшчэ раз аглядзеўшы госьця, таксама пашла да кухні. Ясна, хтось даў ёй наказ, як можна лепей разглядзець Лабановіча, каб навясьці аб ім сталыя спраўкі і, як відаць, наказ гэты быў дан ня так здалёку, бо, счакаўшы мінуты дзьве, Матрона матнулася праз вуліцу, маючы кірунак да кватэры пісара.

Астаўшыся адзін, Лабановіч акінуў вокам пакоік свайго калегі. Кватэра гэта была многа лепшая ад яго кватэры.^[11] Было відаць, што Саханюк жыў някепска, прасядзеўшы ў гэтай школе гадоў пяць. І наагул, Саханюк быў больш практык, чалавек матэрыялістычнага^[12] складу. Нейкім чынам умудрыўся ён за гэтыя пяць гадоў, адтрымліваючы дваццаць рублёў пэнсіі на месяц, сабраць капітал у пяць-шэсьць соцен і меў сваю гаспадарку. „Жылаваты чалавек ты, браце!“ — падумаў Лабановіч: „нават за напісаньне лісту не саромяешся браць сала“. На століку ляжалі школьныя журналы. Разгледзеўшы іх, Лабановіч прышоў да заключэньня, што яго калега ня так далёка адышоўся з вучнямі і праканаўся, што ў асобе Саханюка ён ня будзе мець для сябе настаўніка і тут-жа зазначыў, што супольнага між імі вельмі мала і што блізкімі сябрамі яны ніколі ня будуць.

— Ну, цяпер я вольны, можам ісьці, — сказаў увашоўшы Саханюк і падышоў да люстэрка, паглядзеўся, падправіў рыжаватыя вусы, правёў рукою па шчоках, ці добра пабрыты,^[13] і прычапіў больш франтавы галстук. Саханюк быў хлопец сухарлявы, досць высокага росту, меў даволі прыгожы твар, але мала выразныя, жаўтавата-карыя вочы яго крыху псавалі. Таксама была ў яго яшчэ адна загана, загана вымаўляньня: ён ня мог сказаць чыста „р“, а нейк скрадаваў яго й казаў „й“.

— Ты, Мат’ёна, калі я ня п’іду, то астаў абед на вячэю.

Настаўнікі вышлі.

— Куды-ж наўперад пойдзем?

— А давайце пачнём па парадку, каб нікому ня было крыўдна, — адказаў Лабановіч.

Зрабіўшы колькі крокаў,^[14] Лабановіч і Саханюк узашлі на ганак валаснога праўленьня.

— Зойдзем да канцэлярыі, — сказаў Лабановіч: — за адно трэба ўзяць паперы і ўсе вучэбныя прылады.

Настаўнікі пераступілі парог і апыніліся на зборнай. Зборная была прасторна, як абора^[15]. На працілежным яе канцы, на ўзвышшы, адгароджаным балясамі^[16], стаяў вялізны стол, абіты зялёным сукном, а за сталом на шырокім крэсьле засядаў сам пісар. Гэта быў ужо стары чалавек, з шырокаю барадою, напалавіну сівою. Міна яго была нязвычайна важная. Пазіраў ён крыху прыжмурыўшыся, як-бы ён толькі-што занюхаў табакі й зьбіраўся чхнуць. Ня гледзячы на тое, што ў канцэлярыі было цёпла, пісар сядзеў у валенках, бо меў у нагах раматус, і на твары яго адбіваліся ад’знакі хваравітасьці й сьляды калісь вясёлага жыцьця й п’янства, у якім пісар ня меў сабе роўных у воласьці. З гарэлкаю ён ніколі не разлучаўся. Сядзіць у канцелярыі, а ў шафе сярод „гражданских и уголовных дел“^[17] стаяла бутэлька з „царскімі сьлязьмі“, як называлі тагды гарэлку, да каторай часта прыкладаўся Пятро Восіпавіч і ў часы сваіх заняткаў у воласьці. Праўда, такіх часаў у яго было ня так-то многа і ён прыходзіў сюды ў выпадках рэдкіх і важных; усю-ж работу па воласьці вёў яго памочнік, Дубейка, які ўжо лічыўся кандыдатам^[18] на пісарскую пасаду. З гэтай прычыны Дубейка нёс сябе высока, насіў манішку й манкеты й лічыў сябе найпершым кавалерам; старанна прычэсаныя валасы й частае зазіраньне ў люстэрку сьведчылі аб тым, што і ў яго сэрцы засела завітанская паненка.

МАРЫНА І ЯДЗЬВІСЯ.

Лабановіч адведаў сям’ю пісара, дочкі якога цягнуліся на паненак, потым зайшоў да сьвяшчэньніка. Усё гэтае грамадзянства, замкнёнае ў рамкі свайго „балота“, будзённых інтарэсаў — мясцовых плётак — ня вельмі падабалася Лабановічу. Вярнуўшыся дамоў, на адным з сваіх спацыраў ён спаткаў вельмі прыгожую паненку і адведаў свайго суседа, у якога былі дзьве дочкі: малодшая, гадоў 14 — Габрыня і старшая, панна Ядзьвіся ды хлапец-вучань — Чэсь. Тут-жа ён даведаўся, што паненка, якую ён сустрэў на спацыры — была дочка будачніка — Бабініча — Марына. У хуткім часе Лабановіч адведвае і дом будачніка, дзе знаёміцца з ніжэйшымі служачымі чугункі, якія стаялі ў сваім разьвіцьці зусім нізка. Тут-жа пазнаёміўся ён бліжэй і з Марынай.

І само сабою напрашалася параўнаньне гэтых дзьвюх дзяўчын. Панна Марына, бяз спрэчкі, мела перавагу над Ядзьвісяю ў харастве, але разам з гэтым Марына ўступала Ядзьвісе ў разнастайнасьці праяўленьня жыцьця. Марына была ціхая, сталая дзяўчына й напэўна вельмі добрая душа, але гэта была простая дзяўчына і, адлучыўшы ад яе хараство, гэту дзявочую вывеску, ад яе засталося-б мала, тагды як Ядвіся была натура больш многалучная, больш жывая, якая яшчэ ня выявілася й не сфармавалася ў пэўны характар.

Лабановіч усьміхнуўся сам сабе: яму прыпомнілася казка пра асла. Галодны асёл папаў між двох стагоў. Ён спыніўся й пачаў разважаць, да якога стага яму пакіравацца. Разважаў да таго часу, покі ня выпрастаў ногі.

А ўканцы Лабановіч вывеў такое заключэньне, што гэтыя дзьве дзяўчыны захаваюць яго ад таго, каб закахацца ў каго з іх, і яму стала весела.

ЛАБАНОВІЧ І ТУРСЭВІЧ.

Жывучы ў вёсцы Лабановіч знаёміўся з сялянамі, хацеў падыйсьці да іх бліжэй, мірыў іх у сварцы, пробаваў зьбіраць іх да школы, чытаць ім, заахвочваць да вучэньня і г. д. Але з гэтага нічога ня выходзіла. Жыцьцё селяніна, яго думкі былі далёка ад усяго таго, што гаварыў ім вучыцель. Ды і Лабановіч ня мог зусім зьліцца з гэтаю гушчаю, што асабліва выявілася ў спатканьні з вясковаю красуняй, якую ён абразіў. Лабановіч усе думкі скіраваў да тога, каб найлепш паставіць школу. Але яму усё здавалася, што яму гэта не ўдаецца і ён рашыў паехаць параіцца да свайго старэйшага сябра Турсэвіча.

— Скажы ты мне, братка Алесь, — пытаў сябра Лабановіч, ужо лежачы з ім у пасьцелі: — для чаго чалавек на сьвеце жыве? 3 некаторага часу мяне цікавіць гэта пытаньне. Аб гэтым пытаў я нават і сваю бабку.

— Ну, для чаго-ж ён жыве, — прамовіў Турсзвіч.

Сябры громка засьмяяліся.

— Тут ужо, брат, нейкая філёзофія^[19]. І я думаю, што для немца, напрыклад, такое запытаньне і ў галаву ня прыдзе.

— Чаму?

— А таму, што немец — чалавек практычны. Разрашэньне-ж гэтага пытаньня не дае ніякага практычнага рэзультату.

— Значыцца, немец ня ведае, чаго ён на сьвеце жыве? — запытаў Лабановіч.

— Ну, каб такі кілбасьнік ды ня ведаў, чаго ён жыве!

Сябры зноў засьмяяліся.

— Чалавек жыве дзеля дабра, для служэньня праўдзе, каб ствараць нейкія вартасьці жыцьця й каб быць карысным для другіх, — сказаў Турсэвіч.

— Гэта, брат, ён так павінен жыць. Але мы бачым, што жывуць людзі зусім не па гэтаму правілу і пляваць яны хочуць на дабро або на нейкую там карыснасьць. А справа тут стаіць зусім проста і ў гэтым сэнсе ёсьць толькі адна мерка, якая падыдзе да кожнага: жыве чалавек для таго, каб у гэтым жыцьці як можна болей вывудзіць карыснага й прыемнага для сябе.

— Пастой, брат: ты, здаецца, нясеш нейкую „ерась“^[20]. Што-ж па тваему вывуджвае які-небудзь праўдзівы хрысьціянін, адрокшыся ад зямлі з усімі яе дарамі й дабротамі й ідзе ад людзей, каб заставацца на адзіноце з богам? Як прыложыш ты да яго сваю мерку?

— О, гэтыя хрысьціяне — народ вельмі змыслы, і да іх яшчэ дакладней прыстае гэта мерка. Яны, бачыш, маюць вельмі шпаркі разгон і шырока расчыненую губу. Іх не здавальняе зямля й наагул гэты сьвет (хоць і зямлёю яны таксама ня грэбаюць). Ім давай рай, вечнае збаўленьне й бясконцнае ўжываньне радасьці й дабрабыту. А на сваё жыцьцё на зямлі яны пазіраюць, як на спосаб латвей^[21] дастасаваецца да гэтага банкету на тым сьвеце.

— Ты занадта^[22] агаліў гэты сэнс жыцьця, — сказаў Турсэвіч — і тым самым зьневажаеш і чалавека. Ёсьць людзі, што жывуць ідэямі^[23] агульнага дабра. За свае ідэі яны йдуць у вастрогі, на высылкі; за гэтыя ідэі іх крыжавалі, давалі атруту, палілі на кастрох. Тут ёсьць нешта большае, чым асабістая выгада й вывуджваньне карысьці для сябе. І ня можна выводзіць з аднаго прынцыпу дзейнайсьць якога-небудзь жуліка й дзейнасьць чалавека, працуючага ўсё жыцьцё для другіх.

— Гэта толькі здаецца так на першы погляд, — стаяў на сваім Лабановіч: — а гэты прынцып адзін для ўсіх. Справа толькі ў тым, якія ўжываць спосабы, якімі дарогамі йсьці й як разумець гэты прынцып. Але каго ты ня возьмеш: ці то будзе вучоны, вышукваючы новыя законы жыцьця й пракладаючы да яго новыя дарогі, ці то будзе які-небудзь выдумшчык-Эдысон,^[24] ці паэта, ці мастак-маляр, ці прапаведнік новага вучэньня, ці самазрокшыйся дзеяч, вечны служка выключна для другіх, — усе яны выходзяць з таго-ж самага прынцыпу. Ня трэба толькі зьмешваць мэту з тымі дарогамі, якімі гэтыя мэты дасягаюцца.

— А ўсё-ж такі я з табою не згаджаюся, — адказаў Турсэвіч.

— А калі-ж у спрэчках згаджаюцца? Згодзішся, калі аб гэтым добра падумаеш. А цяпер давай хіба спаць, бо, здаецца, ужо пачало разьвідняцца.

---

Шырокі гасьцінець з двама радамі старых бяроз зьбягаў з горкі раўнюсенечкаю сьценкаю кудысь на захад і, чым далей, тым гусьцей здаваліся гэтыя разьвіслыя тоўстыя бярозы, усё болей і болей зьніжаліся яны, а потым зьліваліся ў адзін шнур і замыкаліся сабою самымі, як-бы яны ўпіраліся ў лес і хаваліся за лінію небасхілу.

Ёсьць штось нязвычайна прыгожае ў гэтых прывольных старасьвецкіх шляхох Беларусі. Шырока й размашыста пралягаюць яны ад вёскі да вёскі, ад мястэчак да гарадоў, злучаючы паветы, губэрні й цэлыя краіны. Колькі хараства й чароўнага прывабу ў сініх іх далях! Колькі новых малюнкаў, сьвежых матываў і таемных здарэньняў абяцаюць яны вачом і сэрцу падарожнага! З якою нязвычайнаю сілаю парываюць яны да сябе і як моцна дакранаюцца да струн твае душы! Якая-ж сіла заложана ў гэтых прасторах неабнімных родных шляхоў і якую ўладу маюць яны над табою, неспакойны, вечна заклапочаны падарожны? Ці ня гэта, нікім неказаная казка іх, якая складалася доўгімі вякамі й запісвалася агнявымі літарамі людзкае крыўды ў сэрцах мільёнаў падарожных, што йшлі й ехалі па гэтых шляхох і думалі свае думкі? Ці не яна, гэта летапісь часоў, так глыбока западае ў тваю душу, каб адбіцца ў ёй, знайсьці свой пэўны вобраз і форму й грознаю маланкаю жахнуць гэту цёмную ноч няволі, што зьвісла над краем? А можа гэта таемная й страшная бясконцасьць блуканьня па сьвеце, дзе трудна вызначыць пачатак і канец, сымбалямі^[25] якіх зьяўляюцца гэтыя шляхі, авявае душу тваю нявыразным хваляваньнем і кліча яе зьліцца з бяскрайнасьцю зямлі? Ці то — няясны адбітак вечнага нездаваленьня людзкога, таемны покліч да шуканьня другіх формаў жыцьця, несьвядомае імкненьне да лепшае долі? Ці то — парываньне душы разьбіць нейкія граніцы й вырвацца на бязьмежныя прасторы яшчэ нідзе няістнуючай волі?

Эх, шляхі, родныя шляхі! Хто перакажа нам вашы казкі, разгадае думкі, назьбіраныя й напісаныя часамі на гэтых камлёх тваіх прысадаў?

— Зірні, ты зірні: якое гэта прыгоства! — казаў Турсэвіч сябру, паказваючы з ганку свае кватэры на роўны шлях і на ўвесь малюнак, што раскрываўся перад імі: — які разгон, які прастор! Які вясёлы тон малюнку й колькі ў ім рознастайнасьці! А вось гэтыя бярозы каля мае хаты: паглядзі, якія яны слаўныя!

— Я аднаго не разумею, — сказаў Лабановіч, любоўна агледзеўшы ўвесь краявід: — у нас столькі прыгоства, столькі багацьця формаў і фарбаў, і край наш вялікі й рознастайны, а мы ня бачым, ня хочам гэтага бачыць. Аб нашым краю злажыўся погляд, як аб краю бедным, заняпалым. І нідзе ты ў падручніках па географіі ня знайдзеш больш-менш сталага апісаньня Беларусі. Што такое наша Беларусь? А гэта, бачыш, заходняя акраіна Расеі. Чым яна слаўна? Нічым. Вось балоты там ёсьць, ды яшчэ на ўвесь сьвет вядомая хвароба — каўтун. І мы з гэтым лёгкадумна згаджаемся, мы ўсё гэта прыймаем на веру, бо, як ты сказаў праўду, над намі пануе шаблён^[26], шаблён пустых слоў, пустыя выразы, чужыя формы думак і чужы зьмест іх. Выходзячы з гэтага, мы адварочваемся ад свайго роднага, не шануем яго, мы стыдаемся яго! — Слова „стыдаемся“ Лабановіч прамовіў з націскам, пры гэтым выраз яго твару зьмяніўся, а ў вачох загарэўся агоньчык нейкай злосьці. У ім абудзіўся цяпер, скарэй інстыктыўна,^[27] чым сьвядома, пратэст проціў зьняважаньня й прыгнячэньня нацыянальных правоў народу, і ён, як сын гэтага народу, з якім ён чуў цесную сувязь, стаў на абарону гэтых правоў.

— Кожны народ мае свой гонар. Ангелец перад усім сьветам горда зазначае: я — ангелец! Тое самае скажа француз, немец, аўстрыяк, расеец і іншы прадстаўнік другое нацыі. А мы, беларусы, не адважваемся прызнацца ў тым, што мы — беларусы. Бо на галаву беларускага народу, як нацыі, многа выліта памыяў, уся істота яго прыніжана і мова яго асьмеена, у яго няма імя, няма твару. А з гэтага вынікае тое, што беларус-інтэлігэнт адмяжоўваецца ня толькі ад свайго народу, але й ад бацькоў сваіх. Мы ведаем такое здарэньне з адным нашым знаёмым настаўнікам, да якога прыехала з дому матка. У яго былі госьці. Ён пры госьцях не пасьмеў прызнаць свае мацеры.

— Ідзі ты, кажа, кабетка, на кухню: там цябе накормяць.

КАНЕЦ ЗАНЯТКАЎ.

Лабановіча што раз усё болей пачала цікавіць Ядзьвіся. Ад старажыхі ён даведаўся аб трагедыі ў сям’і падлоўчага і аб прычынах смутку Ядзьвісі.

Да яго заехаў Саханюк. Сказаў што ім цікавіцца дочка каморніка — Людміла з Завітанак, якая празывалася Завітанскаю чараўніцаю. Пазнаёміцца з паннай Людмілай радзіў Лабановічу і пан падлоўчы. Яшчэ раньней ён чуў аб ёй у пісара і сьвяшчэньніка. Пры новых адведзінах у бацюшкі зноў гаварылася аб ёй. Аднойчы Лабановіч сустрэўся з п. Людмілай па дарозе ў лесе і ў карчме. Урэшце дастаў запрашэньне на вечарынку да пісара, дзе і пазнаёміўся з ею.

Тым часам ён думаў болей аб Ядзьвісі, якая сама што раз болей цікавілася Лабановічам. Жывучы ў суседзтве, яны мелі не адзін выпадак бачыцца і сыйсьціся бліжэй. Адносіны іх ставаліся падобнымі да любоўных.

З вясёлым шумам ішлі дзеці ў лес са сваім настаўнікам, зьбіўшыся вакол яго цеснаю грамадкаю.

Дзень быў ясны, цёплы. Нават на цельшынскай вуліцы падсохла. Сяляне з сохамі, каробкамі і мяшкамі з аўсом выяжджалі на поле. Жалобна крычэлі кнігаўкі, снуючыся над балотамі, над вадою, як-бы яны шукалі вельмі дарагую страту і ніяк не знаходзілі. У зацішку па лужынах тужліва кумкалі зялёныя жабы, а далей у балотах, між лесу, пераклікаліся бугаі, бухаючы, як у пустыя кадушкі. Гэта буханьне на далёкай адлегласьці будзіла лясы, прыдаючы агульнаму настрою Палесься асаблівыя тоны. Сталыя і важныя буслы з нязвычайнаю сур’ёзнасьцю хадзілі па краёх балот або ляталі да сваіх гнёзд на старых хвоях і папраўлялі свае апушчаныя за зіму палацы. Там і сям на акраінах лясоў распускаліся маладыя лісточкі бярэзінак. Жоўтыя пухаўныя каткі зьвісалі на вербалозінах, купаючыся на сонцы і склікаючы пчолак і чмелікаў. Зялёныя кветачкі ўжо павыбіваліся на сьвет скрозь сухія выцьвіўшыя лісьці, і прынадныя пахі разьлівала ў паветры маладая чаромха. Адны толькі паважныя дубы, узбагачаныя спробамі жыцьця за свой доўгі век, ня вельмі сьпяшаліся расчыняць свае покаўкі і выпускаць адтуль сьвежую зелень маладых лісточкаў, бо дуб — мудрае дрэва, і не паддаецца ён на зман няпэўнай у пачатку вясны.

Настаўнік спыніўся з вучнямі на сухім месьце ў лесе і вёў з імі размову аб тым, што бачылі перад сабою і а значэньні тае справы, дзеля якое яны прышлі.

Дзеці рассыпаліся па лесе і агаласілі яго сваім крыкам і шчэбетам. Лабановіч доўга шукаў маладую грушку. Ён хацеў найсьці прыгожанькую грушку і пасадзіць яе на памяць а сваёй каханай.

І калі ён нашоў маладое, крэпенькае і стройнае дрэва^[28], доўга і асьцярожна капаўся каля яго, покі акуратненька ня было яно выкапана разам з зямлёю. Сам нёс яго да дому і пасадзіў яго ў куточку на школьным двары, дзе найболей сьвяціла сонца, і два разы паліў яго вадою ў гэты дзень. І агарадзіў гэту грушку высокімі кольлямі, каб не патаптала і не паламала яе жывёла.

На кожнае дрэва назначыў ён уласьнікаў і налажыў на іх дагляд за іх выхаванцамі.

— Ну, а цяпер, дзеткі, ідзеце абедаць. Па абедзе збярэцеся і прынясеце свае кнігі, бо пасьля Вялікадня парассыпаецеся вы па лясох і палёх. А хто захоча хадзіць у школу і па Вялікадні, той потым і адтрымае^[29] кнігу.

Прыняўшы па абедзе кнігі ад вучняў і пусьціўшы іх на сьвяты, Лабановіч пачуў, як-бы яму стала чагось шкода, хоць, праўду сказаць, яму крыху і дакучыла за зіму гэта работа па восем і па дзесяць гадзін у дзень.

Ён вышаў на двор, абыйшоў пасаджачыя маладыя дрэвы; над некаторымі затрымліваўся даўжэй. Ён часта паглядаў на двор пана падлоўчага. Яму вельмі хацелася пабачыць Ядзьвісю і паказаць ёй гэту слаўную грушку, якую пасадзіў ён на памяць аб ёй. Але Ядзьвіся доўга не паказвалася на двары. Ён падкаравульваў^[30] яе з гадзіну. І калі заўважыў яе, аклікнуў і папрасіў яе падыйсьці.

Яна, радасная і вясёлая, падбегла.

— Я хачу паказаць вам грушку.

— А вы ня будзеце лавіць мяне? — з мілаю і хітраю ўсьмешкаю спытала яна.

Ён памог ёй пералезьці плот і павёў да грушы.

— Гэту грушку я пасадзіў на памяць аб вас.

Яна разглядала яе доўга. Потым засьмяялася і сказала.

— Я вырву яе і выкіну.

— Чаму?

— Бо яна такая-ж калючая і дзікая, як і я.

— Пойдзем гуляць сёньня? — спытаў ён.

— А вы памятаеце, што я вам учора на гэта сказала?

— Зрабеце вы тое самае, што зрабілі ўчора, і тады скажэце мне хоць дзесяць разоў тое, што сказалі адзін раз.

ВЕЧАР ЯДЗЬВІСІ.

У падлоўчага быў баль, на які запрошана была і панна Людміла з братам, таксама і Лабановіч. Ён мусіў быў выбраць адну з дзьвёх. Але, ня хочучы пакрыўдзіць ні тае ні другое, Лабановіч даў магчымасьць думаць аб прадпашане да п. Людмілы.

Ядзьвіся йзноў на двары.

Яна падышла да дзікае грушкі. Пазірае на яе, штось разважаючы. Але грушка моцна бароніць сябе і коле Ядзьвісе руку. „Гэта-ж я такая калючая, — думае Ядзьвіся: — бо я — дзікая!“

Яна зноў падымае руку і асьцярожненька бярэ за самы вяршок і ломіць яго. На што яна гэта зрабіла? Яна проста хоча сказаць гэтым, што яна злая і нядобрая. Няхай ён ведае гэта. Яна ідзе на свой двор. Зноў пазірае на гэтыя цёмныя вокны. І месячык адышоўся ад іх, бо яны мёртвы і іх не ажывіш. Не ажывіш, бо душа вышла з гэтага дому. Ядзьвіся глядзіць на іх і ня верыць сабе, што яна была там. Гэта проста ёй прысьнілася… Няхай-бы ўжо і не прыяжджаў сюды і не даваў-бы жыцьця гэтым вокнам. А яны ажывуць. Яны зноў ажывуць! Але жыцьця яна ўжо ня ўбачыць, бо гэта апошні яе тут вечар: яна сама так захацела. Чаму? Яна проста спыніла сваё шчасьце і сказала: „Даволі!“ Але хто-ж вырве з яе сэрца гэта шчасьце цяпер? Ніхто. Яна будзе з ім жыць, будзе жыць і з тым, хто сядзеў унь там і праводзіў рукою па сваіх цёмных, маладых вусіках.

Але сэрца ёй кажа: „Я хачу яшчэ болей гэтага шчасьця! Я хачу выпіць яго ўсё, усё да самага дна!“ „Не! няхай яно будзе лепш недапітым, бо можа на дне яго наліта атрута. Так лепей!“ Гаворыць Ядзьвіся да свайго сэрца, ды яно ніяк ня хоча згадзіцца з ёю. Яна хоча думаць аб другім: аб дарозе, аб тым невядомым, што на гэтай дарозе яе напаткае. Але гэтыя ўдумныя добрыя вочы пазіраюць на яе, як-бы яны просяць, каб аб іх, толькі аб іх думала яна. І сэрца ёй зноў кажа:

— На што ты лгала яму?..

Малады месячык схіліўся над ветракамі. Яго ўжо ня цікавіць гэта дзяўчына і гэтыя вокны, якія імкнуўся ён ажывіць. Ён яшчэ не акрэп. Яго цягне край зямлі, няясны і мілы. Ідзе ён туды апачыць, каб набрацца новых сілаў на заўтрашнюю ноч. І ён ажывіць гэтыя вокны.

Нявідная рука поўначы ціха праводзіць граніцы між ноччу і днём, і ў вечнасьць адходзіць гэты вечар Ядзьвісі.

Калі Лабановіч прыехаў з экзамінаў, Ядзьвісі ўжо ня было. Ён здае школу вясковаму старасьце і падае просьбу аб пераводзе яго ў другое месца. Нішто болей яго ня цікавіць.

Садзючыся на хурманку з двама чамаданчыкамі, настаўнік сказаў у сваіх думках:

— Адзін разьдзел кнігі прачытаны і загортваецца!..

Ну, што-ж? Гайда далей! —

---

1. Лепей — глушыні.
2. быдла — трэба лічыць за полёнізм з увагі на канчатковае злучэньне — дл, як падобна-ж у — wiodłem, szedłem і г. д. У беларускай мове: тут — чыстае л. Калі глядзець, што карэнь слова — быт —(да-быт-ак), то пераход глухога — т — у звонкае — д — перад звонкім — л — мог стацца і ў беларускай мове, але маем вельмі шмат слоў з роўным значэньнем, што бяз спорнага слова (быдла) можна зусім абыйсьціся. Маем — дабытак, статак, жывёла, гаўяда, скаціна і інш.
3. Русіц. — адборнымі, першараднымі;
4. Вяршкі.
5. Графу.
6. Тое-ж, што і вучыцель, чалавек які займаецца па адукацыі навучаньні другіх, наагул — навукай і практыкай вучэньня.
7. Ідэалісты — чалавек, які думае, што дух, словы важней у жыцьці, вышэй за абставіны. Тут ужыта слова ідэалісты ў іншым, жыцьцёвым сэнсе; гэта чалавек, які жыве ідэямі, думкамі, не зважае на жорсткасьць жыцьця.
8. Русіц. — засароміўся.
9. Словы Хрыста, калі ў яго спыталі, ці патрэбна даваць кесару (цару) падатак, значыць — аддаць кожнаму сваё.
10. Франц. — наведчык, адведчык, той, хто адведвае кагосьці.
11. Пабелар. лепш — за яго кватэру.
12. Матэрыялістычны сьветапагляд у соцыялёгічным сэнсе гэта такі, які уважае абставіны, наагул матэрыю за галоўны чыньнік грамадзкага жыцьця. Дух, вытвар духа ёсьць другарадная зьява, злужыць адбіткам закладу матэрыяльнага. Гаспадарчыя абставіны, а ня дух — ёсьць галоўны заклад гістарычнага разьвіцьця. Тут ужыта слова ў звычайным, жыцьцёвым сэнсе, азначае чалавека, які кладзе найбольшую вагу ў асабістым жыцьці на грошы, дабрабыт, на матэрыю, чалавек, які ня цікавіцца пытаньнямі вышэйшага парадку. Гэта трэба вельмі разрозьніваць: матэрыялісты ў соцыялёгічным і ў жыцьцёвым сэнсе. Ёсьць і другія роды матэрыялізму. Усюды ўжываецца, як праціўнасьць ідэалізму.
13. Русіц. — паголены.
14. Полён. — шагоў.
15. Будоўля для скаціны, вялікі хлеў.
16. Перагародкаю.
17. Грамадзкіх і крымінальных спраў;
18. Чалавек, які мае заняць якоесь месца, пасаду.
19. Грэцкае — у розныя часы разумелася інакш; цяпер — навука аб закладах пазнаньня і быцьця.
20. Ерась, гэрась — грэцкае — адхілка ад якогась закону.
21. Пол. — лепш.
22. надта, натта — выглядае на полёнізм — nad to. Пры другой ступені прыраўнаньня — беларусы ўжываюць „над“ таксама, але больш усяго — „за“. Слова — надта — лёгка замяняецца ў беларускай мове словам — вельмі.
23. Ідэя — у розных філёзафаў тлумачыцца па рознаму; наагул думка, якая кіруе чалавекам у яго жыцьці.
24. Эдысон Тамаш — амэрык. фізык. Вынайшаў і ўдасканаліў шмат рэчаў у тэхніцы.
25. Сымболь — грэцкае — знак прадмет, ці вобраз, замяняючы агульнае паняцьце, напр. леў — сымболь сілы і г. д.
26. Літэральна — выразка з дзерава, ці бляхі для робленьня аднолькавых украсаў на сьцяне; наагул — нейкая сталая форма, не дазваляючае адхілак.
27. Падсьведама, само сабой.
28. Палён. — дзерава.
29. трымаць і дзяржаць — ужываюцца поруч. Добра было-б прыняць якоесь адно. Лепей было-б — апошняе, ад караня якога можна ўтварыць болей тэрмінаў, напр., дзяржава. Дзяржаць — ужываецца значнаю большасьцю славянскіх народаў.
30. Русіц. — падсьцерагаў, вартаваў, сачыў.